Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 640/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 maja 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosław Bączyk (przewodniczący)
SSN Stanisław Dąbrowski
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Janusza K.
przeciwko Skarbowi Państwa - Sądowi Rejonowemu w Z.
o zadośćuczynienie i odszkodowanie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 6 maja 2010 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 30 czerwca 2009 r.,
1) oddala skargę kasacyjną;
2) przyznaje adwokatowi Bronisławowi M. od Skarbu
Państwa Sądu Apelacyjnego kwotę 1800 zł (jeden tysiąc
osiemset) wraz z 22% podatkiem od towarów i usług (VAT)
tytułem kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej
powodowi w postępowaniu kasacyjnym;
3) nie obciąża powoda kosztami procesu w postępowaniu
kasacyjnym.
2
Uzasadnienie
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu Okręgowego w
Ł. z dnia 27 lutego 2009 r. w ten sposób, że oddalił powództwo Janusza K. o
zasądzenie od pozwanego Skarbu Państwa - Sądu Rejonowego w Z. kwoty 50000
zł tytułem odszkodowania i 100000 zł tytułem zadośćuczynienia.
Rozstrzygnięcie to oparte zostało na następujących ustaleniach
i wnioskach :
Postanowieniem z dnia 7 stycznia 2008 r. Sąd Okręgowy w Ł. w sprawie [...]
stwierdził, że w postępowaniu sądowym w sprawie [...] Sądu Rejonowego w Z.
doszło do nieuzasadnionej przewlekłości postępowania, obejmującej okres od 15
stycznia 2003 r. do 13 czerwca 2005 r. Postępowanie to nie zostało jeszcze
zakończone.
W stosunku do powoda w okresie od 2002 r. do 2004 r. wydano sześć
wyroków skazujących go na kary pozbawienia wolności z warunkowym
zawieszeniem ich wykonania i we wszystkich tych sprawach doszło do zarządzenia
wykonania orzeczonych kar, natomiast wyrokami łącznymi określono kary
pozbawienia wolności w wymiarze dwóch lat i czterech miesięcy oraz jednego roku
i ośmiu miesięcy, a także zaliczono na ich poczet siedmiomiesięczny okres aresztu
tymczasowego. Odbywanie tych kar powód rozpoczął w dniu 11 września 2006 r. w
Zakładzie Karnym w N. W związku z prowadzeniem przeciwko powodowi
postępowania przez Sąd Rejonowy w Z. w sprawie [...] w dniu 25 października
2006 r., przewieziony on został do Aresztu Śledczego w Ł., w którym w dalszym
ciągu przebywa. Z uwagi na to, że w Sądzie Rejonowym w G. również toczy się
przeciwko powodowi sprawa karna, dwukrotnie był on przewożony na krótkie
okresy do Zakładu Karnego w N. Przed osadzeniem powód mieszkał w G. wraz z
konkubiną Sylwią D. i córką w wieku 3 lat i 4 miesięcy. Dwuletni obecnie syn
urodził się już po osadzeniu powoda. Zakład Karny w N. jest jednostką
penitencjarną, położoną najbliżej jego miejsca zamieszkania. Przysługujące
powodowi prawo do trzech widzeń miesięcznie (we wtorki i niedziele) było
realizowane przez konkubinę i córkę, które przyjeżdżały do Ł., ponosząc koszty
3
przejazdu w wysokości 79 zł w jedną stronę oraz koszty dodatkowego wyżywienia.
Konkubina łączyła odwiedziny niedzielne z wtorkowymi, przebywając w tym czasie
u rodziców powoda, a od czerwca 2008 r. mieszka u nich wraz obydwojgiem dzieci.
W Zakładzie Karnym w N. istnieje możliwość wykonywania przez skazanych
obciążonych obowiązkiem alimentacyjnym, którym do końca kary pozostało co
najmniej dwa lata, pracy zarobkowej w Przedsiębiorstwie Państwowym „G.” w N.
