Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 60/08
POSTANOWIENIE
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
Dnia 10 października 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
Prezes SN Tadeusz Ereciński (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Jan Górowski
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Lech Walentynowicz
SSN Kazimierz Zawada
na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 10 października 2008 r.,
przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej P. W. oraz Rzecznika Ubezpieczonych H.
O.,
po rozważeniu zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Rzecznika Ubezpieczonych we wniosku z dnia 25 kwietnia 2008 r., RU/(…),
„Czy ubezpieczyciel dokonując zwrotu kosztów pogrzebu, o których mowa w art. 446 § 1
k.c. w ramach odpowiedzialności gwarancyjnej wynikającej z obowiązkowego
ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych ma
prawo zaliczyć na poczet tych kosztów zasiłek pogrzebowy wypłacany na podstawie art.
77 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (tekst jednolity: Dz. U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 z późn. zm.)?”
postanowił przedstawić pełnemu składowi Izby Cywilnej Sądu Najwyższego
następujące zagadnienie prawne:
"Czy zasiłek pogrzebowy wypłacony na podstawie art. 77 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
2
(j.t.: Dz. U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) podlega uwzględnieniu przy ustalaniu
odszkodowania dochodzonego na podstawie art. 446 § 1 k.c.?"
Uzasadnienie
Rzecznik Ubezpieczonych skierował do Sądu Najwyższego na podstawie art. 60
§ 1 w zw. z art. 60 § 2 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U.
Nr 240; poz. 2052, ze zm. cyt. dalej jako „ustawa z dnia 23 listopada 2002 r.") wniosek o
podjęcie uchwały mającej na celu udzielenie odpowiedzi na przedstawione we wniosku
pytanie. Rzecznik wskazywał na to, że w orzecznictwie sądów powszechnych i Sądu
Najwyższego ujawniły się rozbieżności w wykładni prawa w odniesieniu do możliwości
uwzględnienia równowartości zasiłku pogrzebowego, wypłaconego przez ZUS na
podstawie art. 77 in. ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (j.t.: Dz. U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm., cyt.
dalej jako „ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r.”), w przypadku dokonywania przez
ubezpieczonych zwrotu kosztów pogrzebu osobom uprawnionym na podstawie art. 446
§ 1 k.c. w ramach obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności posiadaczy
pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów.
Praktyka ubezpieczycieli prowadzących tzw. postępowanie likwidacyjne w tym zakresie
jest niejednolita, co spowodowane zostało w dużej mierze rozbieżnościami w wykładni
prawa przyjmowanej w orzeczeniach sądów powszechnych, powoływanych nierzadko
dla uzasadnienia określonego stanowiska reprezentowanego przez ubezpieczyciela.
Wskazane przez Rzecznika w uzasadnieniu wniosku orzeczenia Sądu Najwyższego i
sądów powszechnych oraz dołączone do wniosku orzeczenia sądów powszechnych (45
orzeczeń) przemawiają w sposób wystarczający za tym, że spełniony został wymóg
przewidziany w art. 60 § 1 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. (por. np. postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 24 lutego 2006 r., III CZP 91/05, nieopubl.). Nie ma bowiem
wątpliwości co do tego, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego i sądów powszechnych
pojawiły się dwie odmienne interpretacje przepisów o zasiłku pogrzebowym
przewidzianym w art. 77 ustawy z dnia 1998 r., dotyczące ich relacji do przepisów o
odpowiedzialności deliktowej za szkodę w postaci poniesienia zwrotu kosztów pogrzebu
(art. 446 § 1 k.c.).
Zgodnie z pierwszym stanowiskiem, ubezpieczyciel, czyniąc zadość
przewidzianemu w art. 446 § 1 k.c. obowiązkowi zwrotu kosztów w ramach
3
obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów
mechanicznych, może zaliczyć na poczet tych kosztów zasiłek pogrzebowy wypłacony
na podstawie art. 77 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. U podstaw tego stanowiska,
najogólniej mówiąc, leży założenie, że wspomniany zasiłek pogrzebowy pełni obecnie
jednak funkcję odszkodowawczą, ponieważ przyznawany zostaje osobom, które
poniosły koszty pogrzebu, w wysokości odpowiadającej rozmiarowi tych kosztów.
Zasadniczą funkcją zasiłku jest naprawienie poniesionej szkody (w postaci
wydatkowanych kosztów pogrzebu) i jest to funkcja tożsama z funkcją odszkodowania,
przyznawanego osobie ponoszącej koszty pogrzebu na podstawie art. 446 § 1 k.c.
