Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UZ 26/10
POSTANOWIENIE
Dnia 28 października 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Romualda Spyt (przewodniczący)
SSN Zbigniew Korzeniowski (sprawozdawca)
SSN Roman Kuczyński
w sprawie z wniosku G. W.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o rentę z tytułu niezdolności do pracy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 28 października 2010 r.,
zażalenia wnioskodawczyni na postanowienie Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 25 maja 2010 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie.
Uzasadnienie
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Apelacyjny odrzucił zażalenie na odrzucenie
skargi kasacyjnej z braku opłaty (art. 1302
§ 1 k.p.c. w związku z art. 871
k.p.c.).
Zażalenie zarzuciło, że brak opłaty był brakiem formalnym pisma procesowego i
dlatego podlegał uzupełnieniu, czego zaniechano.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zażalenie jest zasadne. Brak opłaty stanowił brak formalny i podlegał
uzupełnieniu.
Powiększony skład Sądu Najwyższego 15 czerwca 2010 r. (II UZP 4/10) podjął
uchwałę, której nadał moc zasady prawnej, o treści:
Nieopłacona skarga kasacyjna złożona przez adwokata lub radcę prawnego po
2
wejściu w życie ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks
postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 234, poz. 1571)
podlega odrzuceniu w razie niewykonania zarządzenia wzywającego do opłacenia
skargi (art. 3986
§ 2 k.p.c. w związku z art. 130 § 1 k.p.c.).
Wynika z niej, że do skargi kasacyjnej wniesionej po 1 lipca 2009 r. nie ma
zastosowania uchylony art. 1302
§ 3 k.p.c., zatem wykładnia art. 8 ust. 1 ustawy
zmieniającej z 5 grudnia 2008 r. leżąca u podstaw zaskarżonego postanowienia nie
była prawidłowa.
Powyższą zasadę stosuje się również do nieopłaconego zażalenia na
postanowienie o odrzuceniu skargi kasacyjnej.
Jako że uzasadnienie uchwały z 15 czerwca 2010 r. nie było dotychczas
publikowane, przedstawia się je niżej w całości (in extenso).
“I. Sąd Najwyższy w składzie zwykłym postanowieniem z 10 lutego 2010 r., II UZ
52/09 przedstawił do rozstrzygnięcia powiększonemu składowi Sądu Najwyższego
– na podstawie art. 39817
§ 1 k.p.c. w związku z art. 3941
§ 3 k.p.c. – zagadnienie
prawne budzące poważne wątpliwości dotyczące tego, czy podlega odrzuceniu
nieopłacona skarga kasacyjna złożona przez adwokata po dniu wejścia w życie 1
lipca 2009 r. ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks
postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 234, poz. 1571),
która uchyliła (w art. 1 pkt 3 lit. a) art. 1302
§ 3 k.p.c., jeżeli nie został on uprzednio
wezwany przez sąd we właściwym trybie do usunięcia tego braku (opłacenia
skargi).
Zagadnienie to ujawniło się przy rozpoznawaniu zażalenia wnioskodawcy B. M.
na postanowienie Sądu Apelacyjnego z 28 października 2009 r., III AUa …/09,
którym w pkt I przywrócono wnioskodawcy termin do złożenia skargi kasacyjnej, a
w pkt II odrzucono (jako nieopłaconą), skargę kasacyjną od wyroku Sądu
Apelacyjnego z 20 maja 2009 r., w sprawie przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych o rentę rodzinną. Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu postanowienia o
odrzuceniu skargi kasacyjnej przywołał art. 36 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o
kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398, ze zm.),
wskazując, że w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych między innymi
skarga kasacyjna podlega opłacie podstawowej w kwocie 30 zł. Stosownie
3
natomiast do treści art. 1302
§ 1 k.p.c. pismu wniesionemu przez adwokata lub
radcę prawnego, jeżeli podlega opłacie w stałej wysokości, która nie została
uiszczona, nie nadaje się dalszego biegu, jak również nie wzywa się do usunięcia
tego braku. W myśl art. 3984
k.p.c. skarga kasacyjna powinna odpowiadać
warunkom przewidzianym dla pisma procesowego. Sąd drugiej instancji przywołał
także uchwałę Sądu Najwyższego z 26 września 2006 r., II UZP 11/06, w której
wskazano, że art. 1302
§ 1 k.p.c. znajduje również zastosowanie do środków
odwoławczych i środków zaskarżenia podlegających opłacie podstawowej, o której
mowa w art. 35 i 36 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w
sprawach cywilnych. Sąd Apelacyjny mając na względzie, że z dniem 1 lipca 2009
r. został uchylony art. 1302
§ 3 k.p.c. przez art. 1 pkt 3 lit a ustawy z dnia 5 grudnia
2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych
ustaw (Dz. U. Nr 234, poz. 1571), wskazał, że zgodnie z art. 8 ust. 1 ustawy
zmieniającej przepisy ustawy mają zastosowanie do postępowań wszczętych po jej
wejściu w życie. Przesłanka ta więc nie dotyczy niniejszej sprawy, wszczętej przed
1 lipca 2009 r. Z tego względu skarga kasacyjna podlegała odrzuceniu jako
nieopłacona na podstawie art. 3986
§ 2 k.p.c.
