Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UK 87/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 marca 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Kazimierz Jaśkowski (przewodniczący)
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca)
SSA Krzysztof Staryk
w sprawie z odwołania O. Agencji Ochrony Osób i Mienia M. J.
od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanej A. T.
o ustalenie podlegania ubezpieczeniu społecznemu wypadkowemu,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 10 marca 2011 r.,
skargi kasacyjnej odwołującej się od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 20 stycznia 2010 r.,
oddala skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 13 października 2009 r. Sąd Okręgowy oddalił odwołanie
M. J. - Agencja Ochrony Osób i Mienia (zwanego dalej wnioskodawcą) od decyzji
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (zwanego dalej Zakładem) z dnia 16 lutego
2009 r. stwierdzającej, że B. T. powinien podlegać obowiązkowym ubezpieczeniom
2
społecznym: emerytalnemu, rentowym i wypadkowemu w okresie od 4 marca 2008
r. do 5 marca 2008 r. z tytułu zawarcia i wykonywania umowy zlecenia na rzecz
wnioskodawcy. Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia.
Wnioskodawca prowadzi działalność gospodarczą od 31 lipca 1997 r.,
ostatnio pod firmą „O. M. J." w miejscu zamieszkania przedsiębiorcy w G. oraz w
miejscu wykonywania działalności w W. Do zakresu działania przedsiębiorstwa
należy, między innymi, działalność detektywistyczna i ochroniarska, sprzątanie i
czyszczenie obiektów, wynajem samochodów ciężarowych z kierowcą, reklama. Na
prowadzenie działalności w zakresie usług ochrony mienia realizowanych w formie
bezpośredniej ochrony fizycznej wnioskodawca posiada koncesję Nr /.../ udzieloną
w dniu 22 maja 2002 r. przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji. W
koncesji jako obszar świadczenia usług określono cały kraj, a jako miejsce
wykonywania działalności - miejsce zamieszkania przedsiębiorcy. Biuro Agencji
mieści się w W. W biurze tym wnioskodawca zatrudnia dyrektora ds. handlowych,
dyrektora ds. ochrony, dyrektora ds. oddziału technicznego, pracowników ds.
personalnych, czterech koordynatorów i księgową. Wnioskodawca zatrudnia
łącznie 25 osób na stanowiskach administracyjnych oraz około 200 osób w
charakterze agentów ochrony mienia. Część z tych osób zatrudnionych jest na
podstawie umów o pracę, ale większość wykonuje swoje obowiązki w ramach
umów zlecenia. Kilkanaście osób pracuje jako agenci patrolowi, poruszający się
samochodami. Agenci nie mają swoich pomieszczeń w budynkach firmy. Świadczą
pracę w terenie na obszarze całego kraju. W dniu 16 sierpnia 2007 r. Z. K.,
działający w imieniu Agencji Ochrony Mienia /.../ , zawarł z Przedsiębiorstwem
Robót Drogowych S.A. (zwanym dalej Przedsiębiorstwem) umowę o fizycznej
ochronie mienia na obiektach określonych w załączniku nr 1 do umowy - między
innymi zapleczu budowy obwodnicy G. Umowa przewidywała pełnienie czynności
ochronnych przez jednego pracownika ochrony w godzinach od 15.30 do 19.00 w
dni robocze oraz w dni wolne od pracy całodobowo. Zgodnie z postanowieniami
umowy: zleceniobiorca miał obowiązek wykonywać umowę z dołożeniem należytej
staranności i odpowiadał za szkody w mieniu kontrahenta spowodowane
nienależytym wykonywaniem umowy (§ 9); wnioskodawca zobowiązał się do
zapewnienia swoim pracownikom oddelegowanym do realizacji przedmiotu umowy
3
jednolitego ubioru oraz identyfikatorów osobistych, a także wyposażenia
niezbędnego do prawidłowego wykonywania zadań (§ 8); wnioskodawcę obciążały
kary umowne w przypadku niestawienia się pracownika ochrony na posterunku
zgodnie z godzinowym wykazem, opuszczenia przez pracownika posterunku
ochrony w godzinach pracy, wprawienia się pracownika ochrony w stan upojenia
alkoholowego lub odurzenia się innym środkiem w godzinach pracy, rażącego
naruszenia przez pracownika innych postanowień umowy (§ 16).