Warunkiem zatrudnienia w wymiarze 7/8 etatu jest dobra opinia skazanego,
charakter popełnionego przestępstwa, realny zamiar wykonywania pracy,
pozytywny wynik badań profilaktycznych i odbycie miesięcznego, bezpłatnego
przyuczenia. Proponowane wynagrodzenie obejmowało nie mniej niż połowę
minimalnego wynagrodzenia brutto. Przebywając w N., w związku z wezwaniem do
Sądu Rejonowego w G. (od 12 września do 25 października 2006 r., 2 sierpnia do
12 września 2007 r. i od 3 do 30 stycznia 2008 r.), powód był przyuczany do pracy
nakładczej w okresie od 25 do 29 stycznia 2008 r. Składane przez niego wnioski o
przedterminowe warunkowe zwolnienie od odbycia reszty kary pozbawienia
wolności były oddalane z uwagi na negatywną prognozę co do jego osoby. Nie
wskazywano w postanowieniach, jako zasadniczej przyczyny odmowy,
prowadzenia sprawy przez Sąd Rejonowy w Z., chociaż zaznaczano, że toczą się
przeciwko niemu inne sprawy.
Sąd Apelacyjny uznał, że stwierdzona przewlekłość postępowania nie może
stanowić podstawy do twierdzenia, że powód odbywałby karę pozbawienia
wolności w Zakładzie Karnym w N., gdzie byłby odpłatnie zatrudniony, płaciłby
alimenty na rzecz dzieci i nie byłoby potrzeby dojeżdżania przez konkubinę i dzieci,
a tym samym - ponoszenia przez nie kosztów. Błędne jest także założenie, że
gdyby nie przewlekłość postępowania, to zakończyłoby się ono przed osadzeniem
i mógłby odbyć karę w wymienionym Zakładzie bez potrzeby pobytu w Areszcie
Śledczym w Ł. Nie uwzględnia ono, że dalszy tok postępowania przed Sądem
Rejonowym w Z. nie jest przewlekły, a zatem nie zakończyłoby się ono przed 13
stycznia 2007 r. Sąd cywilny nie jest uprawniony do oceny stopnia skomplikowania
sprawy karnej, do czego mogło dojść w jej toku. Konieczność przetransportowania
powoda wynika z naruszenia przez niego prawa i wymierzenia kary pozbawienia
wolności. Nie istnieje adekwatny związek przyczynowy pomiędzy
4
przetransportowaniem a brakiem możliwości odbywania kary w Zakładzie Karnym
w N., wykonywania pracy zarobkowej i ponoszeniem kosztów przejazdu. Nie ma
przepisu gwarantującego powodowi odbywanie kary pozbawienia wolności w tym
Zakładzie, a art. 100 k.k.w. ma jedynie charakter postulatu. Córka powoda mogła
korzystać z bezpłatnego przejazdu kolejowego. Wątpliwości budzi także okres
faktycznego odwiedzania, skoro w dacie przetransportowania liczyła zaledwie jeden
rok i sześć miesięcy, a konkubina była w zaawansowanej ciąży. Zasądzenie na
rzecz powoda kwoty 11600 zł tytułem zwrotu kosztów podróży było
nieuzasadnione. Przyczyny odmowy przedterminowego zwolnienia z odbywania
reszty kary wiążąco wskazane zostały w postanowieniach, z których wynika, że od
czasu zaistnienia takiej możliwości (20 lutego 2008 r.) negatywna prognoza
kryminologiczno-społeczna stanowiła wystarczającą przeszkodę. Nie doszło do
naruszenia dóbr osobistych powoda, bo nie jest nim prawo do rzetelnego procesu
prowadzonego bez zbędnej zwłoki. Naruszenie tego prawa może prowadzić do
naruszenia dóbr osobistych i strat materialnych. Powód nie wykazał jednak ani tego
naruszenia, które łączył z odmową warunkowego przedterminowego zwolnienia, ani
szkody majątkowej.
W skardze kasacyjnej powód powołał obie objęte art. 3983
§ 1 k.p.c.
podstawy. Naruszenie prawa materialnego dotyczy art. 23, art. 24 § 2 w związku
z art. 448 k.c. oraz art. 15 ust. 1 i 2 ustawy z dnia17 czerwca 2004 r. o skardze na
naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez
nieuzasadnionej zwłoki (Dz. U. Nr 179, poz. 1843 ze zm., dalej ustawa o skardze)
przez błędną wykładnię, polegającą na przyjęciu, że prawo do rzetelnego procesu
bez zbędnej zwłoki nie jest dobrem osobistym, nie przysługuje mu
zadośćuczynienie za naruszenie prawa do swobodnego kontaktu z dziećmi oraz za
przewlekłość postępowania karnego. Niewłaściwa wykładnia art. 361 § 1 k.c. była
przyczyną uznania braku związku przyczynowego pomiędzy przebywaniem
w Areszcie Śledczym w Ł. a stwierdzoną przewlekłością. Z naruszeniem art. 382
k.p.c. przyjął Sąd Apelacyjny, że postępowanie przed Sądem Rejonowym w Z.