W zażaleniu na to postanowienie pełnomocnik wnioskodawcy, zarzucając
naruszenie prawa procesowego – art. 1302
§ 3 k.p.c. w związku z art. 3981
§ 1
k.p.c. polegające na „zastosowaniu uchylonego przez art. 1 pkt 3 lit. a ustawy z
dnia 5 grudnia 2008 r. o zamianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz
niektórych innych ustaw w sytuacji, kiedy uchylony przepis nie znajduje
zastosowania do postępowań wszczętych po dacie wejścia ustawy zmieniającej w
życie, a postępowanie wszczęte skargą kasacyjną nie jest kontynuacją
postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem i niezastosowanie przepisu
art. 1302
§ 2 k.p.c.”, wniósł o jego uchylenie w pkt. II i wraz z orzeczeniem o
kosztach postępowania zażaleniowego.
Pełnomocnik wnioskodawcy wskazał także, że „w licznych orzeczeniach Sądu
Najwyższego uznawano i podnoszono, że postępowanie wszczęte wniesieniem
skargi kasacyjnej nie stanowi prostej kontynuacji postępowania, które toczyło się
przed sądami pierwszej i drugiej instancji, lecz stanowi nowe szczególne
postępowanie kontrolne, uregulowane w odrębnym dziale poza unormowaniami
4
zwykłych środków odwoławczych różniących się w sposób zasadniczy od
postępowań merytorycznych w sądach pierwszej i drugiej instancji (postanowienia
Sądu Najwyższego z: 23 stycznia 2007 r., III CZ 3/07, oraz z 24 sierpnia 2007 r., I
CZ 93/07, oba niepublikowane). Skarga kasacyjna przysługuje od orzeczeń
prawomocnych (art. 3981
§ 1 k.p.c.) i nie jest środkiem prawnym wnoszonym w toku
instancji (w ramach instancyjnego postępowania sądowego)”. W ocenie
pełnomocnika wnioskodawcy, „skoro wydanie prawomocnego wyroku przez Sąd
odwoławczy kończy postępowanie prowadzone w toku instancji, to wszystkie
czynności procesowe podejmowane są już poza tokiem instancji. W konsekwencji
do skargi kasacyjnej od wyroku Sądu drugiej instancji wydanego przed wejściem w
życie ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania
cywilnego oraz niektórych innych ustaw, a wniesionej po dniu jej wejścia w życie
Sąd II instancji z rażącym naruszeniem prawa procesowego zastosował uchylony
przepis art. 1302
§ 3 k.p.c., zgodnie z którym Sąd odrzucał bez wezwania o
uiszczenia opłaty pismo wniesione między innymi przez adwokata, w tym skargę
kasacyjną, podlegającą opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od
wskazanej przez stronę wartości przedmiotu zaskarżenia”. Do oceny, że dla
postępowania wszczętego w sprawie złożoną skargę kasacyjną obowiązujący jest
stan prawny z daty jego wszczęcia prowadzi w ocenie pełnomocnika „brzmienie art.
XVI § 1 zdanie 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Przepisy wprowadzające
Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. nr 43, poz. 296 ze zm.), ustanawiającego
wyjątek od wyrażonej w art. XV § 1 zdanie 1 zasady bezzwłocznego działania
nowej ustawy procesowej. Wyjątek ten (art. XVI § 2 ustawy) nie dotyczy
kończących postępowanie w sprawie prawomocnych orzeczeń zapadłych przed
Sądem II instancji, co oznacza, że do skargi kasacyjnej znajduje zastosowanie
reguła określona w art. XV § 1 zdanie 1 Przepisów wprowadzających”.
II. Przedstawiając powiększonemu składowi do rozpoznania przytoczone na
wstępie zagadnienie prawne, Sąd Najwyższy w składzie zwykłym podkreślił, że
według art. 1302
§ 1 k.p.c. w brzmieniu do 30 czerwca 2009 r., pismo wniesione
między innymi przez adwokata, które nie zostało należycie opłacone,
przewodniczący zwracał bez wezwania o uiszczenie opłaty, jeżeli pismo podlega
opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę
5
wartości przedmiotu sporu. Zgodnie z § 3 tego przepisu, sąd odrzucał bez
wezwania o uiszczenie opłaty pismo wniesione między innymi przez adwokata,
środki odwoławcze lub środki zaskarżenia (apelację, zażalenie, skargę kasacyjną,
skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, sprzeciw
od wyroku zaocznego, zarzuty od nakazu zapłaty, skargę na orzeczenie
referendarza sądowego) podlegające opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej
obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu zaskarżenia.