W dniu 3 marca 2008 r. pomiędzy wnioskodawcą a B. T. została zawarta
umowa zlecenia od 4 marca 2008 r. na czas nieoznaczony. Umowa pisemna nie
określała wynagrodzenia ani chronionego obiektu, jednakże w formie ustnej
ustalono po pierwsze - wynagrodzenie w stawce 4 zł za godzinę brutto oraz po
drugie - że B. T. zgłosi się do pracy o godzinie 15.00 na budowie obwodnicy G. w
celu dozorowania terenu robót drogowych wykonywanych przez Przedsiębiorstwo.
Następnego dnia znaleziono go martwego w barakowozie należącym do tego
Przedsiębiorstwa. Z ustaleń Prokuratury Rejonowej wynika, że przyczyną zgonu
było zatrucie tlenkiem węgla ulatniającym się z butli gazowej. Wnioskodawca zgłosił
B. T. do obowiązkowych ubezpieczeń emerytalnego i rentowych, nie zgłosił go do
ubezpieczenia wypadkowego.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy - powołując się na pogląd
Sądu Najwyższego wyrażony w wyroku z dnia 20 maja 2008 r., II UK 291/07
(OSNP 2009 nr 17-18, poz. 242) - uznał, że na pojęcie miejsca prowadzenia
działalności zleceniodawcy w rozumieniu art. 12 ust. 3 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm. powoływanej dalej jako ustawa systemowa)
składa się zwłaszcza substrat materialny w postaci zorganizowanej przez
zleceniodawcę infrastruktury, organizowanie przez niego procesu pracy i nadzór
nad wykonywaniem zlecenia. Skoro zatem - zgodnie z umową zlecenia zawartego
z Przedsiębiorstwem - do wnioskodawcy należało zorganizowanie B. T. miejsca
pracy, wydawanie mu poleceń i wskazówek odnośnie do tego jak zadanie ma być
wykonywane, nadzorowanie prawidłowego wykonywania obowiązków i
zaopatrzenie zleceniobiorcy w odpowiednie umundurowanie, to miejsce
4
wykonywania pracy przez B. T. na zapleczu budowy obwodnicy G. było miejscem
wykonywania działalności przez Agencję Ochrony Mienia /.../.
Wyrokiem z dnia 20 stycznia 2010 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację
wnioskodawcy od powyższego wyroku, podzielając ustalenia i ocenę prawną
dokonane przez Sąd pierwszej instancji.
Sąd Apelacyjny wskazał, że w § 1 zawartej z Przedsiębiorstwem umowy o
świadczenie usług z dnia 16 sierpnia 2007 r. określono jej przedmiot jako
świadczenie przez wnioskodawcę usługi w formie fizycznej ochrony mienia
zleceniodawcy na odcinkach zwanych „obiektami” i określonych w załączniku nr 1
do umowy. W zawartym w tym załączniku wykazie posterunków ochrony
wymieniono pod poz. 8 „budowę obwodnicy G. (posterunki ruchome) w dni robocze
od 16.30 – 17.00, w soboty od 14.30, w weekendy i święta całodobowo”. Skoro w
załączniku do umowy wskazano wyraźnie obszar, tj. miejsce, w którym
wnioskodawca miał sprawować ochronę mienia, to właśnie ten obszar - znajdujący
się poza siedzibą wnioskodawcy - stał się miejscem, w obrębie którego prowadził
on działalność ochroniarską zgodnie z zakresem wykonywanej działalności
gospodarczej. Ochronę tego terenu wnioskodawca mógł wykonywać samodzielnie
lub przez inną osobę. Wskazując B. T. jako miejsce wykonywania ochrony „teren
budowy drogi krajowej nr 50 w okolicach G.” wnioskodawca wyznaczył miejsce
prowadzenia swojej działalności w rozumieniu art. 12 ust. 3 ustawy systemowej.
