Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 61/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 września 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Katarzyna Gonera (przewodniczący)
SSN Józef Iwulski
SSA Jolanta Frańczak (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania Haliny S.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanych: Czesława B. i Wiesława G.
o przeniesienie odpowiedzialności z tytułu składek,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 6 września 2011 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 9 września 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu - Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych do
ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzją z dnia 15 grudnia 2008 r.
stwierdził, że wnioskodawczyni Halina S. jako członek zarządu Gminnej Spółdzielni
Samopomoc Chłopska ponosi odpowiedzialność za zobowiązania Spółdzielni z
tytułu odsetek od składek na ubezpieczenie społeczne za okres od września 2003
r. do marca 2004 r. w kwocie 4.538,19 zł, niezaspokojonych w postępowaniu
upadłościowym i obliczonych na dzień ogłoszenia upadłości - 3 października 2004
r., z tytułu składek na ubezpieczenie zdrowotne za okres od grudnia 2003 r. do
kwietnia 2004 r. w kwocie 11.777,90 zł wraz z odsetkami oraz na Fundusz Pracy i
Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych za miesiąc marzec i kwiecień
2003 r. oraz za okres od września 2003 r. do czerwca 2004 r. w kwocie 8.152,12 zł
wraz z odsetkami oraz kosztami egzekucyjnymi.
Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 23
grudnia 2009 r. oddalił odwołanie Haliny S. od powyższej decyzji.
Rozpoznając sprawę, Sąd pierwszej instancji ustalił, że wnioskodawczyni
Halina S. była członkiem zarządu Gminnej Spółdzielni Samopomoc Chłopska od
1992 r. do 4 października 2004 r. W 2003 r. Spółdzielnia w związku z pogarszającą
się sytuacją finansową zaprzestała uiszczania należności wobec organu
rentowego, urzędu skarbowego oraz swoich dostawców, a wniosek o ogłoszenie
upadłości został złożony w dniu 30 lipca 2004 r. Na ten dzień ogół zadłużenia
Spółdzielni wynosił 1.013.538,26 zł. Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 4
października 2004 r. ogłosił upadłość Gminnej Spółdzielni Samopomoc Chłopska,
określając, że upadłość będzie prowadzona w celu likwidacji majątku masy
upadłości. W toku postępowania upadłościowego dokonano likwidacji całości masy
upadłości, a w wykonaniu ostatecznego planu podziału doszło do zaspokojenia
wierzytelności wierzycieli II kategorii w 100%, zaś III kategorii jedynie w 35,50%, jak
też wierzytelności zabezpieczonych hipotecznie. Wierzytelności organu rentowego
z tytułu nieopłaconych składek, ze zgłoszonej kwoty 66.697,80 zł, zostały
zaspokojone do kwoty 48.827,10 zł. Postanowieniem z dnia 2 czerwca 2008 r. Sąd
Rejonowy stwierdził zakończenie postępowania upadłościowego Gminnej
Spółdzielni Samopomoc Chłopska i z dniem 29 września 2008 r. została ona
wykreślona z Krajowego Rejestru Sądowego.
3
Mając na uwadze tak poczynione ustalenia, Sąd pierwszej instancji uznał, że
w sprawie zachodzą wszystkie przesłanki wymienione w art. 116 § 1 i 3 w związku
z art. 116a ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (jednolity tekst:
Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.) w związku z art. 31 i art. 32 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.), pozwalające obciążyć wnioskodawczynię
odpowiedzialnością za zaległości z tytułu niezapłaconych składek na Fundusz
Pracy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, ubezpieczenie
zdrowotne oraz odsetek za zwłokę w zapłacie składek na ubezpieczenie społeczne.