Stanowisko przeciwne ujawniło się przede wszystkim w kilku istotnych
rozstrzygnięciach Sądu Najwyższego (w tym - mającej w tym względzie znaczenie
podstawowe - uchwale z dnia 27 marca 1981 r., III CZP 6/81, OSNC 1981, z. 10, poz.
183), w literaturze i w dołączonych do wniosku Rzecznika 45 orzeczeniach sądów
powszechnych. Decydujące znaczenie ma tu eksponowanie nieodszkodowawczego
charakteru zasiłku pogrzebowego, odrębność podstaw prawnych przyznawania tego
zasiłku i zwrotu kosztów pogrzebu. Pod wpływem judykatury Sądu Najwyższego (por.
np. wyrok z dnia 25 maja 1970, l CR 209/70, OSNC 1971, z. 1, poz. 13) ukształtowana
została interpretacja o prawnej odrębności świadczeń wypłaconych członkom rodziny
zmarłego w ramach umowy ubezpieczenia następstw nieszczęśliwych wypadków i
zasiłku pogrzebowego. Odrębność ta wynika z odrębności podstaw prawnych i celów
tych świadczeń. Świadczenia z tytułu ubezpieczenia następstw nieszczęśliwych
wypadków, podobnie jak zasiłek pogrzebowy, nie mają charakteru świadczeń
odszkodowawczych. Celem takich świadczeń ubezpieczeniowych nie jest bowiem
naprawienie szkody, lecz wypłata określonej w umowie ubezpieczenia sumy
ubezpieczenia. Wypłata zasiłku pogrzebowego ma służyć natomiast udzieleniu
uprawnionemu zabezpieczenia w postaci pomocy materialnej.
Analizując obecny stan prawny w zakresie wypłacania zasiłku pogrzebowego,
wskazane we wniosku orzecznictwo i literaturę, Rzecznik Ubezpieczonych przedstawił
własne stanowisko z szeroką motywację prawną. Zasiłek pogrzebowy pełni odmienną
funkcję niż świadczenie odszkodowawcze ubezpieczyciela służące pokryciu kosztów
pogrzebu. Wypłacony jest on w ramach zabezpieczenia społecznego określonej grupy
osób ze środków publicznych w razie nastąpienia zdarzenia w postaci śmierci osoby
fizycznej. Zakres i reguły wypłacania zasiłku pogrzebowego zostały określone w
ustawie. Reguły te świadczą o tym, że nie chodzi o wypłatę odszkodowania w
4
rozumieniu prawa cywilnego. Innym przykładem świadczenia wypłacanego w związku
ze śmiercią pracownika według podobnych reguł jest odprawa pośmiertna przewidziana
w art. 93 k.p. Wypłata zasiłku pogrzebowego następuje zawsze niezależnie od tego, czy
istnieje deliktowy obowiązek odszkodowawczy naprawienia szkody obejmującej koszty
pogrzebu (art. 446 § 1 k.c.). Rzecznik Ubezpieczonych zwraca także uwagę na
odrębność podstaw prawnych zasiłku pogrzebowego i obowiązku zwrotu kosztów
pogrzebu w ramach odpowiedzialności deliktowej, co powinno eliminować
dopuszczalność zaliczenia wzajemnych świadczeń wypłacanych na podstawie różnych
reżimów (tytułów) prawnych bez wyraźnego upoważnienia ustawowego.
Prokurator Generalny bronił stanowiska o niedopuszczalności zaliczenia przez
ubezpieczyciela zasiłku pogrzebowego, wypłacanego na podstawie ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r., na poczet odszkodowania obejmującego zwrot kosztów pogrzebu
określonych w art. 446 § 1 k.c. Za stanowiskiem takim miałyby przemawiać przede
wszystkim trzy zasadnicze argumenty. Po pierwsze, zasiłek pogrzebowy nie ma
charakteru świadczenia odszkodowawczego. Po drugie, zasiłek pogrzebowy wypłaca
się w ramach ubezpieczenia społecznego, które tworzy system zabezpieczenia
członkom społeczeństwa bezpieczeństwa socjalnego, w tym – ochronę przed różnymi
rodzajami ryzyka socjalnego, także związanego ze śmiercią członka rodziny. System
ubezpieczeń społecznych opiera się ponadto na funduszach składkowych, przy czym
składki te są opłacane przez osoby uprawnione następnie do uzyskania zasiłku
pogrzebowego. Po trzecie, zasiłek pogrzebowy jako świadczenie z ubezpieczenia
społecznego przysługuje podmiotom uprawnionym na innej, systemowo odmiennej
podstawie prawnej niż odszkodowanie w rozumieniu przepisów prawa cywilnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
I. Z treści przedstawionego zagadnienia prawnego wynika, że chodzi o taką
sytuację, w której uprawniony do uzyskania odszkodowania poniósł już koszty pogrzebu
osoby zmarłej w wyniku wypadku komunikacyjnego i dochodzi ich zwrotu od
ubezpieczyciela w ramach obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej
posiadaczy pojazdów komunikacyjnych (art. 446 § 1 k.c.; art. 36 ust. 1 ustawy z dnia 22
maja 2003 r. o ubezpieczeniach komunikacyjnych, Ubezpieczeniowym Funduszu
Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczeń Komunikacyjnych, Dz. U. Nr 124, poz.
