Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 305/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 lutego 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosław Bączyk (przewodniczący)
SSN Marta Romańska
SSN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Ministra Skarbu Państwa
przeciwko Polskiej Akademii Nauk i Violettcie S.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 11 lutego 2011 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku
Sądu Okręgowego
z dnia 29 października 2009 r.,
1) oddala skargę kasacyjną
2) zasądza od Skarbu Państwa - Ministra Skarbu Państwa na
rzecz Polskiej Akademii Nauk oraz Violetty S. kwoty po
2700 (dwa tysiące siedemset) złotych tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Skarb Państwa – Minister Skarbu Państwa wniósł o ustalenie, że nieważna
jest umowa sprzedaży udziału w prawie użytkowania wieczystego nieruchomości
położonej w W. przy ul. J. […] oraz udziału we współwłasności położonych na tej
nieruchomości budynków, zawarta dnia 6 lipca 2006 r. w formie aktu notarialnego
pomiędzy pozwanymi Polską Akademią Nauk (dalej jako PAN) a Violettą S.
W uzasadnieniu powództwa opartego na treści art. 189 k.p.c. powód
podnosił, że zawarcie umowy było zależne od jego zgody, wymaganej stosownie do
treści art. 5a ust. 1 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania
uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (Dz.U. Nr 106, poz. 493 ze zm. -
dalej wymieniana jako ustawa z dnia 8 sierpnia 1996 r.). Przedmiotowa umowa
została zawarta pomimo braku zgody Ministra Skarbu Państwa. Dlatego zgodnie
z art. 58 k.c. w związku z art. 5a ust. 2 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. umowa
zawarta pomiędzy pozwanymi jest nieważna. Ponadto, zdaniem powoda, zawarcie
przez pozwany PAN wszystkich umów dotyczących sprzedaży udziałów w prawie
użytkowania wieczystego tej samej nieruchomości oraz udziałów we
współwłasności postanowionych na niej budynków stanowiło obejście prawa.
Powód wywodził swój interes prawny w dochodzeniu roszczenia z treści
przytoczonych przepisów ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r.
Pozwani PAN oraz Violetta S. wnosili o oddalenie powództwa. Ich zdaniem,
po pierwsze, nie było konieczne uzyskanie zgody powoda na zawarcie
przedmiotowej umowy, po drugie Skarb Państwa – Minister Skarbu Państwa nie ma
interesu prawnego w żądaniu ustalenia nieważności umowy, którego nie można
wywodzić z administracyjnej kompetencji Ministra Skarbu Państwa, a Skarb
Państwa może uzyskać skuteczną ochronę jako właściciel nieruchomości przez
dalej idące powództwo, oparte na treści art. 10 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r.
o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz. U. z 2001 r., Nr 124, poz. 1361
ze zm. - dalej jako u.k.w.h.).
Wyrokiem z dnia 13 maja 2009 r. Sąd Rejonowy oddalił powództwo. Według
ustaleń tego Sądu, Skarb Państwa jest właścicielem nieruchomości gruntowej
3
położonej w W. przy ul. J.[…], o powierzchni 3,752 m. kw., oznaczonej numerem
ewidencyjnym jako działka nr 17, dla której prowadzona jest księga wieczysta [...].
Grunt ten, umową z dnia 9 października 1996 r., zastał oddany w użytkowanie
wieczyste pozwanej PAN z przeznaczeniem na działalność statutową. Dnia 14
maja 1996 r., stosownie do treści art. 5a ust. 1 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r.,
PAN wystąpiła do Ministra Skarbu Państwa o wyrażenie zgody na zbycie na rzecz
spółki K. D. spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w W. prawa
wieczystego użytkowania przedmiotowej działki wraz z prawem własności
wzniesionego na tej działce budynku wielomieszkaniowego. Minister Skarbu
Państwa odmówił zgody na dokonanie tej czynności. Pomimo tego, że
postępowanie sądowe zmierzające do uzyskania tej zgody nie zakończyło się, PAN
w latach 2005 – 2006 zawarła kilkadziesiąt umów sprzedaży udziałów w prawie
użytkowania wieczystego oraz w prawie własności budynku wzniesionego na
gruncie. Wartość kwestionowanej umowy według jej treści nie przekraczała
równowartości 50.000 euro. Dnia 17 lipca 2007 r. w drodze umowy doszło do
ustanowienia odrębnej własności kilkudziesięciu lokali na rzecz nabywców
poszczególnych udziałów w użytkowaniu wieczystym. Pozwana Violetta S. nabyła
w ten sposób prawo odrębnej własności lokalu oznaczonego numerem 45 i
związany z nim udział w użytkowaniu wieczystym nieruchomości gruntowej.
