Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 271/10
POSTANOWIENIE
Dnia 30 czerwca 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
SSN Marta Romańska
w sprawie z wniosku B. P.
przy uczestnictwie Spółki Mieszkaniowej S. sp. z o.o. z siedzibą
w K. oraz Wspólnoty Mieszkaniowej M. w K.
o wpis w księdze wieczystej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 30 czerwca 2011 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika Spółki Mieszkaniowej S. sp. z o.o.
z siedzibą w K.
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 14 kwietnia 2010 r.,
1) uchyla zaskarżone postanowienie w punkcie 2 (drugim)
i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego;
2) odrzuca skargę kasacyjną w pozostałym zakresie.
Uzasadnienie
2
Postanowieniem z dnia 14 kwietnia 2010 r. Sąd Okręgowy podjął
zawieszone postępowanie (pkt 1) oraz oddalił apelację wnioskodawczyni B. P. i
uczestnika postępowania Spółki Mieszkaniowej „S.” spółki z o.o. w K. (pkt 2) od
postanowienia Sądu Rejonowego z dnia 9 lutego 2009 r., którym oddalono wniosek
o wpis do księgi wieczystej służebności gruntowej.
Sąd Rejonowy ustalił, że w akcie notarialnym z dnia 5 czerwca 2008 r.,
zawartym przed notariuszem W. G. w K. (Rep. A […]), obejmującym umowę
przeniesienia własności i akt ustanowienia służebności gruntowej, został
zamieszczony wniosek o wpis w dziale III księgi wieczystej nr […]6/7, z której
wydzielono lokal oraz w dziale I Sp nowozałożonej księgi wieczystej nr […]1/1 dla
lokalu mieszkalnego nr 3 w budynku nr […] w osiedlu M. w K., służebności
gruntowej wyłącznego korzystania z ogródka przydomowego na rzecz
każdoczesnego właściciela lokalu, która obciążać ma nieruchomość wspólną.
Służebność ustanowiona została przez zarządcę nieruchomości wspólnej, na
podstawie uchwały i pełnomocnictwa Wspólnoty Mieszkaniowej M. podjętej w dniu
18 grudnia 2006 r. przez nabywców pierwszego lokalu mieszkalnego oraz przez
Spółkę Mieszkaniową „S." spółkę z o.o. w K. jako właściciela pozostałych,
niewydzielonych jeszcze lokali.
W ocenie Sądu Rejonowego, ustanowiona służebność nie odpowiada
ustawowemu typowi służebności gruntowej opisanej w art. 285 § 1 k.c., gdyż
nieruchomości wspólnej nie można uznać za inną nieruchomość w stosunku do
lokalu wyodrębnionego z tej nieruchomości. Służebności gruntowe należą do
ograniczonych praw rzeczowych, których zamknięty katalog został określony w art.
244 k.c. Oznacza to, że ustanawianie innych ograniczonych praw rzeczowych
może nastąpić tylko w drodze ustawy, nie mogą one powstać w drodze umowy
stron, gdyż każde ograniczone prawo rzeczowe ma swoje własne ustawowo
zdefiniowane cechy niepodlegające modyfikacji (numerus clausus ograniczonych
praw rzeczowych). Ponadto służebność gruntowa w postaci prawa do wyłącznego
korzystania z ogródka przydomowego nie zwiększa użyteczności lokalu
mieszkalnego, czego wymaga art. 285 § 2 k.c.