Nadto z umowy zlecenia wynika, że wnioskodawca zapoznał Bogusława T. z
podstawowymi zasadami i przepisami bhp (§ 4 pkt 5), oraz że zastrzegł sobie
prawo sprawdzania sposobu wykonywania zleconych mu czynności o każdej porze
w sposób przez siebie wybrany (§ 5 pkt 4). Oznacza to, iż wnioskodawca
sprawował nadzór nad wykonywaniem umowy zlecenia w konkretnym miejscu jej
realizacji.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku wnioskodawca zarzucił
naruszenie prawa materialnego polegające na błędnej wykładni art. 12 ust. 3
ustawy systemowej i w konsekwencji błędne przyjęcie, że B. T. świadczący usługi
na podstawie umowy zlecenia zawartej ze skarżącym (zleceniodawcą) podlegał
obowiązkowemu ubezpieczeniu wypadkowemu, bowiem świadczył te usługi w
miejscu prowadzenia działalności skarżącego (zleceniodawcy).
5
Wskazując na powyższy zarzut skarżący wniósł o uchylenie w całości
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego
rozpoznania, ewentualnie uchylenie tego wyroku w całości i uwzględnienie apelacji.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podniesiono, że Sąd w nieuprawniony
sposób dokonał wykładni art. 12 ust. 3 ustawy systemowej, poprzez zrównanie
miejsca świadczenia usług przez skarżącego z miejscem prowadzenia działalności,
zmieniając przy tym zastosowany przez ustawodawcę łącznik alternatywy łącznej
na łącznik koniunkcji. W ocenie skarżącego, skoro podmiot trzeci
(Przedsiębiorstwo) zapewniał w całości organizację miejsca (w tym zaplecza)
wykonywania zlecenia na obszarze realizowanej przez siebie budowy, a
wnioskodawca dostarczał wyłącznie pracowników ochrony, nie mając przy tym
wpływu na bezpieczeństwo swoich zleceniobiorców, to w stosunku do B. T. winien
być zastosowany wyjątek określony w rat 12 ust. 3 ustawy systemowej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna jest niezasadna.
Rację ma skarżący, że wykładnia literalna art. 12 ust. 3 ustawy systemowej
(obowiązującego do dnia 31 grudnia 2009 r.) nie daje jasnego rozstrzygnięcia co do
zakresu jej normowania, jednakże przepis ten jest aktualnie jednolicie
interpretowany w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Przyjmuje się w nim, że
wskazanie na „miejsce prowadzenia działalności zleceniodawcy” nie oznacza samo
z siebie, że chodzi tu o miejsce, z którego zleceniodawca zarządza działalnością
(lokal zleceniodawcy). Wręcz przeciwnie, rozróżnienie na siedzibę i miejsce
prowadzenia działalności oznacza, że nie sposób ograniczać się tylko do jednego,
głównego lokalu podmiotu zatrudniającego. Jak się wydaje, ustawodawca miał w
tym przypadku na myśli potoczne rozumienie tego pojęcia jako lokalu
przedsiębiorstwa (por. wyrok z dnia 20 maja 2008 r., II UK 291/07).