Oceniając dochodzone roszczenie na podstawie art. 189 k.p.c., Sąd Rejonowy
uznał, że powód nie ma interesu prawnego w żądaniu ustalenia nieważności
przedmiotowej umowy w sytuacji, kiedy usunięcie stanu niepewności albo
naruszenia prawa powoda może nastąpić na drodze dalej idącego powództwa o
uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Powód jako
właściciel nieruchomości jest uprawniony do wystąpienie z takim powództwem, a
wyrok ustalający nieważność przeniesienia udziału w użytkowaniu wieczystym,
wydany na podstawie art. 189 k.p.c. i tak nie mógłby być podstawą wpisu w księdze
wieczystej prowadzonej dla przedmiotowej nieruchomości. Sąd Rejonowy wskazał
też, że powód nie może wywodzić interesu prawnego w wytoczeniu powództwa z
treści art. 5a ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. dlatego, że wartość udziału nabytego
przez pozwaną Violettę S. nie przekraczała kwoty podanej w tym przepisie, a stan
prawny nieruchomości został ostatecznie ukształtowany zniesieniem
4
współwłasności tej nieruchomości i ustanowieniem odrębnej własności lokali aktem
notarialnym z dnia 17 lipca 2007 r.
Powód wniósł apelację od wyroku Sądu Rejonowego. Wyrokiem z dnia
29 października 2009 r. Sąd Okręgowy oddalił ją w całości. Według tego Sądu,
powód kwestionując oddalenie wniosków dowodowych w pierwszej instancji
powinien ponownie złożyć w apelacji wnioski o przeprowadzenie tych dowodów.
Poza tym wniosek o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego na okoliczność
wartości prawa będącego przedmiotem kwestionowanej umowy, był zdaniem Sądu,
wadliwie sformułowany. Dlatego Sąd Okręgowy za podstawę prawnej oceny
okoliczności faktycznych sprawy przyjął stan faktyczny ustalony przez Sąd
Rejonowy w tym też, że wartość prawa nabytego przez pozwaną Violettę S. umową
z dnia 6 lipca 2006 r. nie przekraczała 50.000 euro. Zdaniem Sądu Okręgowego,
art. 5a ust. 1 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. nie stanowi autonomicznego źródła
interesu prawnego Skarbu Państwa jako przesłanki powództwa o ustalenie z art.
189 k.p.c. Interes prawny może mieć swoje źródło tylko w sferze stosunków
cywilnoprawnych. Odnosi się to także do wypadków, w których powództwo wytacza
podmiot nie będący stroną stosunku prawnego, którego dotyczy żądanie ustalenia
o jego istnieniu, w tym o jego ważności. Źródłem tego interesu prawnego nie mogą
być stosunki prawnopaństwowe albo stosunki administracyjne. Niewątpliwie taki
charakter ma przepis art. 5a ust.1 ustawy z 8 sierpnia 1996 r., na co wskazują
władcze kompetencje Ministra Skarbu Państwa oraz początkowy, administracyjny
tryb postępowania dotyczącego wyrażenia zgody na określone rozporządzenia
prawami majątkowymi. Kompetencje administracyjne mogą uprawniać do
wniesienia powództwa o ustalenie istnienia prawa lub stosunku cywilnoprawnego
tylko wtedy, gdy tak stanowią przepisy szczególne. Przykładem takich regulacji jest
art. 1891
k.p.c. przewidujący legitymację czynną organów podatkowych lub organu
kontroli skarbowej oraz przepisy ustawy z dnia 24 marca 1920 r. o nabywaniu
nieruchomości przez cudzoziemców (tekst jedn. Dz. U. z 2004 r., Nr 167, poz. 1758
ze zm.), według którego legitymację do wniesienia powództwa o ustalenie
nieważności umowy sprzedaży na rzecz cudzoziemca bez uprzedniego uzyskania
zgody Ministra Spraw Wewnętrznych ma nie tylko sam Minister, ale także,
wskazane w tej ustawie (art. 6 ust. 2), jednostki samorządu terytorialnego oraz
5
jednostki administracji rządowej. Gdyby podmioty te miały interes prawny w
rozumieniu art. 189 k.p.c. do wytaczania tych powództw, wymienione szczególne
postanowienia byłyby zbędne. Sąd Okręgowy nie podzielił jednocześnie
odmiennego stanowiska wyrażonego przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11
października 2007 r. (sygn. akt II CSK 312/07, nie publ.) na tle art. 46a ustawy z
dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (tekst jedn. Dz. U. z
2002 r., Nr 112, poz. 981 ze zm.). Sąd Okręgowy wykluczając art. 5a ustawy z 8
sierpnia 1996 r. jako źródło legitymacji powoda wskazał, że przewidziane w tej
ustawie kompetencje zostały przyznane Ministrowi Skarbu Państwa, działającemu
jako centralny organ administracji rządowej a nie Skarbowi Państwa, co jest
konsekwencją związków zachodzących między administracyjnymi kompetencjami
tego organu w odniesieniu do czynności cywilnoprawnych. Z tych przyczyn, art. 5a
ust. 1 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. nie jest źródłem, nie tylko interesu prawnego
w rozumieniu art. 189 k.p.c., ale także legitymacji czynnej Skarbu Państwa w
sprawie o ustalenie nieważności umowy.