W przypadku nieopłaconej skargi kasacyjnej, odrzucał ją na posiedzeniu
niejawnym sąd drugiej instancji (art. 3986
§ 2 k.p.c.) lub Sąd Najwyższy (3986
§ 3
k.p.c.). Przedstawiony stan prawny uległ zmianie w związku z wejściem w życie 1
lipca 2009 r. ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks
postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 234, poz. 1571),
która w art. 1 pkt. 3 zmieniła art. 1302
, uchylając § 3 i 4 tego przepisu, przy czym,
zgodnie z art. 8 ust. 1 ustawy zmieniającej, przepisy te stosuje się do postępowań
wszczętych po dniu jej wejścia w życie. Kwestią wymagającą rozstrzygnięcia jest
przesądzenie, czy wskazana ustawa znajdzie zastosowanie do skargi kasacyjnej
wniesionej po tej dacie (30 czerwca 2009 r.) od wyroku, który zapadł do 30 czerwca
2009 r.
Podobnego zagadnienia (stosowania dotychczasowych czy nowych –
zmienionych – przepisów) dotyczyły orzeczenia Sadu Najwyższego podjęte na tle
zmieniającej się ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398 ze zm.), w szczególności art. 2 ustawy z dnia
14 grudnia 2006 r. o zmianie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych
(Dz. U. z 2007 r. Nr 21, poz. 123). W uchwale z 27 czerwca 2008 r., III CZP 48/08,
OSNC 2009, nr 7-8, poz. 102, Sąd Najwyższy stwierdził, że w sprawie wszczętej
przed dniem wejścia w życie ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w
sprawach cywilnych, apelacja wniesiona po 10 marca 2007 r. (z którym weszła w
życie zmiana art. 100 ust. 2 ustawy o kosztach) przez stronę zwolnioną od kosztów
sądowych w całości podlega opłacie podstawowej określonej w art. 14 ust. 2 i art.
100 ust. 2 tej ustawy w brzmieniu obowiązującym do dnia wejścia w życie ustawy z
dnia 14 grudnia 2006 r. o zmianie ustawy o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych. Podobne stanowisko zostało wyrażone w postanowieniu z 2 sierpnia
6
2007 r., V CZ 78/07 (niepublikowane), w którym przyjęto, że „sprawą wszczętą" w
rozumieniu art. 2 ustawy nowelizującej z dnia 14 grudnia 2006 r. jest tylko sprawa
sądowa wszczęta przez stronę złożeniem pozwu lub wniosku oraz w postanowieniu
z 24 października 2007 r., IV CZ 75/07, LEX nr 512974, w którym Sąd Najwyższy
zwrócił uwagę na odmienność regulacji zawartej w art. 2 od tej z art. 149 ustawy o
kosztach sądowych w sprawach cywilnych, zgodnie z którą w sprawach wszczętych
przed dniem wejścia w życie ustawy stosuje się, do czasu zakończenia
postępowania w danej instancji, dotychczasowe przepisy o kosztach sądowych. W
postanowieniu z 3 lipca 2007 r., I UZ 18/07, OSNP 2008 nr 19-20, poz. 302, Sąd
Najwyższy przyjął między innymi, że przez wszczęcie sprawy nie może być
rozumiane wniesienie skargi kasacyjnej, a skarga wniesiona po wejściu w życie
ustawy w sprawach wszczętych przed tą datą podlega opłacie według
dotychczasowych zasad.
Te same zasady odnośnie do zmienionego art. 1302
k.p.c. zostały przyjęte przez
Sąd Najwyższy w postanowieniu z 18 stycznia 2010 r., II UZ 48/09
(niepublikowane), w którego tezie stwierdzono, że podlega odrzuceniu nieopłacona
opłatą w wysokości stałej skarga kasacyjna wniesiona po dniu 30 czerwca 2009 r.,
bez uprzedniego wzywania do uiszczenia tej opłaty oraz w postanowieniu z dnia 12
stycznia 2010 r., I PK 198/09 (niepublikowane).
Odmienny natomiast pogląd został wyrażony między innymi w niepublikowanych
postanowieniach z 19 listopada 2009 r., IV CZ 76/09 oraz z 8 stycznia 2010 r., IV
CZ 107/09. W tym ostatnim postanowieniu wskazano, że w razie wniesienia przez
adwokata od 1 lipca 2009 r. skargi kasacyjnej bez uiszczenia wymaganej opłaty,
przewodniczący wzywa do opłacenia skargi pod rygorem jej odrzucenia, stosując w
niezbędnym zakresie art. 130 § 1 k.p.c. W uzasadnieniu wskazano, że „pomimo, iż
Trybunał Konstytucyjny (…) nie stwierdził niezgodności z Konstytucją art. 1302
§ 3
k.p.c. w zakresie, w jakim przewidywał odrzucenie bez wezwania wniesionych
przez profesjonalnego pełnomocnika nieopłaconych środków odwoławczych –
apelacji lub zażalenia (…), ustawą z dnia 5 grudnia 2008 r. z dniem 1 lipca 2009 r.
zostały w całości uchylone przepisy § 3 i § 4 art. 1302
k.p.c. (art. 1 ust. 3 i art. 9
ustawy). Przy uwzględnieniu art. 8 ust. 1 ustawy, przepisy obowiązujące od chwili
7
jej wejścia w życie należy w postępowaniu kasacyjnym stosować do skarg
kasacyjnych wniesionych od 1 lipca 2009 r.”.