1252 ze zm., cyt. dalej jako „ustawa z dnia 22 maja 2003 r.”). Jeżeli uprawnionemu
wypłacono już zasiłek pogrzebowy na podstawie art. 77 ustawy z dnia 17 grudnia 1998
r. (i takiej sytuacji dotyczy przede wszystkim przedstawione zagadnienie prawne),
5
powstaje kwestia, czy ubezpieczyciel może odpowiednio pomniejszyć (zredukować)
przysługujące poszkodowanemu odszkodowanie obejmujące zwrot kosztów pogrzebu
(art. 446 § 1 k.c.) o równowartość uzyskanego wcześniej przez tę osobę od ZUS zasiłku
pogrzebowego. Tak też zagadnienie to przedstawił Rzecznik Ubezpieczonych w trakcie
posiedzenia w dniu 10 października 2008 r. Problem ten zatem pojawi się wówczas, gdy
śmierć osoby fizycznej i w związku z tym – konieczność poniesienia kosztów pogrzebu
zmarłego stanowiły następstwo wypadku komunikacyjnego (art. 436 k.c. i 446 § 1 k.c.).
Zagadnienie prawnej relacji odszkodowania obejmującego zwrot kosztów
pogrzebu (art. 446 § 1 k.c.) i zasiłku pogrzebowego wypłaconego na podstawie
odrębnych przepisów pojawiło się w judykaturze Sądu Najwyższego w latach 70-tych i
80-tych ubiegłego stulecia.
II. Nieodszkodowawczy charakter zasiłku pogrzebowego został wyeksponowany
przede wszystkim w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 27 marca 1981 r., III CZP 6/81
(OSNC 1981, z. 10, poz. 183). Chodziło o zasiłek pogrzebowy przewidziany w art. 36-41
nieobowiązującej już ustawy z dnia 17 grudnia 1974 r. o świadczeniach pieniężnych z
ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz. U. Nr 34, poz. 188 ze
zm. cyt. dalej jako „ustawa z dnia 17 grudnia 1974 r.). Na podobnych zasadach
uregulowano zasiłek pogrzebowy także w przepisach art. 49-52 ustawy z dnia 23
stycznia 1968 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin
(Dz. U. Nr 3, poz. 6 ze zm.). Analizując te przepisy, Sąd Najwyższy doszedł do wniosku,
że przeznaczeniem tego zasiłku (w odniesieniu do osób najbliższych, art. 38 ust. 1
ustawy z dnia 17 grudnia 1974 r.) jest nie tylko zwrot kosztów pogrzebu, ale także - choć
w ograniczonym zakresie - dostarczenie pomocy finansowej w trudnej sytuacji życiowej,
spowodowanej śmiercią. Obowiązujący system prawa cywilnego nie uzasadnia,
zdaniem Sądu, przyjęcia ogólnej zasady zaliczania wszelkich świadczeń wypłacanych
na podstawie różnych tytułów prawnych na poczet m.in. roszczeń o naprawienie szkody
na osobie (art. 446 k.c.). Takie zaliczenie mógłby uzasadniać wyraźny przepis prawa.
W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 29 kwietnia 1981 r., IV CR 120/81
(nieopubl.) wyrażono pogląd, że zasiłek pogrzebowy (przewidziany w art. 35 pkt 5
ustawy z dnia 17 grudnia 1974 r.), wypłacony dzieciom zmarłego w wyniku wypadku
komunikacyjnego, nie podlega zaliczeniu na poczet należnego im odszkodowania na
podstawie art. 446 § 1 k.c. w ramach obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności
cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych. To samo odnosi się do sytuacji, w której
6
z roszczeniem na podstawie art. 446 § 1 k.c. występuje żona zmarłego ponosząca
koszty jego pogrzebu.