Druga grupa argumentów Sądu Okręgowego skupia się wokół zagadnienia
statusu Skarbu Państwa, któremu jednocześnie przysługuje prawo własności
przedmiotowej nieruchomości. Sąd ten podzielił stanowisko Sądu Rejonowego,
że powód nie ma interesu prawnego w żądaniu ustalenia nieważności umowy
zawartej przez pozwanych, ponieważ przysługuje mu dalej idący środek w postaci
powództwa o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym,
uregulowanego w art. 10 u.k.w.h. Stosownie do treści art. 3 ust. 1 tej ustawy, wpis
do księgi wieczystej prawa użytkowania wieczystego oraz udziału w takim prawie
ma charakter konstytutywny i korzysta z domniemania zgodności stanu
ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym nieruchomości.
Jest to domniemanie wzruszalne, jednakże właściwym postępowaniem służącym
jego obaleniu jest powództwo o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym
stanem prawnym. Tylko uzyskany w tym postępowaniu wyrok gwarantuje usunięcie
niezgodności wpisu w księdze wieczystej. Takiego skutku nie wywoła wyrok
ustalający nieważność czynności prawnej, a mógłby on stanowić jedynie dowód
w sprawie o uzgodnienie treści księgi wieczystej. Sąd Okręgowy podkreślił,
że uwzględnienie powództwa o ustalenie wręcz doprowadzi do kolizji pomiędzy
6
zakresem mocy wiążącej prawomocnego wyroku a domniemaniem zgodności treści
księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Nie podzielił poglądu
wyrażonego w apelacji i uznał, że powód, jako właściciel nieruchomości oddanej
w użytkowanie wieczyste, jest legitymowany do wniesienia powództwa
zmierzającego do uzgodnienia treści księgi wieczystej w zakresie wpisania do niej
konkretnej osoby jako użytkownika wieczystego udziału w tym prawie, a tym
samym do wykazywania, że umowa sprzedaży udziału w prawie użytkowania
wieczystego jest nieważna. Zgodność wpisu obciążenia na rzecz pozwanej Violetty
S. ma znaczenie dla sytuacji prawnej Skarbu Państwa jako właściciela
nieruchomości.
Sąd Okręgowy, odmawiając Skarbowi Państwa interesu prawnego
w żądaniu ustalenia nieważności umowy, zawartej przez pozwanych w dniu 6 lipca
2006 r., zwrócił także uwagę na to, że umowa ta miała przejściowy charakter,
bowiem 17 lipca 2007 r. wszyscy nabywcy wyodrębnionych udziałów
w użytkowaniu wieczystym dokonali kolejnej czynności prawnej, w wyniku której
nabyli prawo własności lokalu wraz ze związanym z tym prawem udziałem
w nieruchomości. Dla nieruchomości lokalowej została założona odrębna księga
wieczysta i z jej treści wynika, że z ujawnionym w niej prawem związany jest udział
w użytkowaniu wieczystym gruntu, na którym został wzniesiony budynek, czyli na
nieruchomości stanowiącej własność Skarbu Państwa. Dlatego, także z tej
przyczyny, powód nie ma interesu prawnego w ustaleniu nieważności
wcześniejszej umowy z dnia 6 lipca 2006 r.
Powód wniósł skargę kasacyjną od wyroku Sądu Okręgowego.
