Pełny tekst orzeczenia

Postanowienie z dnia 20 maja 2011 r., III CZP 18/11
Wpis do księgi wieczystej hipoteki przymusowej zabezpieczającej
należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne rolników (art. 26 ust.
3 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych,
jedn. tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm. w związku z art. 52 ust. 1
ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, jedn.
tekst: Dz.U. z 2008 r. Nr 5, poz. 291 ze zm.) następuje na rzecz Skarbu Państwa
– Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego.
Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący)
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
Sędzia SN Marian Kocon
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Kasy Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego, Oddziału Regionalnego w Poznaniu Placówki Terenowej w K. przy
uczestnictwie Leszka B. i Wiktorii B. o wpis hipoteki przymusowej kaucyjnej, na
posiedzeniu jawnym w Izbie Cywilnej w dniu 20 maja 2011 r., na skutek
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Poznaniu
postanowieniem z dnia 22 lutego 2011 r.:
„Na czyją rzecz powinien nastąpić wpis do księgi wieczystej hipoteki
przymusowej, zabezpieczającej wierzytelności (należności) z tytułu składek na
ubezpieczenie społeczne rolników – art. 26 ust. 3 ustawy z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jedn. tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205,
poz. 1585 ze zm.) w związku z art. 52 ust. 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o
ubezpieczeniu społecznym rolników (jedn. tekst: Dz.U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291 ze
zm.)?”
odmówił podjęcia uchwały.
Uzasadnienie
Przedstawione do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne powstało w sprawie z
wniosku Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, Oddziału Regionalnego w
P., Placówki Terenowej w K. z udziałem Wiktorii B. i Leszka B. o wpis do księgi
wieczystej hipoteki przymusowej kaucyjnej na zabezpieczenie należności z tytułu
składek na ubezpieczenie społeczne rolników. Jako dokument stanowiący
podstawę wniosku załączono doręczoną uczestniczce decyzję Prezesa Kasy
Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego z dnia 21 stycznia 2009 r. określającą
wysokość jej zaległości płatniczych wynikających z nieopłacenia składek na
ubezpieczenie wypadkowe, chorobowe i macierzyńskie oraz składek na
ubezpieczenie emerytalno-rentowe.
Uwzględniając wniosek, referendarz sądowy dokonał w dniu 1 marca 2010 r.
wpisu w księdze wieczystej hipoteki przymusowej kaucyjnej do kwoty 3 405,48 zł,
na rzecz Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego celem
zabezpieczenia zaległych składek na ubezpieczenie społeczne rolników, do których
zobowiązana jest uczestniczka, a Sąd Rejonowy w Kościanie, rozpoznający skargę
uczestników, postanowieniem z dnia 27 sierpnia 2010 r. utrzymał w mocy
zaskarżony wpis.
Przy rozpoznawanie apelacji uczestnika Sąd Okręgowy w Poznaniu powziął
poważną wątpliwość przedstawioną Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia w
przytoczonym na wstępie zagadnieniu prawnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 65 ust.1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i
hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz.1361 ze zm.), hipoteka
zabezpiecza określoną wierzytelność i uprawnia wierzyciela do dochodzenia
zaspokojenia z nieruchomości bez względu na to czyją stała się własnością i z
pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela nieruchomości.
Hipoteka wpisywana jest zatem na rzecz wierzyciela wierzytelności, którą ma
zabezpieczać, a wierzyciel jest legitymowany do złożenia wniosku o jej wpis (art.
6262
§ 5 k.p.c.).