3
Sąd Okręgowy oddalił apelację wnioskodawczyni i uczestnika postępowania
wniesioną od postanowienia Sądu Rejonowego, podzielając stanowisko prawne
Sądu Rejonowego. W ramach postępowania o wpis do księgi wieczystej sąd winien
każdorazowo badać czy mająca stanowić podstawę wpisu czynność prawna
zgodna jest z bezwzględnie obowiązującymi przepisami prawa i w razie
stwierdzenia takiej niegodności, tj. nieważności czynności prawnej stosownie do
art. 58 § 1 k.c., winien oddalić wniosek. Uwzględnienie wniosku o wpis nie było
możliwe z tej przyczyny, że ustanowiona służebność miała obciążać nieruchomość
wspólną, która nie może być przedmiotem samodzielnego obrotu, nie może także
być, w oderwaniu od nieruchomości lokalowej, zbyta ani obciążona. Z tego względu
nieruchomości wspólnej nie można uznać za „inną nieruchomość", w rozumieniu
art. 285 § 1 k.c., w stosunku do lokalu wyodrębnionego z tej nieruchomości.
Ponadto prawo wyłącznego korzystania z części nieruchomości wspólnej
stanowiącej ogródek nie zwiększa użyteczności nieruchomości lokalowej lub jej
oznaczonej części, służąc jedynie wygodzie właściciela lokalu, podczas gdy,
stosownie do art. 285 § 2 k.c., służebność gruntowa może mieć jedynie na celu
zwiększenie użyteczności nieruchomości władnącej lub jej oznaczonej części.
Zdaniem Sądu drugiej instancji, skoro wniosek podlegał oddaleniu z tej
przyczyny, że ustanowienie służebności polegającej na prawie do wyłącznego
korzystania z ogródka przydomowego nie było dopuszczalne, dla rozstrzygnięcia
sprawy nie miała znaczenia okoliczność – dostrzeżona przez Sąd pierwszej
instancji – czy uchwała Zebrania Wspólnoty Mieszkaniowej M. o wyrażeniu zgody
na ustanawianie przez zarządcę służebności gruntowych korzystania z ogródków
przydomowych została podjęta przez uprawniony podmiot.
Od postanowienia Sądu Okręgowego skargę kasacyjną wniósł uczestnik
postępowania Spółka Mieszkaniowa „S.” spółka z o.o. w K., który zaskarżył je w
całości. W ramach podstawy kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 1 w zw. z art. 13 § 2
k.p.c. zarzucił naruszenie: art. 285 § 1 w zw. z art. 247 k.c. i art. 3 ust. 2 i w zw. z
art. 4 ust. 1 ustawy o własności lokali oraz art. 285 § 2 k.c. W ramach podstawy
kasacyjnej wymienionej w art. 3983
§ 1 pkt 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. zarzucił
naruszenie: art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., art. 378 § 1 k.p.c. oraz art. 6268
§ 2 k.p.c. Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia oraz
4
postanowienia Sądu Rejonowego z dnia 9 lutego 2009 r. i przekazanie sprawy
temu Sądowi do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Za bezzasadny należy uznać zarzut naruszenia art. 328 § 2 w zw. z art. 391
k.p.c. Przepis zawarty w art. 328 § 2 k.p.c. określa wymagania, jakie powinno
spełniać uzasadnienie wyroku sądu pierwszej instancji. Przepis ten, poprzez art.
391 § 1 k.p.c., ma odpowiednie zastosowanie do wyroków sądów drugiej instancji,
jak również przy uwzględnieniu art. 361 i art. 13 § 2 k.p.c., do uzasadnień
postanowień sądu drugiej instancji wydanych w postępowaniu nieprocesowym.
Odpowiednie zastosowanie art. 328 § 2 k.p.c. w postępowaniu apelacyjnym
oznacza - ze względu na funkcje kontrolne tego postępowania - konieczność
odniesienia się Sądu odwoławczego do zasadności zarzutów apelacji.
Sporządzenie przez sąd drugiej instancji uzasadnienia orzeczenia z naruszeniem
art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. (w zw. z art. 361 i art. 13 § 2 k.p.c.
w postępowaniu nieprocesowym), co do zasady, nie stanowi jednak wystarczającej
podstawy uzasadniającej uwzględnienie skargi kasacyjnej. Zgodnie bowiem z art.