Rozważając możliwe w związku z tym rozwiązania, Sąd Najwyższy przyjął, że
skoro „luki powstałej po uchyleniu art. 1302
§ 3 k.p.c. ustawodawca nie wypełnił
żadną regulacją, w wyniku czego od 1 lipca 2009 r. Kodeks postępowania
cywilnego nie normuje skutków sytuacji procesowej polegającej na wniesieniu
przez adwokata (…) środków odwoławczych lub środków zaskarżenia bez
uiszczenia należnej opłaty stałej albo stosunkowej”, najwłaściwszym rozwiązaniem
– przy uwzględnieniu także zasady ochrony praw uczestników postępowania
cywilnego – będzie stosowanie w takich sytuacjach w koniecznym zakresie art. 130
§ 1 k.p.c. przewidującego procedurę naprawczą, czyli wzywanie przez
przewodniczącego do usunięcia braku formalnego pisma lub jego opłacenia. Innymi
słowy, w sytuacji wniesienia nieopłaconej opłatą w wysokości stałej albo
stosunkowej skargi kasacyjnej od dnia 1 lipca 2009 r. należy wezwać
profesjonalnego pełnomocnika do jej opłacenia i dopiero po bezskutecznym upływie
zakreślonego przez przewodniczącego terminu orzec o jej odrzuceniu.
Przedstawione wyżej rozbieżne zasady postępowania w takim jak w
rozpoznawanym zażaleniu przypadku, uzasadniają, w ocenie składu
przedstawiającego zagadnienie, wystąpienie z pytaniem prawnym.
Podejmując uchwałę w powiększonym składzie, Sąd Najwyższy zważył, co
następuje: III. Wstępnie należy stwierdzić, że przedstawione zagadnienie prawne
składa się w istocie z dwóch, niezależnych w zasadzie zagadnień.
Pierwsze zagadnienie jest związane z uchyleniem art. 1302
§ 3 k.p.c. (przez
ustawę z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania
cywilnego oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. Nr 234, poz. 1571 – dalej ustawa)
oraz wykładnią jej art. 8 ust.1. Uchylony przepis art. 1302
§ 3 k.p.c. stanowił, że
„Sąd odrzuca bez wezwania o uiszczenie opłaty pismo wniesione przez adwokata,
radcę prawnego lub rzecznika patentowego środki odwoławcze lub środki
zaskarżenia (apelację, zażalenie, skargę kasacyjną, skargę o stwierdzenie
niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, sprzeciw od wyroku
zaocznego, zarzuty od nakazu zapłaty, skargę na orzeczenie referendarza
sądowego) podlegające opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od
8
wskazanej przez stronę wartości przedmiotu zaskarżenia”. Przepis przejściowy art.
8 ust. 1 ustawy stanowi, że „Przepisy niniejszej ustawy stosuje się do postępowań
wszczętych po dniu jej wejścia w życie, z zastrzeżeniem ust. 2 – 5”. Ustępy 2 – 5
art. 8 ustawy nie dotyczą art. 1 pkt 3 lit. a, którym zostały uchylone przepisy art.
1302
§ 3 i § 4 k.p.c. Zgodnie z art. 9 ustawa ta weszła w życie w dniu 1 lipca 2009
roku. Dalsze rozważania zostaną ograniczone do problemów związanych ze skargą
kasacyjną. Należy jednak mieć na uwadze, że dotyczą one również innych środków
zaskarżenia prawomocnych orzeczeń – skargi o wznowienie postępowania (art.
399 § 1 k.p.c.) oraz skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego
orzeczenia (art. 4241
§ 1 k.p.c.).
Zasadniczy problem dotyczył rozstrzygnięcia, czy wniesienie skargi kasacyjnej,
jako środka zaskarżenia prawomocnego orzeczenia (art. 3981
§ 1 k.p.c.), jest
wszczęciem nowego postępowania, czy też jest kontynuacją dotychczasowego
postępowania, w którym zostało wydane zaskarżone prawomocne orzeczenie.