Teorie interpretacji prawniczej nie ograniczają się do metod wykładni
literalnej czy systemowej, ale obejmują także wykładnię funkcjonalną i
celowościową i z tych metod należy przede wszystkim skorzystać, aby uzyskać
efekt w postaci prawidłowej wykładni art. 12 ust. 3 ustawy systemowej. Celem tej
normy jest wyłączenie niektórych kategorii zatrudnionych z obowiązku objęcia
ubezpieczeniem wypadkowym. Dlatego Sąd Najwyższy w powołanym wyżej
6
wyroku z dnia 20 maja 2008 r., II UK 291/07 odnosi się do historii ubezpieczenia
wypadkowego i jego ratio. Przypomnienia zatem wymaga, że ubezpieczenie to
powinno być stosowane wszędzie tam, gdzie podmiot zatrudniający organizuje
pracę i powinien zapewnić bezpieczne i higieniczne warunki jej wykonywania. A
contrario wyłączenie tego obowiązku następuje jedynie tam, gdzie podmiot ten nie
może takich działań podejmować. Zatrudnienie cywilnoprawne w ramach umowy
zlecenia cechuje mniej lub bardziej znaczna swoboda wykonawcy w doborze
miejsca i czasu świadczenia usług, co odróżnia tę podstawę zatrudnienia np. od
stosunku pracy. Oczywiście zasada swobody umów w rozumieniu art. 3531
k.c.
oznacza, że strony mogą zakres podległości kształtować w mniejszym lub
większym zakresie, co może ograniczać wykonawcę co do miejsca podejmowania
działań. Jeśli miejsce to determinuje podmiot zatrudniający, to on też ma obowiązek
organizowania bezpiecznych warunków pracy. Dlatego w wyroku z dnia 6
października 2009 r., II UK 40/09 (LEX 559953) Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że -
stosując metodę porównawczą - przepis art. 12 ust. 3 ustawy systemowej można
wykładać w sposób zbieżny z pojęciem „miejsca wyznaczonego” użytym w art. 304
§ 1 k.p., zgodnie z którym pracodawca jest obowiązany zapewnić bezpieczne i
higieniczne warunki pracy, o których mowa w art. 207 § 2, osobom fizycznym
wykonującym pracę na innej podstawie niż stosunek pracy w zakładzie pracy lub w
miejscu wyznaczonym przez pracodawcę, a także osobom prowadzącym w
zakładzie pracy lub w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę na własny
rachunek działalność gospodarczą, a także w art. 10 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 13
kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (Dz.U. Nr 89, poz. 589 ze zm.), który
stanowi, że do zadań Państwowej Inspekcji Pracy należy nadzór i kontrola
zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy osobom fizycznym
wykonującym pracę na innej podstawie niż stosunek pracy oraz osobom
wykonującym na własny rachunek działalność gospodarczą w miejscu
wyznaczonym przez pracodawcę lub przedsiębiorcę, niebędącego pracodawcą, na
rzecz którego taka praca jest świadczona.
Obowiązek organizacji bezpiecznych warunków pracy stanowi element
zapobiegania wypadkom przy pracy. W związku z tym istnieje pełne uzasadnienie
dla ustanowienia obowiązku objęcia ubezpieczeniem wypadkowym tych
7
zatrudnionych zleceniobiorców, w odniesieniu do których podmiot zatrudniający
powinien dbać o bezpieczne i higieniczne warunki pracy. Innymi słowy, choć nie
zawsze miejsce wykonywania usług przez zleceniobiorcę będzie miejscem
prowadzenia działalności przez zleceniodawcę, to jednak ten zleceniobiorca, który
wykonuje pracę w miejscach wynikających ściśle ze zleceń zleceniodawcy, podlega
obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu z tytułu wypadków przy pracy, gdyż -
w rozumieniu ustawy systemowej - miejsca pracy wskazanego przez
zleceniodawcę nie można wyłączyć z pojęcia „miejsca prowadzenia działalności
zleceniodawcy” (por. między innymi wyroki Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada
2010 r., I UK 135/10 oraz z dnia 3 grudnia 2010 r., I UK 187/10, niepublikowane).
Skoro w sprawie, w której wniesiona została rozpoznawana skarga
kasacyjna, jest poza sporem, że B. T. wykonywał pracę w miejscu wskazanym
przez skarżącego, to podlegał ubezpieczeniu wypadkowemu i wyłączenie
przewidziane w art. 12 ust. 3 ustawy systemowej nie miało do niego zastosowania.
Z powyższych względów skarga kasacyjna podlega oddaleniu na podstawie
art. 39814
k.p.c.