3983
§ 1 pkt 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., skargę kasacyjną można oprzeć na
podstawie naruszenia przepisów postępowania, jeżeli uchybienie to mogło mieć
istotny wpływ na wynik sprawy. Uchybienia w sporządzeniu uzasadnienia
orzeczenia sądu drugiej instancji nie mają bezpośredniego wpływu na wynik
sprawy, gdyż następują już po wydaniu orzeczenia. W orzecznictwie Sądu
Najwyższego przyjęto jednak, że wyjątkowo naruszenie art. 328 § 2 w zw. z art.
391 § 1 k.p.c. może być przedmiotem skutecznego zarzutu kasacyjnego wówczas,
gdy treść uzasadnienia orzeczenia sądu drugiej instancji jest tego rodzaju,
że uniemożliwia dokonanie kontroli kasacyjnej zaskarżonego orzeczenia (por m.in.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 stycznia 2007 r., V CSK 364/06, nie publ., wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 24 lutego 2006 r., II CSK 136/05, nie publ., wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 7 października 2005 r., IV CK 122/05, nie publ., wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 27 czerwca 2001 r., II UKN 446/00, OSNP z 2003 r., nr 7, poz.
182). Taka sytuacja nie zachodzi w odniesieniu do uzasadnienia zaskarżonego
postanowienia, z którego wynika jednoznacznie nie tylko podstawa faktyczna
rozstrzygnięcia (ta bowiem nie budziła żadnych wątpliwości), ale również jego
5
podstawa prawna. Sąd Okręgowy wyjaśnił jasno swoje stanowisko prawne,
dokonując określonej wykładni norm prawa procesowego oraz materialnego
mających znaczenia dla rozstrzygnięcia wniosku o wpis do księgi wieczystej.
Nie jest również uzasadniony zarzut naruszenia art. 378 § 1 k.p.c.
Przepis ten, określający granice postępowania apelacyjnego, nakłada na sąd
odwoławczy obowiązek rozpoznania podniesionych w apelacji zarzutów
procesowych, konieczność rozważenia z urzędu uchybień procesowych
skutkujących nieważnością postępowania oraz naruszeń prawa materialnego.
Na zakres odniesienia się Sądu Okręgowego do zarzutów apelacyjnych miała
niewątpliwie wpływ ocena prawna tego Sądu co do skuteczności materialnoprawnej
czynności prawnej stanowiącej podstawę wniosku o wpis w księdze wieczystej.
Skoro bowiem Sąd Okręgowy podzielił stanowisko Sądu pierwszej instancji,
że ograniczone prawo rzeczowe w postaci służebności gruntowej polegającej
na korzystaniu z ogródka przydomowego nie mogło zostać ustanowione, gdyż
nieruchomości wspólnej nie można uznać za „inną nieruchomość” w stosunku
nieruchomości stanowiącej wyodrębniony z tej nieruchomości lokal, to tym samym
zbędne było rozważanie pozostałych zarzutów apelacji. Tym bardziej w sytuacji,
gdy w ocenie Sądu Okręgowego w odniesieniu do ustanowionej służebności nie
została także spełniona przesłanka określona w art. 285 § 2 k.c. Z takiej oceny
prawnej Sądu Okręgowego wynika, mimo że tego wprost nie wyartykułowano
w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia, iż zdaniem tego Sądu nie był
uzasadniony zarzut apelacji kwestionujący możliwość badania w postępowaniu
o wpis w księdze wieczystej służebności spełnienia przesłanki określonej w art. 285
§ 2 k.c.