Rozważając zagadnienie relacji prawnej roszczenia o zwrot kosztów pogrzebu na
podstawie art. 446 § 1 k.c. i roszczenie o wypłatę sumy ubezpieczenia z umowy
ubezpieczenia następstw nieszczęśliwych wypadków (NNW), Sąd Najwyższy stwierdził,
że wypłacone świadczenie ze wspomnianej umowy nie powinno być zaliczone na poczet
odszkodowania obejmującego zwrot kosztów pogrzebu dochodzonego na podstawie art.
446 § 1 k.c. (wyrok z dnia 25 maja 1970 r., l CR 209/70, OSNC 1971, z. 1, poz. 13).
Świadczenie wypłacone uprawnionemu z ubezpieczenia następstw nieszczęśliwych
wypadków oraz zwrot kosztów pogrzebu pełnią odmienne funkcje (to pierwsze nie ma
charakteru odszkodowawczego), toteż wykluczone jest zaliczanie jednego z tych
świadczeń na poczet drugiego. Podobne stanowisko wypowiedziane zostało w wyroku
Sądu Najwyższego z dnia 31 sierpnia 1981 r. IV CR 293/81 (OSN 1982, z. 2/3, poz. 40).
Zdaniem Sądu, możliwości zaliczenia świadczenia uzyskanego na podstawie umowy
ubezpieczenia następstw nieszczęśliwych wypadków na poczet odszkodowania
obejmującego zwrot kosztów pogrzebu (art. 446 § 1 k.c.) stoją na przeszkodzie
odmienny charakter i funkcji obu roszczeń.
W uchwale Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 1978 r., II CZP 55/78 (OSN 1979,
z. 4, poz. 62) przyjęto (na tle obowiązujących wówczas przepisów o obowiązkowych
ubezpieczeniach komunikacyjnych), że świadczenie ubezpieczyciela, wypłacone na
podstawie takiego ubezpieczenia, zalicza się na poczet zwrotu kosztów pogrzebu.
Reguła ta wynikała z wyraźnych przepisów regulujących wypłatę odszkodowań z
ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków. Przewidywano w nich m.in.
tzw. jednorazowe świadczenie pośmiertne, przysługujące min. osobie ponoszącej koszty
pogrzebu, którego wypłacenie miało także na celu kompensowanie poniesionych
kosztów pogrzebu. Nie było wówczas podstaw do ich dochodzenia na podstawie art.
446 § 1 k.c.
W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 23 października 1973 r., II CZ 549/73
(nieopubl.) wyraźnie zaakcentowano wpływ wypłaty zasiłku pogrzebowego na fakt
istnienia szkody w postaci wyłożonych już kosztów pogrzebu. Otóż w ocenie Sądu,
uprawniony do zwrotu kosztów pogrzebu na podstawie art. 446 § 1 k.c. nie może
domagać się zwrotu takich kosztów w zakresie, w jakim koszty te już zostały pokryte
wypłaconym zasiłkiem pogrzebowym. W takiej sytuacji szkoda w postaci kosztów
pogrzebu została już naprawiona właśnie do wysokości otrzymanego zasiłku.
7
Z treści uzasadnienia wyroku Sądu Najwyższego z dnia 25 sierpnia 1975 r., II CR
419/75 (OSNC 1976, z. 718, poz. 169) wynika, że obowiązujące w czasie wydawania
tego wyroku przepisy, dotyczące obowiązkowych ubezpieczeń OC i ubezpieczeń od
następstw nieszczęśliwych wypadków, przewidywały możliwość zaliczania wypłaconego
już zasiłku pogrzebowego na poczet wypłaconych świadczeń ubezpieczeniowych (np.
przewidywano niezwracanie przez ubezpieczyciela udowodnionych kosztów pogrzebu w
tej ich części, która została wypłacona z innych źródeł państwowych lub innego
ubezpieczenia). Regulacja taka miała na celu unikanie naprawienia konkretnej szkody
(kosztów pogrzebu) jednocześnie z kilku odrębnych źródeł. Jeżeli takie koszty pokryte
już zostały z innych funduszy, powodowało to wyłączenie legitymacji do żądania ich
zwrotu po raz drugi przez ubezpieczyciela. W konkluzji Sąd Najwyższy sformułował
ogólną tezę, że zasiłek pogrzebowy, wypłacony rodzinie osoby zmarłej w wyniku
wypadku komunikacyjnego, podlega potrąceniu przy zwrocie przez ubezpieczyciela za
sprawę szkody poniesionych kosztów pogrzebu.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego analizowano także konstrukcyjne i
funkcjonalne różnice pomiędzy instytucją zasiłku pogrzebowego i odprawy pośmiertnej
(art. 93 k.p.). W wyroku z dnia 3 marca 1980 r., II CR 148/80 (OSNC 1981, nr 2-3, poz.