zakończyłoby się nie wcześniej niż 11 września 2009 r., była możliwość
bezpośredniego dojazdu z K. do Ł., a córce przysługiwało prawo bezpłatnego
5
przejazdu, ponieważ nie wynika to z przeprowadzonych dowodów. Wniósł o
uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Pozwany wniósł o oddalenie skargi kasacyjnej i zasądzenie zwrotu kosztów
procesu w postępowaniu kasacyjnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności rozważenia wymagał zarzut naruszenia przepisów
postępowania. Stosownie do art. 382 k.p.c. obowiązkiem sądu drugiej instancji jest
oparcie rozstrzygnięcia na materiale zebranym w postępowaniu w pierwszej
instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym, co oznacza powinność rozważenia
całości materiału dowodowego w odniesieniu do jego wartości dowodowej
i istotności dla rozstrzygnięcia. Utrwalony został w orzecznictwie pogląd, że do
naruszenia tego uregulowania może dojść jedynie w wypadku pominięcia części
przeprowadzonych dowodów i wydania wyroku wyłącznie na podstawie materiału
dowodowego zebranego przez sąd pierwszej instancji lub własnego materiału sądu
odwoławczego z pominięciem dowodów zgromadzonych przez sąd pierwszej
instancji (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 22 lutego 2007 r., III CSK 337/06,
niepubl., z dnia 24 kwietnia 2008 r., IV CSK 39/08, niepubl., z dnia 14 stycznia
2009 r., IV CSK 350/08, niepubl., z 24 września 2009 r., UK 19/09, niepubl.).
W postępowaniu apelacyjnym nie było prowadzone postępowanie dowodowe,
podstawą zaskarżonego wyroku był materiał dowodowy zgromadzony przed
Sądem pierwszej instancji, a zatem nie mogło dojść do naruszenia wymienionego
przepisu. Powołując się na niewłaściwe zastosowanie art. 382 k.p.c., skarżący
w istocie kwestionuje prawidłowość dokonanych przez Sąd drugiej instancji ustaleń
faktycznych, podczas gdy możliwość oparcia skargi kasacyjnej na takiej podstawie
wyłączona została art. 3983
§ 3 k.p.c. Zarzut naruszenia przepisów postępowania
nie mógł odnieść zamierzonego rezultatu.
Nie zasługiwał na podzielenie zarzut błędnej wykładni art. 23 k.c. Nietrafnie
utrzymuje skarżący, że prawo do rzetelnego procesu sądowego, będące
elementem prawa do sądu, przewidzianego art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji
Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950 r. (dalej E.K.P.C.)
i art. 45 ust.1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, należy zaliczyć do kategorii
6
dóbr osobistych objętych art. 23 k.c. Sądy obu instancji trafnie podzieliły
przeważający w doktrynie i judykaturze pogląd, że dobra osobiste, ujmowane są
w kategoriach obiektywnych, jako wartości o charakterze niemajątkowym, ściśle
związane z człowiekiem, decydujące o jego bycie, pozycji w społeczeństwie,
będące wyrazem odrębności fizycznej i psychicznej oraz możliwości twórczych,
powszechnie uznane w społeczeństwie i akceptowane przez system prawny.