Przepis art. 8 ust. 1 ustawy wywołał w dotychczasowym orzecznictwie Sądu
Najwyższego rozbieżność w kwestii stosowania (niestosowania) uchylonego
przepisu art. 1302
§ 3 k.p.c. do skarg wnoszonych po dniu 1 lipca 2009 roku od
prawomocnych orzeczeń wydanych w sprawach, które były wszczęte przed tym
dniem. Sąd Najwyższy w postanowieniach z dnia 8 stycznia 2010 r., IV CZ 107/09
(niepublikowane), z dnia 3 lutego II CZ 91/09 (niepublikowane) oraz z dnia 3 lutego
2010 r., II CZ 79/09 (niepublikowane) stwierdził, że wniesienie skargi kasacyjnej po
1 lipca 2009 roku jest w rozumieniu art. 8 ust. 1 ustawy „postępowaniem wszczętym
po dniu wejścia w życie ustawy”. W rezultacie odrzucona została możliwość
stosowania uchylonego art. 1302
§ 3 k.p.c. W postanowieniach tych Sąd Najwyższy
przyjmuje, że skutkiem uchylenia przepisu art. 1302
§ 3 k.p.c. jest luka w prawie.
Może ona zostać wypełniona przez odpowiednie zastosowanie do nieopłaconej
skargi kasacyjnej, wniesionej przez profesjonalnego pełnomocnika, przepisu art.
130 § 1 k.p.c. Oznacza to, że konieczne jest wezwanie strony do wniesienia opłaty,
a odrzucenie skargi jest dopuszczalne jedynie w razie jej niewniesienia w
ustawowym terminie.
Odmienne stanowisko zostało zaprezentowane natomiast w postanowieniach
Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia 2010 r., I PK 198/09 (niepublikowane) oraz z
9
dnia 18 stycznia 2010 r., II UZ 48/09 (niepublikowane). W postanowieniach tych
przyjęto, że postępowanie kasacyjne stanowi kontynuację dotychczasowego
postępowania. Jednak w obu powyższych przypadkach Sąd Najwyższy nie przyjął,
czego można by oczekiwać, dopuszczalności stosowania art. 1302
§ 3 k.p.c. W obu
postanowieniach podniesione zostało bowiem drugie zagadnienie prawne
dotyczące skutków uchylenia tego przepisu przez ustawę zmieniającą. W
postanowieniach tych przyjęto, że po uchyleniu art. 1302
§ 3 k.p.c. przepisy art.
1302
§ 1 i art. 3986
§ 2 k.p.c. łącznie tworzą normę, z której wynika, że skarga
kasacyjna wniesiona przez adwokata lub radcę prawnego powinna być należycie
opłacona, jeżeli podlega opłacie stałej lub stosunkowej, obliczonej od wskazanej
przez stronę wartości przedmiotu sporu. W razie nienależytego opłacenia skargi
przez profesjonalnego pełnomocnika podlega ona odrzuceniu przez sąd bez
wzywania do usunięcia tego braku niezależnie, czy wniesienie skargi uzna się za
wszczęcie nowego postępowania.
Jak wynika z powyższego rozbieżność dotyczyła obu podstawowych problemów.
Po pierwsze, chodzi o rozstrzygnięcie, czy w rozumieniu art. 8 ust. 1 ustawy
wniesienie skargi kasacyjnej po 1 lipca 2009 roku jest wszczęciem nowego
postępowania. Rozstrzygnięcie to nie oznacza jednak, że automatycznie musi
zostać przesądzona dopuszczalność stosowania art. 1302
§ 3 k.p.c. Po drugie,
wątpliwości dotyczą skutków uchylenia art. 1302
§ 3 k.p.c. W jednym przypadku
przyjmowano bowiem zaistnienie luki, którą należy wypełnić poprzez zastosowanie
art. 130 § 1 k.p.c. W innych orzeczeniach zaś, że w razie wniesienia nieopłaconej
lub nienależycie opłaconej skargi przez profesjonalnego pełnomocnika podlega ona
odrzuceniu bez wzywania strony do wniesienia stosownej opłaty, na podstawie art.
3986
§ 2 w związku z art. 1302
§ 1 k.p.c.
W świetle przedstawionego pytania prawnego podstawowe znaczenie ma
rozstrzygnięcie, czy w rozumieniu art. 8 ust. 1 ustawy należy uznać, że wszczęcie
postępowania oznacza wszczęcie postępowania przed sądem pierwszej instancji,
czy również jest to wszczęcie postępowania kasacyjnego.
Problem dotyczący tego, czy postępowanie wszczęte skargą kasacyjną stanowi
nowe postępowanie, czy też jest kontynuacją dotychczasowego postępowania był
rozstrzygany w orzecznictwie Sądu Najwyższego w sprawie dotyczącej
10
pełnomocnictwa procesowego i zwolnienia od kosztów sądowych (art. 91 i art. 117
§ 4 k.p.c. oraz art. 105 ustawy z dnia 28 lipca o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych, Dz. U. Nr 167, poz. 1398, ze zm.). Rozbieżności, które wystąpiły w
orzecznictwie Sądu Najwyższego w związku z wykładnią powyższych przepisów
zostały rozstrzygnięte w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
5 czerwca 2008 r., III CZP 142/07 (OSNCP 2008, nr 11, poz. 122). W uchwale tej
przyjęto, że zwolnienie strony od kosztów sądowych w sprawie, przyznane w
postępowaniu przed sądem powszechnym, nie obejmuje postępowania
kasacyjnego oraz że pełnomocnictwo procesowe nie obejmuje z samego prawa
umocowania do wniesienia skargi kasacyjnej i udziału w postępowaniu kasacyjnym.