29) Sąd Najwyższy stwierdził, że odprawa pośmiertna nie podlega zaliczeniu na poczet
świadczenia przysługującego z tytułu obowiązkowego ubezpieczenia komunikacyjnego.
Odprawa taka nie ma bowiem charakteru odszkodowawczego, przysługuje
uprawnionym osobom niezależnie od przyczyny śmierci pracownika, obciąża ona zakład
pracy zmarłego i jej celem jest niesienie pomocy rodzinie pracownika w okresie po jego
śmierci. W odróżnieniu od odprawy pośmiertnej zasiłek pogrzebowy wiąże się ściśle z
kosztami pogrzebu pracownika i podlega zaliczeniu na poczet świadczenia
zasądzonego obejmującego zwrot kosztów pogrzebu na podstawie art. 446 § 1 k.c.
III. De lege lata zasiłek pogrzebowy wypłacony przez ZUS na podstawie art. 77-
81 z dnia 17 grudnia 1998 r. Zasadniczo nie odbiega on konstrukcyjnie od zasiłku
pogrzebowego, wypłaconego na podstawie obowiązujących wcześniej i już uchylonych
przepisów, przytaczanych w orzeczeniach Sądu Najwyższego (pkt II uzasadnienia).
Zasiłek pogrzebowy przysługuje tylko z jednego tytułu, a w razie zbiegu prawa do
zasiłku pogrzebowego, określonego ustawą z dnia 17 grudnia 1998 r. z prawem do
takiego zasiłku ustalonym na podstawie odrębnych ustaw, przysługuje tylko jeden
zasiłek (art. 99 ustawy; por. np. art. 35 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu
społecznym rolników, j.t.: Dz. U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291 ze zm.). Zasiłek pogrzebowy
8
wypłaca się w razie śmierci osób wymienionych w art. 77 ust. 1 pkt 1-4 ustawy i może
go uzyskać podmiot ponoszący koszty pogrzebu (art. 76 ust. 1 i 2 ustawy). Przewidziano
maksymalny pułap zasiłku pogrzebowego (ryczałt określony w art. 80 ustawy). W razie
poniesienia kosztów pogrzebu przez osoby niebędące członkami rodziny osoby zmarłej
(i podmioty wymienione w art. 79 ust. 1 in fine) zasiłek przysługuje w wysokości
udokumentowanych kosztów pogrzebu, nie wyżej jednak niż w kwocie maksymalnej
przewidzianej w art. 80 ustawy. Członkom rodziny osoby zmarłej, ponoszącym tylko
część kosztów pogrzebu, przysługuje zasiłek pogrzebowy w wysokości określonej w art.
80. Zasiłek pogrzebowy wypłaca się na wniosek uprawnionego, zgłoszony w ciągu 12
miesięcy od chwili śmierci osoby, po której zasiłek taki przysługuje.
Przedstawiona pokrótce ogólna regulacja zasiłku pogrzebowego pozwala na
sformułowanie kilku zasadniczych cech tej instytucji. Po pierwsze, w ustawie
przewidziano podstawowe warunki powstania uprawnienia do wypłaty zasiłku na
wniosek uprawnionego, przy czym jednym z tych warunków jest śmierć określonego w
ustawie kręgu osób, niezależnie od przyczyny śmierci. Po drugie, chodzi tu o
samodzielny tytuł do wypłaty kwoty zasiłku. Po trzecie, uprawnionym do uzyskania
zasiłku może być tylko podmiot faktycznie pokrywający koszty pogrzebu. Po czwarte,
zasiłek wypłaca się osobom uprawnionym w zasadzie w granicach udokumentowanych
kosztów pogrzebu (w rozmiarze nieprzekraczającym jednak kwoty maksymalnej
określonej w ustawie). Po piąte, w uprzywilejowanej sytuacji są członkowie rodziny
zmarłego, ponieważ mogą oni otrzymać zasiłek w wysokości określonej w ustawie
(zryczałtowanej) także w razie poniesienia jedynie części kosztów pogrzebu. Po szóste,
określenie wysokości zasiłku w sposób ryczałtowy może powodować ten skutek, że
wypłacony zasiłek pogrzebowy skompensuje tylko część faktycznie poniesionych
kosztów pogrzebu lub będzie świadczeniem przewyższającym równowartość tych
kosztów. W tym drugim przypadku z pewnością ujawnia się wyraźnie funkcja zasiłku
jako świadczenia z zakresu ubezpieczenia społecznego (funkcja socjalna).