Sąd Okręgowy stwierdził, że o pozytywnych przesłankach świadczących o
odpowiedzialności wnioskodawczyni, świadczy złożenie wniosku o ogłoszenie
upadłości w dniu 30 lipca 2004 r. mimo, iż w 2003 r. Spółdzielnia zaprzestała
realizacji swoich wymagalnych zobowiązań, a w myśl art. 21 ustawy z dnia 28
lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm.)
dłużnik jest zobowiązany zgłosić w sądzie wniosek o ogłoszenie upadłości nie
później niż w terminie dwóch tygodni od dnia, w którym wystąpiła podstawa do
ogłoszenia upadłości. W ocenie Sądu Okręgowego została spełniona również
druga przesłanka, warunkująca odpowiedzialność członka zarządu, w postaci
bezskuteczności egzekucji, wobec uprawomocnienia się postanowienia Sądu
Rejonowego w K. z dnia 2 czerwca 2008 r., stwierdzającego zakończenie
postępowania upadłościowego Spółdzielni. W toku tego postępowania doszło do
całkowitej likwidacji majątku Spółdzielni, a wierzytelności organu rentowego zostały
zaspokojone jedynie do kwoty 48.827,10 zł.
Apelację od powyższego wyroku wywiodła wnioskodawczyni Halina S.
Sąd Apelacyjny - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, rozpoznając
apelację wnioskodawczyni, podzielił stanowisko Sądu pierwszej instancji, że
wnioskodawczyni jako członek zarządu Gminnej Spółdzielni odpowiada za
zaległości z tytułu składek na ubezpieczenie wskazane w zaskarżonej decyzji z
dnia 15 grudnia 2008 r., ponieważ nie spełniła przesłanek uwalniających od tej
odpowiedzialności z art. 116 w związku z art. 116a ustawy z dnia 29 sierpnia 1997
r. - Ordynacja podatkowa (jednolity tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.). W
pierwszej kolejności Sąd drugiej instancji podniósł, iż o bezskuteczności egzekucji
4
świadczy zakończenie postępowania upadłościowego, skutkującego całkowitą
likwidacją majątku Gminnej Spółdzielni, czego potwierdzeniem jest stanowisko
zajęte przez Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 13 maja
2009 r., I UZP 4/09, (OSNP 2009 nr 23-24, poz. 319). Skoro decyzja o
przeniesieniu odpowiedzialności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne
została wydana w dniu 15 grudnia 2008 r., a postanowieniem z dnia 2 czerwca
2008 r. Sąd Rejonowy zakończył postępowanie upadłościowe Spółdzielni, to już z
tej przyczyny, oczywiste jest zaistnienie przesłanki bezskuteczności egzekucji.
Ponadto – przywołując orzecznictwo Sądu Najwyższego – Sąd drugiej
instancji podniósł, iż przeniesienie odpowiedzialności za składki na członków
zarządu zobowiąznego podmiotu jest możliwe także po utracie bytu prawnego
przez dany podmiot wskutek ukończenia postępowania upadłościowego i
wykreślenia tego podmiotu z Krajowego Rejestru Sądowego. Niewątpliwie zasadą
jest, że w postępowaniu zmierzającym do orzeczenia o odpowiedzialności osoby
trzeciej za zaległości z tytułu składek stroną winien być pierwotny dłużnik - płatnik
składek. Niemniej jednak brak takiego płatnika - wobec jego likwidacji - nie stoi na
przeszkodzie do wydania decyzji o odpowiedzialności osób trzecich.
Sąd drugiej instancji przyjął również, iż wniosek o ogłoszenie upadłości
Spółdzielni nie został zgłoszony przez wnioskodawczynię w czasie właściwym,
ponieważ według ustaleń Sądu Okręgowego już w 2003 r. stan niedoboru
finansowego uzasadniał złożenie takiego wniosku. Sąd drugiej instancji ponadto
wskazał, iż nie ma żadnych podstaw prawnych usprawiedliwiających twierdzenia
wnioskodawczyni, że brak zgody walnego zgromadzenia Spółdzielni na zgłoszenie
wniosku o upadłość stanowił o braku jej winy jako członka zarządu w zgłoszeniu
tego wniosku we właściwym czasie. Przepisy art. 130 § 2-4 Prawa Spółdzielczego
regulują wyłącznie kwestie formalno - statutowe ze skutkiem w zakresie
wewnętrznego funkcjonowania organów Spółdzielni i nie wyłączają bezwzględnie
obowiązujących przepisów Prawa upadłościowego i naprawczego. Tym bardziej, że
treść art. 130 § 1 Prawa spółdzielczego przewiduje wyraźnie, że ogłoszenie
upadłości Spółdzielni następuje w razie jej niewypłacalności, a do złożenia
stosownego wniosku zobowiązany jest każdy, kto ma prawo reprezentować
dłużnika sam lub łącznie z innymi osobami, a nawet uprawnienie takie przysługuje
5
wierzycielowi Spółdzielni. Odpowiedzialność w trybie art. 116 Ordynacji podatkowej
spoczywa na członkach zarządu, gdyż to oni są uprawnieni i zobowiązani do
kontrolowania stanu finansów i majątku osoby prawnej oraz do zgłoszenia wniosku
o upadłość lub otwarcie postępowania układowego, gdy zachodzą do tego
podstawy.