Gdy przedmiotem wpisu ma być hipoteka przymusowa kaucyjna
zabezpieczająca wierzytelności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne
rolników, o tym kto jest wierzycielem takiej wierzytelności decydują przepisy ustawy
z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jedn. tekst: Dz.U. z
2008 r. Nr 50, poz. 291 ze zm. – dalej: "u.u.s.r."), na podstawie których są ustalane i
pobierane składki. Zgodnie z art. 41 ust. 1 oraz art. 49 ust. 1 i art. 50 u.u.s.r.,
poboru każdego rodzaju składek przewidzianych w art. 1 ust. 2 ustawy – zarówno
na ubezpieczenie wypadkowe, chorobowe i macierzyńskie, jak i na ubezpieczenie
emerytalno-rentowe – dokonuje Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego,
która także wypłaca świadczenia z każdego rodzaju ubezpieczenia. Także Kasa,
zgodnie z art. 75 u.u.s.r., a nie utworzony na podstawie art. 76 Fundusz Składkowy
Ubezpieczenia Społecznego Rolników, prowadzi samodzielną gospodarkę
finansową, natomiast Fundusz jedynie gromadzi składki i finansuje (a nie wypłaca)
świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego, chorobowego i macierzyńskiego.
W świetle tych uregulowań wierzycielem należności z tytułu nieopłaconych w
terminie składek na każdego rodzaju ubezpieczenie społeczne rolników
przewidziane w art. 1 ust. 2 u.u.s.r. jest Kasa Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego. Egzekucję należności z tego tytułu prowadzi się w trybie
postępowania egzekucyjnego w administracji (art. 51 u.u.s.r.), na podstawie decyzji
wydanej przez Prezesa Kasy (art. 36 ust. 1, 2 u.u.s.r.), która stanowi też podstawę
wpisu hipoteki do księgi wieczystej. Zgodnie z art. 6262
§ 5 k.p.c., legitymowany do
złożenia wniosku o wpis takiej hipoteki jest wierzyciel, a więc Kasa Rolniczego
Ubezpieczenia Społecznego.
Jak trafnie wskazał Sąd Okręgowy, wpis do księgi wieczystej hipoteki
przymusowej kaucyjnej zabezpieczającej wierzytelności (należności) z tytułu
składek na ubezpieczenie społeczne rolników następuje na podstawie art. 26 ust. 3
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych jedn.
tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm. – dalej: "u.s.u.s.") w związku z art.
52 ust. 1 u.u.s.r., przy czym do wpisu takiej hipoteki art. 26 ust. 3 u.s.u.s., podobnie
jak inne przepisy tej ustawy, stosuje się tylko odpowiednio. Dotyczy on
zabezpieczenia należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne
przysługujących Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych, który jest osobą prawną, a
zatem bez wątpienia może być wnioskodawcą w sprawie o wpis hipoteki
przymusowej kaucyjnej do księgi wieczystej.
Inaczej przedstawia się status prawny Kasy Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego, która jest państwową jednostką organizacyjną niemającą osobowości
prawnej. Zgodnie z art. 59 ust. 1 i 3 oraz art. 2 ust. 2 u.u.s.r., Kasą kieruje Prezes,
który jest centralnym organem administracji rządowej, podległym ministrowi
właściwemu do spraw rozwoju wsi, a powołuje go Prezes Rady Ministrów.
Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, jako jednostka niebędąca
osobą prawną, nie ma zdolności sądowej (art. 64 k.p.c.); jedynie w sprawach z
zakresu ubezpieczeń społecznych przyznana została szczególna zdolność sądowa
Prezesowi Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego jako organowi rentowemu
(art. 460 § 1 i art. 476 § 2, 3 i 4 k.p.c.; por. też wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17
kwietnia 2009 r., I UK 320/08, OSNP 2010, nr 23-24, poz. 291). We wszystkich
innych sprawach, w tym w sprawie o wpis hipoteki przymusowej, Kasa Rolniczego
Ubezpieczenia Społecznego ani jej Prezes, jak również żadna jednostka
organizacyjna Kasy (oddziały regionalne i placówki terenowe oraz reprezentujący je
dyrektorzy i kierownicy), nie mają zdolności sądowej. W sprawach tych zdolność
sądową ma Skarb Państwa jako osoba prawna, za którą – zgodnie z art. 67 § 2
k.p.c. – czynności procesowe podejmuje organ państwowej jednostki
organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie. Tą
jednostką organizacyjną w rozpoznawanej sprawie o wpis hipoteki jest Kasa
Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, a jej organem reprezentującym przed
sądem Skarb Państwa jest Prezes Kasy. Wniosek o wpis na rzecz Skarbu Państwa
– Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego hipoteki przymusowej kaucyjnej
zabezpieczającej nieopłacone w terminie składki na ubezpieczenie społeczne
rolników powinien zatem złożyć Skarb Państwa reprezentowany przez Prezesa
Kasy.