IV. Nie sposób zaakceptować wprost de lege lata ogólnej tezy, że zasiłek
pogrzebowy przewidziany w ustawie z dnia 17 grudnia 1998 r. ma charakter
odszkodowawczy ze wszystkimi wynikającymi stąd konsekwencjami prawnymi. Jak już
wspomniano, zasiłek ten został skonstruowany w sposób uniwersalny i uprawnienie do
jego wypłaty może pojawić się nie tylko w razie poniesienia kosztów pogrzebu w wyniku
popełnienia czynu niedozwolonego. Nie istnieje też ścisły związek pomiędzy rozmiarem
poniesionych faktycznie kosztów a wysokością przyznanego zasiłku. Taki związek może
9
nastąpić tylko w odniesieniu do podmiotów nienależących do kręgu członków rodziny
zmarłego (art. 77 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r.), ponieważ członkowie ci mogą
uzyskać zryczałtowany zasiłek nawet wówczas, gdy w minimalnej części ponieśli koszty
pogrzebu. Oznacza to położenie akcentu na pomocową (socjalną) funkcję zasiłku
przynajmniej wówczas, gdy uprawnionymi do niego pozostają członkowie rodziny
zmarłego. Jeżeli jednak uprawnienie do otrzymywania zasiłku pojawia się w razie
śmierci osoby fizycznej w wyniku popełnienia czynu niedozwolonego (nastąpienia
wypadku komunikacyjnego, art. 436 k.c. i art. 446 § 1 k.c.), nie sposób byłoby
przyjmować, że fakt ten nie pozostaje bez żadnego znaczenia w sferze dochodzenia
roszczenia odszkodowawczego przewidzianego w art. 446 § 1 k.c.
Zgodnie z art. 446 § 1 k.c., poniesione koszty pogrzebu stanowią szkodę
majątkową w rozumieniu art. 361 k.c. Roszczenie o naprawienie tej szkody może być
skierowane przez ponoszącego koszty pogrzebu wobec osoby zobowiązanej do jej
naprawienia. Także w przepisach dotyczących zasiłku pogrzebowego uprawnienie do
tego zasiłku wyraźnie powiązane zostało z faktem poniesienia kosztów pogrzebu przez
uprawnionego (art. 78 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r.). Oznacza to, że wypłata
zasiłku uzależniona pozostaje od faktu poniesienia kosztów pogrzebu, a nie tylko od
samego faktu śmierci osoby fizycznej. Pojawia się tu zatem, choć nie zawsze w pełnym
zakresie, pewien element o charakterze kompensacyjnym. Można zatem twierdzić, że
taki element kompensacyjny (w różnym natężeniu) leży u podstaw konstrukcji prawnej
zasiłku pogrzebowego jako instytucji prawa ubezpieczeń społecznych. Przewidziany w
art. 77 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. zasiłek pogrzebowy można by chyba jednak
zaliczyć, mówiąc najogólniej, do instrumentów kompensacyjnych funkcjonujących
w systemie prawa publicznego.
Dostrzeganie w konstrukcji zasiłku pogrzebowego także elementów
kompensacyjnych pozwala na pewno na stwierdzenie tożsamości celu prawnego obu
świadczeń: świadczenia obejmującego wypłatę zasiłku pogrzebowego i świadczenia
odszkodowawczego wynikającego z art. 446 § 1 k.c. Zmierzają one do pokrycia (zwrotu)
kosztów pogrzebu faktycznie poniesionych przez uprawnionego. Różni je tylko forma
prawna, sposób i szybkość wypłaty świadczenia. Chodzi tu zatem o przyjęcie przez
ustawodawcę rożnych instrumentów prawnych służących do osiągnięcia tego samego
celu. Publicznoprawny instrument (zasiłek pogrzebowy) zapewnia z pewnością szybsze
uzyskanie świadczenia (choć w zryczałtowanym zakresie) osobie uprawnionej niż
uruchomienie drogi postępowania cywilnego. Z punktu widzenia wspomnianego celu nie
10
ma już znaczenia sama prawna podstawa uruchomienia danego instrumentu, ani
różnice konstrukcyjne dotyczące sposobu i możliwego czasu uzyskania obu świadczeń.