Sąd Apelacyjny uznał, że odpowiedzialność członka zarządu w trybie art.
116 i nast. Ordynacji podatkowej ma charakter solidarny, czyli oznacza sytuację, w
której kilku dłużników jest zobowiązanych w ten sposób, że wierzyciel może żądać
całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub
od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników
zwalnia pozostałych. W tym stanie rzeczy prawo wyboru dłużnika przy solidarności
biernej należy wyłącznie do wierzyciela, który jednostronnie decyduje od kogo, w
jakim rozmiarze i w jaki sposób chce dochodzić zaspokojenia przysługującej mu
wierzytelności. Uprawnienie wierzyciela do wyboru dłużnika, który ma spełnić
świadczenie w całości lub części nie podlega ograniczeniom i nie może być
kwestionowane przez żadnego z dłużników solidarnych, co czyni bezzasadnym
zarzut apelacji o naruszeniu konstytucyjnych zasad (w szczególności równości
wobec prawa), przez skierowanie odpowiedzialności jedynie do wnioskodawczyni z
pominięciem innego członka zarządu Spółdzielni w osobie prezesa.
Powyższy wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżyła w całości skargą kasacyjną
wnioskodawczyni. Wskazując na pierwszą podstawę skargi kasacyjnej
wnioskodawczyni zarzuciła zaskarżonemu wyrokowi naruszenie prawa
materialnego a to art. 116 § 1 pkt 1b w związku z art. 116a Ordynacji podatkowej w
związku z art. 130 § 4 i art. 137 Prawa spółdzielczego przez ich niezastosowanie
oraz błędną wykładnię, a to przez przyjęcie, że przepis art. 130 § 4 Prawa
spółdzielczego nie jest przepisem bezwzględnie obowiązującym i nie ma
charakteru szczególnego w stosunku do ogólnych przepisów prawa
upadłościowego i naprawczego, a są to przepisy regulujące wyłącznie kwestie
formalno - statutowe ze skutkiem w zakresie wewnętrznego funkcjonowania
organów spółdzielni, w sytuacji kiedy z przepisu art. 137 Prawa spółdzielczego
jednoznacznie wynika, że jest przepisem bezwzględnie obowiązującym i
szczególnym w stosunku do przepisów prawa upadłościowego i naprawczego; art.
6
116 § 1a w związku z art. 116a Ordynacji podatkowej przez błędną jego wykładnię,
a przez to jego nieuwzględnienie w sytuacji, gdy w postępowaniu upadłościowym
doszło do zaspokojenia wszystkich wierzycieli, w tym Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych w 79%, co daje podstawy do przyjęcia, że wniosek o ogłoszenie
upadłości został złożony we właściwym czasie; art. 116 § 1 punkt 2 w związku z art.