Zgodnie z art. 6268
§ 2 k.p.c., rozpoznając wniosek o wpis, sąd bada jedynie
treść i formę wniosku, dołączonych do wniosku dokumentów oraz treść księgi
wieczystej. Przepis ten określa zakres kognicji sądu pierwszej i drugiej instancji
w sprawie o wpis (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 kwietnia
2001 r., III CKN 354/00, OSNC 2001, nr 12, poz. 183), który obejmuje rozpoznanie
nie tylko wymagań formalnych dokumentu mającego stanowić podstawę wpisu
w księdze wieczystej, ale również badanie skuteczności materialnoprawnej
czynności prawnej odzwierciedlonej w tym dokumencie (por. orzeczenie Sądu
6
Najwyższego z 22 marca 1955 r., II CO 116/54, OSN 1956, nr 1, poz. 15, uchwała
Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 1996 r., IV CZP 50/96, OSNC 1996, nr 11, poz.
141, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 1984 r., IV CR 343/84,
OSNC 1985, nr 7, poz. 92). Z tego względu Sąd Okręgowy nie naruszył art. 6268
§
2 k.p.c., badając czy oświadczenie zawarte w akcie notarialnym o ustanowieniu
służebności gruntowej, polegającej na prawie do wyłącznego korzystania z ogródka
przydomowego, odpowiada wymogom materialnoprawnym określonym w art. 285 §
1 k.c. dla służebności gruntowej.
Trafnie uznał także Sąd Okręgowy, że ze względu na obowiązującą w prawie
cywilnym zasadę zamkniętego katalogu praw rzeczowych można ustanowić tylko
takie ograniczone prawo rzeczowe, które jest przewidziane ustawą i którego treść
odpowiada cechom tego prawa wymaganym przez ustawę. Zgodnie z art. 285 § 1
k.c., nieruchomość można obciążyć na rzecz właściciela innej nieruchomości
(nieruchomości władnącej) prawem, którego treść polega bądź na tym,
że właściciel nieruchomości może korzystać w oznaczonym zakresie
z nieruchomości obciążonej, bądź na tym, że właścicielowi nieruchomości
obciążonej zostaje ograniczony w możności dokonywania w stosunku do niej
określonych działań, bądź też na tym, że właścicielowi nieruchomości obciążonej
nie wolno wykonywać określonych uprawnień, które mu względem nieruchomości
władnącej przysługują na podstawie przepisów o treści i wykonywaniu własności.
Nie budzi wątpliwości stanowisko, że służebność gruntowa może obciążać również
użytkowanie wieczyste (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 października
1968 r., III CZP 98/68, OSNCP 1969, nr 11, poz. 188 oraz postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 17 stycznia 1974 r., III CRN 316/73, OSNCP 1974, nr 11, poz.
197). Warunkiem koniecznym umożliwiającym ustanowienie służebności gruntowej
jest istnienie dwóch nieruchomości: władnącej i obciążonej. Odnosząc się do tego
ostatniego wymogu, nie było uzasadnione stanowisko Sądu Okręgowego,
iż ustanowienie służebności gruntowej w postaci prawa do wyłącznego korzystania
z ogródka przydomowego nie było skuteczne z tej przyczyny, iż nie było dwóch
odrębnych nieruchomości, o których mowa w art. 285 § 1 k.c., gdyż nieruchomość
wspólna, w rozumieniu art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 24 czerwca 1994 r. o własności
lokali (jedn. tekst: Dz.U. z 2000 r. Nr 80, poz. 903 ze zm.), nie jest inną
7
nieruchomością niż nieruchomość lokalowa, wyodrębniona z nieruchomości
wspólnej. W postanowieniu z dnia 20 października 2005 r., IV CK 65/05, Przegląd
Sądowy 2008, nr 10 str. 134) Sąd Najwyższy przyjął, że nieruchomość może być
obciążona służebnością gruntową, jeżeli jej współwłaścicielem jest właściciel
nieruchomości władnącej. Uwzględniając ten kierunek wykładni, należy dopuścić
możliwość ustanowienia służebności gruntowej na nieruchomości wspólnej
na rzecz nieruchomości lokalowej wyodrębnionej z nieruchomości wspólnej, gdyż
okoliczność, iż właściciel nieruchomości lokalowej ma udział w nieruchomości
wspólnej nie wyłącza możliwości ustanowienia służebności gruntowej.