Na podstawie art. 3983
§ pkt 2 k.p.c. zarzucił naruszenie art. 378 § 1 k.p.c.
w związku z art. 382 k.p.c. polegające na niepoczynieniu własnych ustaleń
faktycznych i nieprzeprowadzeniu dowodów, których bezpodstawnie nie
przeprowadził Sąd pierwszej instancji, a które to uchybienie zostało podniesione
w apelacji. Naruszenie prawa materialnego polegało, według skarżącego, na
niewłaściwym zastosowaniu art. 58 § 1 k.c. w związku z art. 5a ust. 1 i 2 ustawy
z dnia 8 sierpnia 1996 r. i przyjęciu, że brak interesu prawnego powoda w żądaniu
ustalenia nieważności umowy oraz na błędnej wykładni i niewłaściwym
zastosowaniu art. 189 k.p.c. w związku z art. 10 ust. 1 u.k.w.h. polegającym na
7
przyjęciu, że powód jest czynnie legitymowany do wytoczenia powództwa na
podstawie art. 10 ust. u.k.w.h., a co za tym idzie nie ma interesu prawnego
w ustaleniu nieważności umowy.
Powołując się na te zarzuty powód wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
O tym, czy można oprzeć skargę kasacyjną na podstawie naruszenia
przepisów postępowania decyduje możliwość istotnego wpływu wytkniętych
uchybień na wynik sprawy. Tego warunku nie spełnia zarzut, odnoszący się do
nieprzeprowadzania dowodów zmierzających do wykazania wartości przedmiotu
sprzedaży udziału w użytkowaniu wieczystym. Okoliczność ta byłaby istotna,
gdyby nie mająca pierwszorzędne znaczenie kwestia legitymacji czynnej.
Jej brak prowadzi do oddalenia powództwa, bez względu na ocenę ważności
kwestionowanej czynności prawnej, zależnej także od rynkowej wartości
przedmiotu rozporządzenia (art. 5a ust. 1 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r.).
Jednakże nie można odmówić słuszności twierdzeniom zawartym w skardze,
że strona zarzucająca w apelacji bezzasadne oddalenie jej wniosków dowodowych
w pierwszej instancji nie musi ponawiać w apelacji tych samych wniosków.
Sąd drugiej instancji, o ile uzna słuszność tego zarzutu - powinien przeprowadzić
te dowody; może też, jeśli wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia
postępowania dowodowego w całości (art. 386 § 4 k.p.c.), uchylić zaskarżone
orzeczenie i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej
instancji.
W związku z podniesionymi w skardze kasacyjnej zarzutami dotyczącymi
naruszenia prawa materialnego trzeba podkreślić, iż przedmiotem oceny nie jest
sama czynność prawna dokonana przez pozwanych, której zarzuca się
sprzeczność z bezwzględnie obowiązującymi przepisami ustawy lub też zawarcie
w celu obejścia ustawy, ale dopuszczalność powództwa o ustalenie, jako środka
użytego dla ochrony interesów Skarbu Państwa.
Zgodnie z treścią art. 5a ust. 1 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r., pozwana
PAN jako państwowa osoba prawna jest obowiązana uzyskać zgodę ministra
8
właściwego do spraw Skarbu Państwa na dokonanie czynności w zakresie
rozporządzania prawem użytkowania wieczystego zaliczonym do aktywów trwałych
w rozumieniu przepisów o rachunkowości, (art. 3 ust. 1 pkt 13, 15 ustawy z dnia
29 września 1994 r. o rachunkowości, tekst jedn. Dz. U. z 2009 r., Nr 152 poz. 1223
ze zm.). Czynność prawna dokonana z naruszeniem tego obowiązku jest z mocy
art. 5a ust. 2 ustawy a dnia 8 sierpnia 1996 r. nieważna. Na tej podstawie przyjąć
należy co do zasady, że Skarb Państwa ma interes prawny w dochodzeniu
stwierdzenia tej nieważności przez sąd powszechny. Z art. 5a ust. 1 ustawy z dnia
8 sierpnia 1996 r. wynika uprawnienie Skarbu Państwa, które wprawdzie ma
publicznoprawny charakter - czego wyrazem jest między innymi rozstrzyganie
w przedmiocie zgody na rozporządzenie w drodze decyzji administracyjnej
poddanej kontroli sądowej - ale wywołuje konsekwencje w zakresie stosunków
cywilnoprawnych. Przewidziana w art. 5a ust. 2 tej ustawy sankcja nieważności
czynności prawnej dokonanej bez zgody Ministra Skarbu Państwa w zakresie praw
rzeczowych prowadzi do bezskuteczności rozporządzenia tymi prawami. Czynność
prawna sprzeczna z prawem lub mająca na celu obejście prawa jest bezwzględnie