Nierozerwalne związanie tych wartości, jako zespołu cech właściwych człowiekowi,
stanowiących o jego walorach, z jednostką ludzką wskazuje na ich bezwzględny
charakter, towarzyszący mu przez całe życie, niezależnie od sytuacji w jakiej
znajduje się w danej chwili. Katalog dóbr osobistych, wymienionych w art. 23 k.c.,
pozostających pod ochroną prawa cywilnego jest otwarty i wraz ze zmianami
stosunków społecznych mogą pojawiać się i znikać pewne dobra, co jednak nie
oznacza, że należy do niego zaliczyć prawo do sądu. Jest ono gwarantowane
wymienionymi przepisami E.K.P.C. i Konstytucji nie może być zaliczone do
kategorii wartości stanowiących dobro osobiste jednostki, ponieważ jest
uprawnieniem przyznanym jej tymi regulacjami w związku z funkcjonowaniem
w określonej sferze życia społecznego. Nie ma podstaw do przyjęcia, że wszystkie
prawa podstawowe objęte E. K.P.C. oraz wolności i prawa osobiste wymienione
w Konstytucji (art. 38 do 56) powinny być chronione za pomocą środków
wskazanych w art. 24 k.c., do czego dojść może, jeśli naruszenie ich doprowadzi
zarazem do pogwałcenia dobra osobistego. Wskazuje na to również Europejski
Trybunał Praw Człowieka, którego wypowiedzi w licznych, także przywołanych
przez Sąd Apelacyjny orzeczeniach, poza określaniem kryteriów, jakie należy brać
pod uwagę dla oceny sprawności postępowania sądowego, daje również wyraz
temu, że przewlekły proces może być także przyczyną krzywdy moralnej
(przykładowo Kudła przeciwko Polsce nr 30210/96, D.M. przeciwko Polsce nr
13 557/02, R.O. przeciwko Polsce nr 77597/01, Apicella przeciwko Włochom wyrok
z dnia 10 listopada 2004 r.). Podkreślając rangę prawa do sądu jako podstawowego
prawa człowieka oraz konieczność wynagrodzenia wszystkich krzywd wywołanych
pogwałceniem go, Trybunał nie wyraził zapatrywania, że prawo to ujmowane być
powinno jako dobro osobiste człowieka. Zgodnie z posiadanymi kompetencjami
zalecił Polsce wprowadzenie do krajowego ustawodawstwa regulacji przyznających
7
osobom, których prawo do sądu zostało naruszone, uprawnienia do uzyskania
skutecznego środka zmierzającego do wyeliminowania naruszeń oraz słusznego
zadośćuczynienia. Wyrazem realizacji tego zalecenia jest ustawa o skardze, która
daje stronie prawo żądania stwierdzenia, że nastąpiło naruszenie jej prawa do
rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki, wydania sądowi zaleceń co
dalszego postępowania, mających na celu zapobieżenie dalszej przewlekłości oraz
zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej (art. 12 ust. 3 i 4). Wybór środka
rekompensującego naruszenie prawa należy do strony.
Stosownie do art. 15 ustawy o skardze, jeśli przewlekłość spowodowała
szkodę majątkową lub niemajątkową strona może dochodzić ich wyrównania
w odrębnym postępowaniu sądowym, w którym sąd będzie związany
stwierdzeniem, że doszło do przewlekłości postępowania. Przepis ten nie tworzy
swoistego uprawnienia do domagania się odszkodowania lub zadośćuczynienia,
wskazuje na możliwość uzyskania pełnej kompensaty, ma charakter normy
odsyłającej i określającej zakres prejudycjalnego związania. Na podzielenie
zasługuje pogląd wyrażony w tej kwestii przez Sąd Najwyższy w postanowieniu
z dnia 27 czerwca 2008 r. III CZP 25/08, OSNC 2009/9/217. Nie zwalnia jednak
strony od obowiązku wykazania pozostałych przesłanek odpowiedzialności Skarbu
Państwa, zezwalających na zastosowanie art. 417 § 1, art. 445 lub art. 448 k.c.
w postaci szkody i związku przyczynowego pomiędzy jej powstaniem
a przewlekłością.
Powoda obciążał obowiązek wykazania, że na skutek stwierdzonej przez
Sąd Okręgowy w Ł. przewlekłości postępowania, w sprawie prowadzonej przez Sąd
Rejonowy w Z., zostało naruszone jego dobro osobiste. Na taką wykładnię art. 24 i
art. 448 k.c. wskazuje doktryna i utrwalone orzecznictwo (por. wyroki Sądu
Najwyższego: z dnia 7 kwietnia 2009 r. I PK 210/08, M.P. Pr. 2009/12/642, z dnia
17 czerwca 2004 r. VCK 609/03, niepubl.). Do wypełnienia tego obowiązku nie
doszło w rozpoznawanej sprawie, ponieważ powód powoływał się jedynie na
naruszenie prawa do rzetelnego procesu. Wynikające z orzecznictwa
Europejskiego Trybunału Praw Człowieka stwierdzenie, że istnieje silne
domniemanie wywołania nadmierną długością postępowania sądowego krzywdy
moralnej, odnieść należy do postępowania przewidzianego ustawą o skardze
8
i stosowania środka o działaniu przyspieszająco – rekompensującym (art. 6 ust. 1).