Nieruchomości te zachowują również swoją odrębność. Zgodnie bowiem z art. 2
ust. 1 ustawy o własności lokali, samodzielny lokal mieszkalny, a także lokal
o innym przeznaczeniu, mogą stanowić odrębne nieruchomości. Specyfika tych
nieruchomości polega m.in. na tym, że poprzez udział ich właścicieli są one
powiązane z nieruchomością wspólną. Jak to wyjaśnił Sąd Najwyższy
w uzasadnieniu postanowienia z dnia 21 lipca 2010 r., III CSK 322/2009, (OSNC
2011, nr 2, poz. 21), związanie udziałem we własności nieruchomości wspólnej
z prawem odrębnej własności lokalu zostało wprowadzone nie po to, by zatrzeć
odrębność prawną lokalu i nieruchomości wspólnej, lecz by uniemożliwić
rozporządzenie prawem własności lokalu bez związanego z nim udziału
w nieruchomości wspólnej, gdyż korzystanie z tego prawa jest niezbędne do
normalnego korzystania z lokalu.
W art. 285 § 1 k.c. brak jest szczegółowej regulacji określającej zakres
korzystania przez uprawnionego (właściciela nieruchomości władnącej) z tytułu
służebności gruntowej z nieruchomości obciążonej. W przepisie tym jest bowiem
mowa o „korzystaniu w oznaczonym zakresie” z nieruchomości obciążonej.
Uwzględniając tak określony zakres uprawnień z tytułu służebności gruntowej,
jak również istotę tego ograniczonego prawa rzeczowego oraz funkcję służebności
określoną w art. 285 § 2 k.c., uzasadniony jest wniosek, że korzystanie
z nieruchomości obciążonej przez uprawnionego powinno mieć charakter
częściowy i nie powinno prowadzić do całkowitego pozbawienia uprawnień do
korzystania z tej nieruchomości przez jej właściciela. Należy jednak dostrzec,
że zakres ograniczenia prawa właściciela do korzystania z nieruchomości
8
obciążonej może być znaczny, o czym przekonuje art. 151 k.c., regulujący
służebność gruntową w razie wybudowania części budynku z przekroczeniem
granicy sąsiedniego gruntu. W tym przypadku ustanowienie służebności gruntowej
wiąże się z faktycznym wyłączeniem prawa właściciela gruntu do korzystania z tej
części nieruchomości, którą zajmuje budynek wzniesiony przez sąsiada.
Ustanowienie służebności gruntowej polegającej na prawie do wyłącznego
korzystania z przydomowego ogródka nie wiąże się z całkowitym wyłączeniem
prawa do korzystania z nieruchomości wspólnej przez jej współwłaścicieli.
Tak ukształtowana treść służebności nie dotyczy bowiem całego obszaru
nieruchomości wspólnej, lecz jedynie jej części, nie wyłącza wykonywania przez
współwłaścicieli nieruchomości wspólnej, jako nieruchomości obciążonej, prawa do
jej korzystania w granicach określonych w art. 143 k.c., z przestrzeni znajdującej
się pod i nad powierzchnią działki zajmowanej przez ogródek przydomowy.
Współwłaściciele nieruchomości wspólnej nie są również pozbawieni prawa do
ingerowania w sposób wykonywania uprawnień wynikających ze służebności.
Za przyjęciem takiego stanowiska przemawia także konieczność dynamicznej
wykładni przepisów dotyczących ograniczonych praw rzeczowych uzasadniona
zmieniającymi się warunkami społeczno-gospodarczymi (por. uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 17 stycznia 2003 r., III CZP 79/02, OSNC 2003, nr 11, poz.
142, postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 8 września 2006 r., II CSK 112/06,
Mon. Prawn. 2006, nr 19, str. 1016, z dnia 5 czerwca 2009 r., I CSK 392/08 nie
publ. oraz z dnia 21 lipca 2010 r., III CSK 322/09). Z tych względów należało uznać
za uzasadniony zarzut naruszenia art. 285 § 1 k.c.