nieważna. Przepis art. 58 § 1 k.c. odwołuje się do pojęcia ustawy i nie ogranicza go
wyłącznie do ustaw o charakterze prywatnoprawnym. Ocena czynności prawnej
należy do sądu. Jak trafnie przyjął Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia
12 listopada 2008 r. (sygn. I ACa 906/08, OSA 2010, z. 3, poz. 55), charakter
władczy ma jedynie wykonanie przez Ministra Skarbu Państwa wskazanego
uprawnienia, a ponieważ cywilnoprawnym skutkiem wadliwości prawnej jest jej
nieważność, to nie można twierdzić, że ochrona interesu Skarbu Państwa nie może
się realizować przez żądanie ustalenia nieważności tej czynności tylko dlatego,
że wykonanie uprawnienia należy do sfery imperium. Dlatego – wbrew stanowisku
wyrażonemu przez Sąd Okręgowy- uzasadnione jest przyjęcie, że wskazane
przepisy ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. mogą stanowić źródło interesu prawnego
w zaskarżeniu czynności prawnej zawartej z naruszeniem uprawnienia Skarbu
Państwa. Nie zawierają one jednak żadnych szczególnych postanowień
dotyczących legitymacji czynnej w postępowaniu cywilnym. Odmienne rozwiązania
przyjęto w wymienionej przez Sąd Okręgowy ustawie z dnia 24 marca 1920 r.
o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (art. 6 ust. 2 ) a także w art. 1891
9
k.p.c., w którym przyznano samodzielną legitymację czynną i zdolność sądową
organowi podatkowemu lub organowi kontroli skarbowej (tak Sąd Najwyższy
w wyroku z dnia 28 stycznia 2010 r., sygn. akt IV CSK 261/09, OSP 2010/9/95).
Powództwo o stwierdzenie nieważności umowy przenoszącej udział
w użytkowaniu wieczystym zmierza do unicestwienia rzeczowego skutku tego
rozporządzenia. Ponieważ może ono opierać się wyłącznie na treści art. 189 k.p.c.,
przy rozważaniach dotyczących istnienia interesu prawnego jako materialnoprawnej
przesłanki powództwa o ustalenie należy uwzględnić utrwalone w piśmiennictwie
i orzecznictwie Sądu Najwyższego stanowisko, że interes prawny nie zachodzi
z reguły, gdy zainteresowany może na innej drodze osiągnąć w pełni ochronę
swoich praw (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 6 czerwca 1997 r., II CKN
201/97, M. Prawn. 1998/2/3; z dnia 21 stycznia 1998 r., II CKN 572/97 nie publ.;
z dnia 5 października 2000 r. II CKN 750/99, nie publ.; z dnia 29 marca 2001 r.,
I PKN 333/00, Prok. i Pr. 2002/2/43 oraz z dnia 22 listopada 2002 r., IV CKN
1519/00, nie publ.). Na tę kwestię w kontekście relacji do art. 10 u.k.w.h. zwrócił
uwagę Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 29 października 2009 r. (sygn. akt III
CZP 79/09, nie publ.).
Państwowa osoba prawna ma zdolność prawną, może we własnym imieniu
nabywać prawa, w tym prawa rzeczowe. Zgodnie z treścią art. 441
§ 1 k.c.,
własność i inne prawa majątkowe, stanowiące mienie państwowe, przysługują
Skarbowi Państwa albo innym państwowym osobom prawnym. W ten sposób
zerwane zostały więzi pomiędzy mieniem państwowym przysługującym Skarbowi
Państwa oraz państwowym osobom prawnym. Ze względu na pierwotne
wyposażenie państwowych osób prawnych a także przedsiębiorstw państwowych
w mienie stanowiące majątek państwowy, zostały wprowadzone szczególne
regulacje utrzymujące wpływ Skarbu Państwa lub organów założycielskich
przedsiębiorstw państwowych na gospodarowanie tym majątkiem. Do nich należą
postanowienia ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r., jak również postanowienia ustawy z
dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (tekst jedn. Dz. U.
z 2002 r., Nr 112, poz. 981 ze zm. dalej jako ustawa o przedsiębiorstwach
państwowych). W sytuacji, kiedy Skarb Państwa nie dysponuje żadnym prawem
rzeczowym do majątku państwowych osób prawnych, a doszło do rozporządzenia
10
przez państwowe osoby prawne składnikami aktywów trwałych bez zgody Ministra
Skarbu Państwa, jedynym środkiem realizacji interesu Skarbu Państwa jest
powództwo o stwierdzenie nieważności tej czynności oparte na treści art. 189 k.p.c.