Uchwała ta rozstrzyga wprost jedynie w kwestii pełnomocnictwa i zwolnienia od
kosztów sądowych. Jednak w jej uzasadnieniu przyjęto, że sprawa wywołana
przez wniesienie skargi kasacyjnej do Sądu Najwyższego jest w znaczeniu
„technicznoprocesowym” sprawą nową, odrębną od tej, w której zapadło
orzeczenie, od którego wniesiono skargę kasacyjną. Pomijając to, że uchwała ta
została podjęta przy dwóch zdaniach odrębnych należy podkreślić, że Sąd
Najwyższy nadał jej moc zasady prawnej. Tym samym należy uznać, że
nieaktualne stały się orzeczenia Sądu Najwyższego wydane w związku z art. 2
ustawy z dnia 14 grudnia 2006 r. o zmianie ustawy o kosztach sądowych w
sprawach cywilnych (Dz. U. z 2007 r., Nr 21, poz. 123). W orzeczeniach tych
jednolicie przyjmowano bowiem, że postępowanie wszczęte skargą kasacyjną
stanowi kontynuację dotychczasowego postępowania. Należy zauważyć, że przepis
powyższy stanowił o „sprawach wszczętych”, a art. 8 ust. 1 ustawy stanowi o
„wszczętych postępowaniach”. Także uchwała III CZP 142/07 odnosi się do pojęcia
„sprawy”. Odróżnienie pojęcia „sprawy” i „postępowania” posłużyło jako
uzasadnienie przyjęcia, że w rozumieniu art. 8 ust. 1 ustawy za wszczęcie
postępowania, w którym zostaje wniesiona skarga kasacyjna, należy uznać
wszczęcie postępowania rozpoznawczego, czyli wniesienie pozwu lub innego
pisma inicjującego postępowanie cywilne (tak w postanowieniu Sądu Najwyższego
I PK 198/09). W postanowieniu tym stwierdzono także, że definicji „sprawy” cywilnej
nie można nadać uniwersalnego charakteru, odnoszącego się do wszystkich
przepisów, czy instytucji procedury cywilnej.
11
W odniesieniu do problemu rozstrzyganego w niniejszej sprawie należało jednak
przyjąć, że pojęcie „sprawy wszczętej” i „postępowania wszczętego” mają bardzo
podobne znaczenie. Do istoty postępowania cywilnego jako złożonego aktu
prawnego o charakterze ciągłym, obejmującego czynności procesowe
podejmowane w postępowaniu przez podmioty w nim uczestniczące (sąd, strony),
mającego na celu rozstrzygnięcie sprawy cywilnej, odwołał się Sąd Najwyższy w
uzasadnieniu uchwały III CZP 142/07. Z tego względu nie jest możliwe pogodzenie
poglądów wyrażonych w uchwale III CZP 142/07 z poglądem z postanowienia I PK
198/09. Należy więc stwierdzić, że podjęcie uchwały zgodnej z poglądem
wyrażonym w postanowieniu I PK 198/09 doprowadziłoby do niedopuszczalnej
sytuacji, w której istniałyby dwie uchwały Sądu Najwyższego w składzie
powiększonym, które rozstrzygałyby w odmienny sposób ogólny problem pojęcia
„wszczęcia postępowania”. Z jednej uchwały wynika bowiem, że postępowania
wszczęte skargą kasacyjną jest nowym postępowaniem, a z drugiej wynikałoby, że
jest to kontynuacja postępowania dotychczasowego. Z powyższych względów
należy więc przyjąć, że postępowanie wszczęte skargą kasacyjną jest
postępowaniem nowym. Wynika z tego, że do skargi kasacyjnej wniesionej po 1
lipca 2009 roku nie znajduje zastosowania uchylony art. 1302
§ 3 k.p.c.
W tej sytuacji konieczne było rozważenie skutków uchylenia art. 1302
§ 3 k.p.c.
Pomimo, że Trybunał Konstytucyjny uznał za niezgodny z Konstytucją jedynie
przepis art. 1302
§ 4 zdanie pierwsze w związku z art. 1302
§ 3 k.p.c. (wyrok z dnia
26 czerwca 2008 r., SK 20/07, OTK-A 2008, nr 5, poz. 86), a nie stwierdził
niezgodności z Konstytucją przepisu art. 1302
§ 3 k.p.c. w zakresie, w jakim
przewidywał odrzucenie bez wezwania wniesionych przez profesjonalnego
pełnomocnika nieopłaconych środków odwoławczych, ustawą z dnia 5 grudnia
2008 roku został w całości uchylony również przepis § 3 art. 1302
k.p.c.
W kwestii skutków uchylenia art. 1302
§ 3 k.p.c. w dotychczasowym
orzecznictwie Sądu Najwyższego zaprezentowano trzy różne stanowiska.