Oba instrumenty prawne przysługują temu samemu podmiotowi lub kilku podmiotom,
które poniosły te same koszty pogrzebu (art. 77 ust. 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r.)
i z reguły podmiot uprawniony skorzysta w pierwszej kolejności z możliwości uzyskania
zasiłku (np. choćby z racji rocznego terminu zgłoszenia wniosku o jego wypłatę, art. 81
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r.).
W związku z wypłatą zasiłku przez ZUS i dochodzeniem wobec ubezpieczyciela
świadczenia ubezpieczeniowego obejmującego zwrot kosztów pogrzebu powstaje
kwestia możliwości posłużenia się wypracowaną w judykaturze konstrukcją compesatio
lucri cum damno. Niezbędne wymogi zastosowania tej konstrukcji to, mówiąc
najogólniej, tożsamość prawna zdarzenia, które jest jednocześnie źródłem powstania
uszczerbku i korzyści po stronie poszkodowanego, przy czym uszczerbek ten i korzyści
powinny pozostawać normalnym następstwem wspomnianego zdarzenia (por. np.
uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 13 października 2005 r., I CK 185/05,
OSNC 2006, z. 7/8 poz. 133 i powołane tam orzecznictwo; uzasadnienie wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 7 marca 2002 r., II CKN 72/99, nieopubl.). Zastosowanie tej
konstrukcji prawa odszkodowawczego pozwala na odpowiednie zmniejszenie
odszkodowania przysługującego poszkodowanemu o wartość korzyści, jaką uzyskał
poszkodowany (por. np. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia
2008 r. II CSK 405/07, nieopubl.). Trzeba zwrócić uwagę na to, że niekiedy w
orzecznictwie Sądu Najwyższego jako korzyść przesądzającą o możliwości
zastosowania konstrukcji compensatio lucri cum damno przyjmuje się też powstanie
określonego roszczenia (np. roszczenie subrogacyjnego poręczyciela, wobec którego
bank bezpodstawnie wystawił bankowy tytuł ezgezkucyjny i przeprowadził egzekucję;
por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 stycznia 2006 r., III CK 325/05, Prawo
Bankowe 2006, z. 11, s. 11). Jednocześnie w judykaturze wskazuje się sytuacje, w
których z pewnością nie zachodzi wspomniana tożsamość prawna zdarzenia będącego
jednocześnie źródłem powstania szkody i korzyści dla poszkodowanego (np.
dobrowolne naprawienie przez osobę trzecią na własny koszt uszkodzonego w wypadku
samochodu, dobrowolne świadczenia osób trzecich, poza wypadkami określonymi w art.
356 § 2 k.c.; por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 października 2005 r., I CK
185/05; wypłacenie poszkodowanemu kwoty z funduszu pochodzącego ze składek
11
koleżeńskich; tak wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 grudnia 1964 r. I R 244/62,
OSNCP 1964, z. 1, poz. 11).
W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 6 kwietnia 2004 r., I CK 557/03 (nieopubl.)
przyjęto, że nie występują zasadniczo żadne okoliczności uzasadniające wyłączenie
zastosowania konstrukcji compensatio lucri cum damno w sytuacji, w której w miejsce
podmiotu wyrządzającego szkodę do jej naprawienia zobowiązany jest ubezpieczyciel.
W uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 1 października 1997 r., I CKN 246/97
(nieopubl.) stwierdzono ogólnie, że w judykaturze i piśmiennictwie prawniczym
utrwalone jest stanowisko, zgodnie z którym, wszelkie świadczenia z ubezpieczenia
społecznego przypadające z tytułu zdarzenia, które uzasadnia odpowiedzialność
odszkodowawczą, podlegają zaliczeniu na poczet należnego odszkodowania. Dotyczy
to w szczególności renty inwalidzkiej otrzymywanej przez poszkodowanego z ZUS i
renty wyrównawczej (art. 444 § 2 k.c.).
Posługując się zatem konstrukcją compensatio lucri cum damno, można by
stwierdzić, że śmierć osoby fizycznej w związku z wypadkiem komunikacyjnym
powoduje jednocześnie (jako to samo zdarzenie prawne) powstanie szkody w postaci
poniesionych przez osobę uprawnioną do odszkodowania kosztów pogrzebu zmarłego i
prowadzi do uzyskania przez tę osobę korzyści w postaci wypłaty zasiłku pogrzebowego
przez ZUS na podstawie art. 77 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. Poniesienie kosztów
pogrzebu i uzyskanie zasiłku pogrzebowego stanowią zarazem normalne następstwa
śmierci osoby fizycznej w wyniku wypadku komunikacyjnego. Prowadzi to do wniosku,
że wypłacony zasiłek pogrzebowy powinien być jednak uwzględniony przy określaniu
wysokości odszkodowania obejmującego zwrot kosztów pogrzebu (art. 446 § 1 k.c.)
osobie uprawnionej w ramach obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności
cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych.