Podobnie, w związku ze zbyciem przez przedsiębiorstwo państwowe udziałów
w spółce, dokonane z naruszeniem art. 46a ustawy o przedsiębiorstwach
państwowych, w judykaturze Sądu Najwyższego przyjmuje się, że organ
założycielski posiada interes prawny w wytoczeniu powództwa o ustalenie
nieważności tej czynności prawnej (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
11 października 2007 r., II CSK 312/07, nie publ. a także wyrok z dnia 21 listopada
2007 r., II CSK 311/07, nie publ.). Nie ma bowiem innej możliwości udzielenia
ochrony prawnej dla zrealizowania przyznanych ustawą uprawnień.
Inaczej natomiast należy ocenić sytuację, która wystąpiła w rozpoznanej
sprawie, kiedy istnieje więź rzeczowa pomiędzy majątkiem Skarbu Państwa
a będącym przedmiotem rozporządzenia majątkiem państwowej osoby prawnej.
Tak jest w przypadku przysługującego Skarbowi Państwa prawa własności
nieruchomości i należącego do państwowej osoby prawnej prawa użytkowania
wieczystego tej nieruchomości i związanego z nim prawa własności postawionych na
niej budynków. Wówczas wymaga rozważenia, czy Skarb Państwa nie ma innych,
skuteczniejszych środków ochrony, niż powództwo o ustalenie z art. 189 k.p.c.
Kwestionowaną na tej podstawie umową dokonano zbycia udziału
w użytkowaniu wieczystym. Zgodnie z treścią art. 27 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997
r. o gospodarce nieruchomościami (jedn. tekst Dz.U. z 2000 r., Nr 46, poz. 543 ze
zm.) przeniesienie prawa użytkowania wieczystego w drodze umowy wymaga wpisu
w księdze wieczystej (zob. też postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27
października 2006 r., I CSK 184/06, nie publ.; z dnia 8 lipca 2005 r., II CK 208/05 nie
publ.; uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 maja 2002 r., III CZP 29/02 (OSNC
2003, nr 6, poz. 76 oraz. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 lipca 2001 r.,
II CKN 1220/00, OSP 2002, z. 9, poz. 123). Z treści art. 7 ust. 2 ustawy z dnia 24
czerwca 1994 r. o własności lokali (jedn. tekst Dz. U. z 2000 r., Nr 80, poz. 903 ze
zm.) wynika, że podobny, konstytutywny charakter ma wpis w księdze wieczystej
odrębnej własności lokalu ustanowionej w drodze umowy, a w związku z treścią art.
11 ust. 1 tej ustawy ustanowionej także na podstawie postanowienia sądu
11
znoszącego współwłasność nieruchomości (tak też Sąd Najwyższy w uchwale z dnia
21 lutego 2008 r., III CZP 152/07, OSNC 2009/2/24). Konstytutywny charakter wpisu
odrębnej własności lokalu ma istotne znaczenie w sprawie albowiem pozwani
dokonali, wespół z innymi współużytkownikami wieczystymi gruntu, kolejnej
czynności prawnej, polegającej między innymi na ustanowieniu odrębnej własności
lokalu.
Przepis art. 3 u.k.w.h. określa domniemanie zgodności prawa jawnego
z księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. W doktrynie i orzecznictwie
Sądu Najwyższego dominuje stanowisko, że obalenie tego domniemania może
nastąpić nie tylko w drodze powództwa z art. 10 u.k.w.h., ale także w każdym innym
postępowaniu, w którym obalenie takiego domniemania stanowi
przesłankę rozstrzygnięcia (zob. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 18 maja 2010 r.,
III CZP 134/09, OSNC 2010/10/131). Domniemanie obejmuje zarówno wpisy
konstytutywne jak i deklaratywne. Jak trafnie wskazał Sąd Najwyższy w uchwale
z dnia 13 stycznia 2011 r. (sygn. akt III CZP 123/10, nie publ.) istnieje jednak
zasadnicza różnica pomiędzy wpisem deklaratywnym a mającym charakter wyjątku
wpisem konstytutywnym, który odnosi się do wpisu prawa wieczystego użytkowania.