Nie jest bowiem przewidziany w art. 12 ust. 4 tej ustawy obowiązek wykazywania,
że doszło do naruszenia dobra osobistego. Ponadto określone przez Trybunał
kryteria ustalania wysokości zadośćuczynienia brane są pod uwagę przy
rozważaniu rozmiaru tego świadczenia na gruncie art. 448 k.c., jeśli wykazane
zostanie naruszenie dobra osobistego.
Związanie sądu w postępowaniu cywilnym stwierdzeniem przewlekłości
dotyczy okresu przyjętego w postanowieniu. Do czasu prawomocnego zakończenia
postępowania w sprawie kompetencja do ustalenia, czy doszło do nieuzasadnionej
zwłoki, należy do sądu przełożonego nad sądem, w którym toczy się postępowanie
(art. 4 ust. 1 ustawy o skardze). Natomiast w razie zgłoszenia żądania naprawienia
szkody po prawomocnym zakończeniu postępowania w sprawie przez stronę, która
nie wniosła skargi na przewlekłość (art. 16 ustawy o skardze), rzeczą sądu
w postępowaniu cywilnym jest także ustalenie, czy doszło do zbędnej zwłoki.
Nie ma usprawiedliwionych podstaw zarzut naruszenia art. 361 § 1 k.c.
Wymieniony przepis, określa związek przyczynowy jako przesłankę
odpowiedzialności cywilnej za szkodę. Ma on istotny wpływ na zakres tej
odpowiedzialności, ograniczając ją tylko do niektórych z możliwych skutków
zdarzenia, charakterystycznych dla tego zdarzenia, jako jego normalny, typowy
rezultat. W rozpoznawanej sprawie zdarzeniem jest przewlekłość postępowania
w sprawie prowadzonej przez Sąd Rejonowy w Z. w opisanym okresie, z którym
powód łączy powstanie szkody, czyli skutku w postaci wydatków na dojazdy do Ł.
córki i konkubiny, straty obejmującej niemożność uzyskiwania wynagrodzenia oraz
odmowy warunkowego przedterminowego zwolnienia z odbywania pozostałej
części kary pozbawienia wolności, jak też utrudnień w kontaktach z dziećmi, co z
kolei wiąże się z odbywaniem kary pozbawienia wolności w Areszcie Śledczym w Ł.
Wynika stąd, że bezpośrednim zdarzeniem, które jest źródłem szkody, jest pobyt w
tym Areszcie, bo w ocenie powoda uniemożliwia odbywanie kary w Zakładzie
Karnym w N. W takim przypadku odpowiedzialność pozwanego,
wynikająca z przewlekłości
9
postępowania mogłaby obejmować również odpowiedzialność za skutki odbywania
kary pozbawienia wolności w wymienionym Areszcie, gdyby ta przewlekłość
postępowania, stworzyła warunki do popełnienia czynów przestępczych
i osadzenia powoda w zakładzie karnym. Dla przyjęcia, że zachodzi związek
przyczynowy, konieczne jest istnienie takiej przyczynowości pomiędzy
kolejno następującymi po sobie zdarzeniami (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
14 marca 2002 r. IV CKN 826/00, niepubl. z dnia 19 czerwca 2008 r. V CSK
18/08, niepubl.). Tak pojmowanego związku przyczynowego nie ma
w rozpoznawanej sprawie. Konsekwencją tego stwierdzenia jest brak podstaw do
zastosowania art. 417 § 1 k.c.
Z powyższych względów pozbawiona uzasadnionych podstaw skarga
kasacyjna została oddalona w oparciu o art. 39815
§ 1 k.p.c. Na podstawie art. 102
w związku z art. 108 § 2, art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c. Sąd Najwyższy odstąpił od
obciążenia powoda obowiązkiem zwrotu pozwanemu kosztów związanych
z postępowaniem kasacyjnym. Za przyjęciem tej zasady orzekania o kosztach
procesu przemawiają szczególnie uzasadnione przyczyny związane z trudną
sytuacją finansową powoda, obciążonego obowiązkiem przyczyniania się do
zaspokajania potrzeb dwojga małych dzieci oraz charakter zgłoszonego
powództwa, łączący się także z występującymi zagadnieniami prawnymi.
W oparciu o art. 29 ust. 1 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. Prawo
o adwokaturze (t.j. Dz. U. z 2009 r. Nr 146, poz. 1188) oraz § 2 ust. 3 i § 19
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności adwokackie
oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej
udzielonej z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1348 ze zm.) przyznane zostały
pełnomocnikowi powoda o kosztach nieopłaconej pomocy prawnej.