Wstępnie należy stwierdzić, że nie budzi żadnych wątpliwości zamiar ustawodawcy
usunięcia normy prawa procesowego, przewidującej odrzucenie nienależycie
opłaconej skargi kasacyjnej, wniesionej przez profesjonalnego pełnomocnika.
Wynika to jednoznacznie z przebiegu procesu legislacyjnego, który został
12
przedstawiony w uzasadnieniach wyroków Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28
maja 2009 r., P 87/08 oraz z dnia 14 września 2009 r., SK 47/07, jak i ze
stenogramów z 22 posiedzenia Senatu RP oraz wspólnego posiedzenia Komisji
Praw Człowieka i Praworządności oraz Komisji Ustawodawczej Senatu w dniu 20
listopada 2008 roku. Jest również oczywiste, że zamiar powyższy został
zrealizowany w sposób wielce niedoskonały. Zasadniczo chodzi tu o to, że norma
zawarta w art. 1302
§ 3 k.p.c. (w zakresie skargi kasacyjnej) może być wywodzona
również z innych przepisów Kodeksu postępowania cywilnego. Postępowanie
ustawodawcy należy ocenić krytycznie. Skreślenie tego przepisu zostało bowiem
dokonane w sposób świadomy, mający na uwadze jedynie osiągnięcie
zamierzonego celu. Zaniechano jednak dokonania wszechstronnej oceny skutków
jego skreślenia. Zdeformowany nieprofesjonalną legislacją stan prawny,
charakteryzujący się brakiem przepisu uzasadniającego odrzucenie skargi
kasacyjnej, wniesionej przez profesjonalnego pełnomocnika wywołał podstawowe
wątpliwości i kontrowersje oraz rozbieżność w orzecznictwie Sądu Najwyższego.
Sąd Najwyższy w postanowieniach z dnia 12 stycznia 2010 r., I PK 198/09 oraz z
dnia 18 stycznia 2010 r., II UZ 48/09 uznał, że samo uchylenie art. 1302
§ 3 k.p.c.
nie było wystarczające do tego, aby uchylić odrzucenie przez sąd nieopłaconej lub
nienależycie opłaconej skargi kasacyjnej, podlegającej opłacie stałej lub
stosunkowej, która została wniesiona przez profesjonalnego pełnomocnika, bez
wzywania do uiszczenia opłaty w należytej wysokości. Odrzucenie przez sąd
nieopłaconej lub nienależycie opłaconej skargi kasacyjnej wniesionej przez
profesjonalnego pełnomocnika wynika bowiem (jest objęte hipotezą) z art. 1302
§ 1
k.p.c. Oznacza to, że obowiązuje w tym przypadku zasada samoobliczania opłaty i
jej uiszczenie bez wezwania. Naruszenie tej zasady nie powoduje jednak
zastosowania mechanizmu z art. 1302
§ 1 i 2 k.p.c. (możliwość wniesienia opłaty w
terminie tygodniowym), gdyż skutki wniesienia nieopłaconej skargi kasacyjnej
reguluje art. 3986
§ 2 k.p.c. Odrzucenie skargi kasacyjnej ma następować bez
wzywania do uiszczenia opłaty, gdyż art. 3986
§ 2 k.p.c. rozróżnia odrzucenie
skargi kasacyjnej, której braków nie usunięto w terminie, od jej odrzucenia w
pozostałych wypadkach, wymienionych w tym przepisie, które następuje bez
wezwania do usunięcia braków, a odnosi się także do nieopłaconej skargi
13
kasacyjnej. Zdaniem Sądu Najwyższego, mając na uwadze przymus adwokacko –
radcowski można też bronić tezy, że art. 3986
§ 2 k.p.c. stanowi samodzielną
podstawę do odrzucenia skargi kasacyjnej. W każdym razie – po uchyleniu art.
1302
§ 3 k.p.c. – przepisy art. 1302
§ 1 i art. 3986
§ 2 k.p.c. łącznie tworzą normę, z
której wynika, że skarga kasacyjna wniesiona przez adwokata lub radcę prawnego
powinna być należycie opłacona, jeżeli podlega opłacie w wysokości stałej lub
stosunkowej obliczonej od wartości przedmiotu sporu, a gdy nie zostanie tak
opłacona, to podlega odrzuceniu bez wezwania do usunięcia tego braku. Sąd
Najwyższy stwierdził również, że taka norma nie jest nadmiernie restryktywna i była
już przewidziana w art. 17 ustawy z dnia 13 czerwca 1967 o kosztach sądowych
(j.t. Dz. U. z 2002 r., Nr 9, poz. 88, ze zm.). Zasada samoobliczania i
samoopłacania opłat sądowych od pism procesowych wnoszonych przez
profesjonalnych pełnomocników jest potwierdzona w orzecznictwie Trybunału
Konstytucyjnego oraz jest znana procedurze administracyjnej. Tak więc można
ostatecznie stwierdzić, że w postanowieniach powyższych przyjęto, że uchylenie
art. 1302
§ 3 k.p.c. nie przyniosło żadnej zmiany normatywnej, gdyż normę w nim
zawartą można odkodować z obowiązujących (innych) przepisów Kodeksu
postępowania cywilnego (art. 1302
§ 1 k.p.c. w związku z art. 3986
§ 2 k.p.c.).