W rozpoznawanej sprawie wniosek o wpis złożyła jednostka organizacyjna
Kasy – Oddział Regionalny w P., Placówka Terenowa w K. – która, podobnie jak
Kasy, nie ma zdolności sądowej. W takiej sytuacji sąd nie jest władny samodzielnie
oznaczyć Skarbu Państwa jako wnioskodawcy (por. m.in. uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 19 kwietnia 2001 r., III CZP 10/01, OSNC 2001, nr 10, poz. 147
i wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 2008 r., II CSK 10/08, nie publ.), powinien
zatem rozważyć, czy braki w zakresie zdolności sądowej dają się uzupełnić, a w
razie odpowiedzi twierdzącej wszcząć postępowanie naprawcze na podstawie art.
70 k.p.c. W razie nieusunięcia braków należy odrzucić wniosek zgodnie z art. 199 §
1 pkt 3 i § 2 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.
Niezależnie od tego trzeba wskazać, że wniosek o wpis hipoteki podpisany
został przez kierownika Placówki Terenowej Kasy w K., który – wbrew obowiązkowi
wynikającemu z art. 68 w związku z art. 67 § 2 k.p.c. – nie wykazał przy pierwszej
czynności procesowej odpowiednim dokumentem swojego umocowania do
działania w imieniu Prezesa Kasy, co także nie zostało dostrzeżone przez Sąd i nie
zostało usunięte w odpowiednim trybie (por. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 19
maja 2004 r., III CZP 21/04, OSNC 2005, nr 7-8, poz. 118, z dnia 30 marca 2006 r.,
III CZP 14/06, OSNC 2006, nr 10, poz. 165 i z dnia 23 stycznia 2009 r., III CZP
118/08, OSNC 2009, nr 6, poz. 76, postanowienie z dnia 9 lipca 2009 r., III CZP
19/09, OSNC-ZD 2010, nr B, poz. 49 i wyrok z dnia 8 stycznia 2010 r. IV CSK
280/09, nie publ.). Obydwa te braki prowadzą do nieważności postępowania przed
Sądami obu instancji (art. 379 pkt 2 k.p.c.), co Sąd drugiej instancji obowiązany jest
wziąć pod uwagę z urzędu (art. 378 § 1 k.p.c.).
Jak wielokrotnie wskazywał Sąd Najwyższy, wydanie przez sąd drugiej
instancji postanowienia o przedstawieniu do rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego
w postępowaniu dotkniętym nieważnością stanowi podstawę do odmowy podjęcia
przez Sąd Najwyższy uchwały, gdyż zgodnie z art. 390 k.p.c. udzielenie odpowiedzi
jest uzasadnione tylko wtedy, gdy od jej treści zależy rozstrzygnięcie sprawy w
postępowaniu w drugiej instancji. Merytoryczne rozpoznanie apelacji jest zaś
możliwe tylko w ważnym postępowaniu sądowym, gdyż zgodnie z art. 386 § 2 i 3
k.p.c. w razie stwierdzenia nieważności postępowania sąd drugiej instancji uchyla
zaskarżone orzeczenie, znosi dotychczasowe postępowanie i jeżeli pozew lub
wniosek podlega odrzuceniu, odrzuca go. W takim stanie formalnym postępowania
nie zachodzi potrzeba rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego związanego z
merytorycznym rozpoznaniem apelacji (por. m.in. postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 11 października 1978 r., III CZP 64/78, OSPiKA 1979, nr 5,
poz. 84, z dnia 18 marca 2005 r., III CZP 93/04, nie publ. , z dnia 22 listopada 2007
r., III CZP 99/07, nie publ. , nie publ., z dnia 25 czerwca 2008 r., III CZP 49/08, nie
publ., z dnia 19 marca 2009 r., III CZP 11/09 oraz z dnia 9 lipca 2009 r., III CZP
19/09).
Z tych względów Sąd Najwyższy odmówił podjęcia uchwały.