Przekraczało kognicję Sądu odwoławczego, wyznaczoną przepisem
zawartym w art. 6268
§ 2 k.p.c., badanie, czy ustanowiona służebność spełnia
kryterium określone w art. 285 § 2 k.c. (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17
stycznia 2003 r., III CZP 79/02, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 lipca
2010 r., III CSK 322/09). Zgodnie z tym przepisem, służebność gruntowa może
mieć jedynie na celu zwiększenie użyteczności nieruchomości władnącej lub jej
oznaczonej części. Spełnienie tego ocennego kryterium wymaganego od
służebności gruntowej wymaga uwzględnienia konkretnych okoliczności
faktycznych dotyczących nieruchomości władnącej, które nie są odzwierciedlane
9
w treści czynności prawnej ustanawiającej służebność gruntową. Z tej przyczyny,
ze względu na ograniczony zakres kognicji sądów w postępowaniu o wpis,
ustalenie, czy ustanowiona służebność gruntowa realizuje cel określony w art. 285
§ 2 k.c. nie może być przedmiotem kontroli sądu w ramach badania wniosku o wpis
służebności gruntowej do księgi wieczystej. W postępowaniu tym sąd nie może
bowiem prowadzić jakiegokolwiek postępowania dowodowego wykraczającego
poza badanie treści i formy wniosku, dokumentów załączonych do wniosku oraz
treści księgi wieczystej. Podważenie spełnienia przez służebność celu określonego
w art. 285 § 2 k.c. może nastąpić jedynie w postępowaniu procesowym, w którym
zainteresowane strony mogą za pomocą wszelkich dowodów wykazywać
okoliczności istotne dla oceny, czy służebność spełnia kryterium z art. 285 § 2 k.c.
Należy przy tym uznać za błędne stanowisko Sądu Okręgowego, że w żadnym
wypadku – a więc bez względu na jakiekolwiek okoliczności faktyczne dotyczące
nieruchomości władnącej - służebność gruntowa polegająca na prawie do
wyłącznego korzystania z ogródka przydomowego nie może realizować celu z art.
285 § 2 k.c. - zwiększania użyteczności nieruchomości lokalowej jako
nieruchomości władnącej. Służebność o takiej treści może bowiem zwiększać
funkcjonalność lokalu mieszkalnego przez uzyskanie dodatkowego i niezależnego
wejścia do tego lokalu, zwiększać jego bezpieczeństwo, stopień izolacji,
czy zmniejszać natężenie hałasu docierającego do lokalu. Odmienne stanowisko
Sądu Okręgowego uzasadnia zarzut naruszenia art. 285 § 2 k.c.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 w zw. z art. 13
§ 2 k.p.c. oraz art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1, art. 39821
i art. 13 § 2 k.p.c. uchylił
zaskarżone postanowienia w punkcie drugim (oddalającym apelację) i przekazał
sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego. Rozstrzygnięcie sprawy wymaga bowiem
zajęcia stanowiska Sądu odwoławczego, czy uchwała o wyrażeniu zgody przez
Zebranie Wspólnoty Mieszkaniowej M. w K. na ustanowienie służebności przez
zarządcę została podjęta przez uprawniony do tego podmiot. Okoliczność ta nie
była przedmiotem kontroli Sądu Okręgowego, a w konsekwencji nie podlegała
również kontroli w ramach postępowania kasacyjnego.
10
Ponieważ skargą kasacyjną zaskarżono postanowienie Sądu Okręgowego w
całości, które obejmowało także (pkt 1) postanowienie o podjęciu zawieszonego
postępowania, skarga kasacyjna w części obejmującej to orzeczenie została
odrzucona na podstawie art. 3986
§ 3 w zw. z art. 13 § 2 i art. 5191
k.p.c. jako
niedopuszczalna.