Zaprezentowane w powyższych postanowieniach stanowisko budzi zasadnicze
zastrzeżenia. Można co prawda twierdzić, że ustawodawca nie zrealizował
zakładanego celu i stan prawny nie uległ zmianie na skutek uchylenia art. 1302
§ 3
k.p.c. Jednak należy mieć na uwadze, że jednocześnie konieczne byłoby przyjęcie,
że uchylony przepis nie zawierał żadnej treści normatywnej, czyli niczego nie
regulował (był zbędny). Zasadniczo nie można jednak zakładać, że ustawodawca
wprowadza unormowania zbędne. Uchylony przepis został wprowadzony do
Kodeksu postępowania cywilnego łącznie z art. 1302
§ 1 i 2, które nie zostały ani
uchylone, ani zmodyfikowane. Należy zatem stwierdzić, że cel ustawodawcy może
zostać osiągnięty w drodze wykładni obowiązujących przepisów. Nie można więc
przyjąć, że po skreśleniu art. 1302
§ 3 k.p.c. powstała luka normatywna.
Reasumując należy więc stwierdzić, że na skutek uchylenia art. 1302
§ 3 k.p.c.
nastąpiła zmiana normatywna. Natomiast sposób jej wprowadzenia, w
szczególności pozostawienie bez zmian przepisów art. 1302
§ 1 i 2 k.p.c.,
14
spowodował poważną niespójność regulacji prawnej, która wymaga usunięcia w
drodze wykładni. Z powyższych względów, zdaniem składu powiększonego, należy
zakwestionować stanowisko prezentowane w postanowieniach Sądu Najwyższego
I PK 198/09 i II UZ 48/09.
W związku z powyższym za uzasadnione należało przyjąć stanowisko
polegające na tym, że w związku z uchyleniem art. 1302
§ 3 k.p.c., w razie
wniesienia skargi kasacyjnej przez adwokata lub radcę prawnego podlegającej
opłacie stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości
przedmiotu zaskarżenia, odpowiednie zastosowanie znajduje art. 130 § 1 k.p.c.
Stanowisko powyższe zostało przyjęte przez Sąd Najwyższy w postanowieniach z
dnia 8 stycznia 2010 r., IV CZ 107/09, z dnia 3 lutego 2010 r., II CZ 91/09 oraz z
dnia 3 lutego 2010 r., II CZ 79/09. W uzasadnieniach wyżej powołanych orzeczeń
Sądu Najwyższego słusznie zakwestionowano również możliwość stosowania art.
1302
§ 1 i 2 k.p.c. Stosowanie art. 1302
§ 1 k.p.c. pozostaje bowiem w ścisłym
związku z możliwością naprawienia uchybienia w drodze czynności dokonanej
przez stronę. Gdyby więc do pisma procesowego (skargi kasacyjnej) zastosować
ten przepis, to należałoby także stosować § 2 art. 1302
k.p.c. Bez
wyraźnej podstawy ustawowej nie można bowiem pogorszyć sytuacji procesowej
strony przez odmówienie jej możliwości usunięcia skutków uchybienia, poprzez
wybiórcze zastosowanie jedynie przepisu art. 1302
§ 1 k.p.c.
Należy także przyjąć, że trzeba zmierzać do takiego rozwiązania, które można w
miarę harmonijnie wkomponować w przepisy normujące określone instytucje
procesowe, aby ograniczyć w ten sposób rozmiary zaburzenia spójności w ramach
tych instytucji, będącego następstwem chaotycznej i nieprzemyślanej ingerencji
ustawodawcy i niepełnej regulacji. Zastosowanie art. 130 § 1 k.p.c. nie jest z
pewnością rozwiązaniem doskonałym, gdyż dopuszcza odstępstwo od wymagań
stawianych profesjonalnym pełnomocnikom. Nie narusza jednak ono zasady, że
szczególne wymagania oraz ograniczenia uprawnień procesowych powinny
wyraźnie wynikać z przepisów ustawy oraz iż nie należy w drodze analogii
stosować przepisów przewidujących takie ograniczenia, choćby w podobnych
sytuacjach.
15
Odpowiednie stosowanie art. 130 § 1 k.p.c. do skargi kasacyjnej należy
rozumieć również w ten sposób, że nie zostaje uchylony obowiązek
profesjonalnego pełnomocnika samoobliczenia opłaty w wysokości stałej lub
stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu
zaskarżenia. Z powyższych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę o treści
sformułowanej w sentencji”.
Wzgląd na uchwałę powoduje, że zaskarżone postanowienie podlegało
uchyleniu, stosownie do art. 39815
§ 1 w związku z art. 3941
§ 3 k.p.c.