V. Należy jednak podkreślić, że we wniosku Rzecznika Ubezpieczonych oraz w
piśmie z dnia 30 września 2008 r. precyzującym stanowisko Prokuratora Generalnego
przedstawiono istotne argumenty prawne mogące przemawiać na rzecz poglądu, że
zasiłek pogrzebowy, wypłacony uprawnionemu na podstawie art. 77 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r., nie powinien być uwzględniony przy określaniu wysokości świadczenia
ubezpieczeniowego obejmującego zwrot kosztów pogrzebu i wypłaconego w ramach
obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów
mechanicznych. Można bowiem bronić stanowiska o odmiennej jednak funkcji prawnej
roszczenia o zwrot kosztów pogrzebu (art. 446 § 1 k.c.) i uprawnienia do otrzymania
12
świadczenia pieniężnego (zasiłku pogrzebowego) na podstawie art. 77 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. Zasiek pogrzebowy można by traktować jako świadczenie uzyskiwane
w ramach zabezpieczenia społecznego w związku ze śmiercią członka rodziny (funkcja
pomocowa zasiłku). Tę funkcję zasiłku może dodatkowo wzmacniać argumentacja
akcentująca tworzenie systemu ubezpieczeń społecznych na podstawie funduszy
składkowych. Argument płacenia odpowiednich składek przez poszkodowanego,
podnoszono w literaturze prawa ubezpieczeń, właśnie dla uzasadnienia stanowiska o
dopuszczalności kumulacji świadczeń z ubezpieczenia osobowego z odszkodowaniem
należnym na podstawie przepisów k.c. (por. np. M. Śmiegiel, Zasada compensatio lucri
cum damno a świadczenie z ubezpieczeń gospodarczych, PUG 2001, z. 4, s. 15-16).
Można twierdzić, że myśl ta powinna tym bardziej pozostać aktualna w zakresie relacji
prawnej świadczeń z ubezpieczenia społecznego i odszkodowania przewidzianego
w prawie cywilnym.
Nie bez znaczenia może okazać się też wskazywanie na systemowo odmienną
podstawę prawną zasiłku pogrzebowego i odszkodowania klasycznego, co może
świadczyć o prawnej autonomiczności obu tych systemów ze wszystkimi wynikającymi
stąd konsekwencjami. Przewidziany w art. 77-81 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r.
obowiązek wypłaty zasiłku pogrzebowego ma bowiem charakter bezwzględny w tym
sensie, że w przepisach tych nie wspomina się o tym, jaki wpływ na istnienie tego
obowiązku miałoby pokrycie kosztów pogrzebu (tej samej osoby zmarłej) w inny
spsobób (np. właśnie w wyniku uzyskania przez uprawnionego świadczenia na
podstawie art. 446 § 1 k.c.). Wspomina się w tych przepisach jedynie o tym, że zasiłek
pogrzebowy wypłaca się tylko z jednego tytułu (art. 77 ust. 4) i możliwe jest uzyskanie
jednego zasiłku w razie zbiegu tytułów prawnych do jego uzyskania (art. 99). Taka
regulacja prawna może prowadzić do wniosku, że zasiłek pogrzebowy powinien być w
zasadzie zapłacony zawsze, gdy wystąpią przewidziane w ustawie przesłanki do jego
wypłacenia na rzecz osoby uprawnionej. Podmiot ponoszący koszty pogrzebu ma zatem
możliwość prawną uzyskania zasiłku pogrzebowego z ubezpieczenia społecznego i jego
uprawnienia nie mogą modyfikować (umniejszać) reguły prawa cywilnego, w tym –
konstrukcja compensatio lucri cum damno.
Kierując się istotnym znaczeniem dla praktyki sądowej rozstrzygnięcia
zagadnienia prawnego, zgłoszonego przez Rzecznika Ubezpieczonych, Sąd Najwyższy
przedstawił na podstawie art. 61 § 2 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. pełnemu
składowi Izby Cywilnej tego Sądu zagadnienie prawne jak w sentencji.