Różnica polega na tym, że do nabycia prawa, którego dotyczy wpis deklaratywny, nie
jest potrzebny wpis w księdze wieczystej. Wpis ten, dokonany na podstawie
dokumentu zawierającego podstawę materialnoprawną, potwierdza jedynie istniejące
prawo. Do nabycia prawa objętego wpisem konstytutywnym konieczna jest natomiast
zarówno podstawa materialnoprawna (np. umowa), jak i sam wpis w księdze
wieczystej. Inaczej rzecz ujmując, osoba uprawniona na podstawie stosownej
czynności prawnej prawa tego nie nabędzie dopóty, dopóki nie nastąpi wpis. Różnica
ta nie może pozostać bez wpływu na sposób, w jaki może być obalone domniemanie
prawdziwości wpisu prawa jawnego z księgi wieczystej. Jeżeli bowiem do powstania
prawa potrzebny jest wpis, to i do jego wygaśnięcia niezbędne jest wykreślenie
wpisu. Do usunięcia niezgodności wpisu konstytutywnego obalenie jego podstawy
materialnoprawnej nie jest natomiast wystarczające, konieczne jest bowiem obalenie
także samego wpisu. Dlatego Sąd Najwyższy w wymienionej uchwale przyjął,
że domniemanie zgodności prawa użytkowania wieczystego z rzeczywistym stanem
prawnym może być obalone wyłącznie w procesie o uzgodnienie treści księgi
12
wieczystej wszczętym na podstawie art. 10 u.k.w.h. Wyrok wydany w sprawie
wniesionej na podstawie art. 189 k.p.c., nie mogąc stanowić podstawy wpisu
(wykreślenia) w księdze wieczystej, mógłby stanowić wyłącznie dowód w sprawie
o uzgodnienie treści księgi wieczystej wniesionej na podstawie art. 10 u.k.w.h.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 24 sierpnia 2005 r. (sygn. akt
II CK 34/05, nie publ.), jeżeli użytkowanie wieczyste było ujawnione w księdze
wieczystej, do jego wygaśnięcia potrzebne jest wykreślenie go z księgi wieczystej.
Są to dodatkowe argumenty przemawiające na rzecz akceptowanego od
dawna w orzecznictwie Sądu Najwyższego poglądu o dalej idących - w porównaniu do
powództwa o ustalenie - konsekwencjach i skuteczniejszej ochronie praw, jaką powód
może uzyskać wytaczając powództwo oparte na treści art. 10 u.k.w.h., co wyklucza
zastosowanie art. 189 k.p.c. (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada
2004 r., II CK 152/04, nie publ.; z dnia 21 listopada 2002 r., IV CKN 1519/00, nie publ.;
z dnia 10 października 1985 r., II CR 281/85, OSNC 1986/7-8/125). W wyroku z dnia
19 lutego 2003 r. (sygn. akt V CKN 1614/00, nie publ.) Sąd Najwyższy przyjął, że
powództwo o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym nie
jest szczególnym rodzajem powództwa o ustalenia, ale powództwem służącym
zaspokojeniu roszczenia typu rzeczowego (actio in rem) przy pomocy którego powód
domaga się nie tylko ustalenia prawa lub stosunku prawnego, lecz także wydania
orzeczenia zastępującego oświadczenie woli osoby błędnie wpisanej do księgi
wieczystej (podobnie Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11 grudnia 2007 r., II CSK
361/07, nie publ.; z dnia 11 grudnia 2007 r., II CSK 361/07, nie publ.; uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 15 marca 2006 r., III CZP 106/05, OSNC 2006/10/160).
Nie można zgodzić się ze stanowiskiem powoda, co do jego braku legitymacji
do wniesienia powództwa zmierzającego do uzgodnienia treści księgi wieczystej
w zakresie wpisania do niej konkretnej osoby jako użytkownika wieczystego udziału
w tym prawie, a tym samym do wykazania, że umowa sprzedaży udziału jest
nieważna. W uchwale z dnia 15 marca 2006 r. (sygn. akt III CZP 106/05, ONC
2006/10/160) Sąd Najwyższy przyjął, że powództwo o usunięcie niezgodności
między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej
a rzeczywistym stanem prawnym może wytoczyć tylko osoba uprawniona do
złożenia wniosku o dokonanie wpisu w księdze wieczystej. Stosownie do treści art.
13
6262
§ 5 k.p.c., w każdym przypadku tą osoba jest właściciel nieruchomości, dla
której prowadzona jest księga wieczysta, którego prawo zostało dotknięte
nieistniejącym obciążeniem. Tak należy rozumieć nie tylko ustanowienie
użytkowania wieczystego, ale także rozporządzenia tym prawem. Jak słusznie
wskazał Sąd Okręgowy, w ten sposób podlega istotnej zmianie treść użytkowania
wieczystego. Zbycie udziału w użytkowaniu wieczystym ma znaczenie dla sytuacji
prawnej właściciela nieruchomości, ponieważ odmiennie kształtuje treść
obowiązków i uprawnień wynikających ze stosunku użytkowania lub
współużytkowania wieczystego. Strony umowy przeniesienia udziału w użytkowaniu
wieczystym należą także do kręgu uczestników postępowania
wieczystoksięgowego (art. 6262
§ 2 k.p.c.).
Przyjmując brak interesu prawnego Skarbu Państwa w żądaniu ustalenia
nieważności umowy zawartej przez pozwanych w dniu 6 lipca 2006 r., należy także
uwzględnić kolejną umowę zawartą dnia 17 lipca 2007 r. z udziałem wszystkich
nabywców udziałów w użytkowaniu wieczystym. W jej wyniku doszło do
wyodrębnienia poszczególnych lokali oraz do przeniesienia ich własności na
dotychczasowych współwłaścicieli budynku i współużytkowników wieczystych
gruntu. Udział w nieruchomości wspólnej obejmuje także udział w użytkowaniu
wieczystym gruntu, na którym budynek został postawiony, a zatem, na podstawie
kolejnej umowy, jest on aktualnie związany z prawem własności lokalu.
Wobec tego, stan prawny jaki przejściowo został ukształtowany umową zawartą
dnia 6 lipca 2006 r. przez pozwanych oraz pozostałymi umowami przenoszącymi
udziały w użytkowaniu wieczystym, przestał istnieć. Konstytutywny charakter wpisu
prawa odrębnej własności lokalu, jeszcze bardziej dobitnie uzasadnia wniosek,
że wyrok uwzględniający powództwo o ustalenie nieważności zawartej dnia 6 lipca
2006 r. umowy nie mógłby obalić domniemania zgodności aktualnie wpisanego
udziału w prawie użytkowania wieczystego z rzeczywistym stanem prawnym.
Ten skutek można w dalszym ciągu osiągną jedynie w procesie wszczętym na
podstawie art. 10 u.k.w.h. Zwrócić należy jedynie uwagę na wyrażane
w orzecznictwie Sądu Najwyższego stanowisko, że nie jest możliwe dokonywanie
ingerencji w wynikający z księgi wieczystej stan praw związanych, bez co najmniej
jednoczesnego dokonania uzgodnień treści prawa głównego. Możliwe jest
14
natomiast uporządkowanie najpierw wpisów dotyczących prawa głównego, gdyż to
prawo narzuca kształt prawu akcesoryjnemu (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
16 czerwca 1997 r., I CKN 144/97, OSP 1998/2/34; z dnia 7 listopada 2008 r.,
IV CSK 264/08, nie publ.; z dnia 12 sierpnia 2009 r., IV CSK 81/09, nie publ.).
W takich relacjach pozostaje wpis odrębnej własności lokalu do związanego z nim
wpisu udziału w prawie użytkowania wieczystego. Uzgodnienie treści księgi
wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym może polegać na nakazaniu
zamknięcia księgi, jeżeli nie było podstaw do jej założenia. Pogląd ten jest
akceptowany w judykaturze. Według § 17 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 17 września 2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg
wieczystych i zbiorów dokumentów (Dz. U. Nr 102, poz. 1122 ze zm.) zamknięcia
księgi wieczystej dokonuje się m.in. gdy wynika to z orzeczenia sądu. Nie można
wykluczyć, że orzeczeniem takim może być wyrok wydany w sprawie o uzgodnienie
treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, jeżeli nieruchomość
(własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, spółdzielcze prawo do
lokalu użytkowego lub prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni
mieszkaniowej), dla której prowadzona jest księga wieczysta, nie istnieje
(poza wymienionymi wyżej orzeczeniami zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
19 maca 2008 r., V CSK 482/07, nie publ.).
W podsumowaniu tych rozważań należy przyjąć, że nie doszło do
naruszenia wskazanych w skardze kasacyjnej przepisów prawa materialnego.
Dlatego Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. orzekł jak w sentencji
rozstrzygając o kosztach postępowania kasacyjnego zgodnie z art. 98 § 1 i 3 k.p.c.
w związku z art. 391 § 1 oraz art. 39821
k.p.c.