116a Ordynacji podatkowej przez jego niezastosowanie w sytuacji, kiedy w
postępowaniu upadłościowym zostało wskazane mienie Spółdzielni, umożliwiające
zaspokojenie zaległości składkowych w znacznej części oraz art. 116 § 1 w
związku z art. 116a Ordynacji podatkowej w związku z art. 31 i 32 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych przez przyjęcie, że
przepis ten nie obliguje organu rentowego do objęcia odpowiedzialnością
wszystkich członków zarządu. Wskazując na drugą podstawę kasacyjną
wnioskodawczyni zarzuciła naruszenie prawa procesowego, a to art. 217 § 2 k.p.c. i
art. 278 § 1 k.p.c. mające istotny wpływ na wynik sprawy, polegające na tym, że
Sąd nie uwzględnił wniosku o powołanie biegłego z zakresu księgowości w celu
ustalenia, kiedy zaistniała podstawa do zwołania walnego zgromadzenia spółdzielni
z uwagi na stan majątkowy spółdzielni i czy wniosek o ogłoszenie upadłości mimo
nie podjęcia uchwały przez walne zgromadzenie został złożony we właściwym
czasie, skoro zaległości składkowe zostały zaspokojone w 79% a także art. 328 § 2
k.p.c. w związku z art. 391 k.p.c. poprzez nieodniesienie się przez sąd w
uzasadnieniu zaskarżonego wyroku do zarzutu wnioskodawczyni, że nie uzyskanie
pełnego zaspokojenia w postępowaniu upadłościowym nastąpiło z winy organu
rentowego, który wadliwie sporządził zgłoszenie wierzytelności.
Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i orzeczenie
co do istoty sprawy przez zmianę decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia
15 grudnia 2008 r. w całości, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku w
całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu,
bądź też uchylenie również wyroku Sądu Okręgowego i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania temu Sądowi.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
7
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej skarżąca powołała się na naruszenie
art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c., poprzez nieodniesienie się przez
Sąd drugiej instancji w uzasadnieniu wyroku do zarzutu podniesionego w apelacji,
iż nieuzyskanie pełnego zaspokojenia w postępowaniu upadłościowym nastąpiło z
winy organu rentowego, który wadliwie sporządził zgłoszenie wierzytelności,
kwalifikując odsetki od należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne
należne za ostatni rok przed datą ogłoszenia upadłości do kategorii trzeciej,
zamiast do kategorii drugiej. W pierwszej kolejności podkreślić należy, że treść
zarzutu nie odpowiada powołanym przepisom. Zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c.
w związku z art. 391 § 1 k.p.c. może być usprawiedliwiony tylko w tych
wyjątkowych przypadkach, w których treść uzasadnienia orzeczenia Sądu drugiej
instancji uniemożliwia całkowicie dokonanie oceny toku wywodu, który doprowadził
do wydania orzeczenia (por. między innymi wyroki z: 27 czerwca 2001 r., II UKN
446/00, OSNP 2003, nr 7, poz. 182; 5 września 2001 r., I PKN 615/00, OSNP nr
15, poz. 352; 24 lutego 2006 r., II CSK 136/05; 24 sierpnia 2009 r., I PK 32/09; 16
października 2009 r., I UK 129/09, LEX nr 558286; 8 czerwca 2010 r., I PK 29/10,
LEX nr 599519). Takiej zaś argumentacji skarżąca nie przedstawia, a też i nie
sposób twierdzić, że zaskarżone orzeczenie zawiera takie braki, że uniemożliwiają
one kontrolę kasacyjną
Wytknięcie pominięcia zarzutu apelacyjnego wymagało wskazania art. 378 §
1 k.p.c. Wynikający z powyższego przepisu obowiązek rozpoznania sprawy w
granicach apelacji rozumiany jest nie tylko jako zakaz wykraczania przez sąd
drugiej instancji poza te granice (uchwała składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 31 stycznia 2008 r., III CZP 49/07, OSNC 2008 Nr 6, poz. 55,
Monitor Prawniczy 2008 Nr 22, s. 37 z uwagami M. Kowalczuk, Palestra 2009 Nr 1,
s. 270, z glosą G. Rząsy i A. Urbańskiego), ale także jako nakaz rozważenia
wszystkich podniesionych w apelacji zarzutów i wniosków (wyroki Sądu
Najwyższego: z dnia 15 listopada 2002 r., V CKN 1348/00, LEX Nr 77047, z dnia
21 sierpnia 2003 r., III CKN 392/01, OSNC 2004 Nr 10, poz. 161, z dnia 27
stycznia 2004 r., I PK 219/03, OSNP 2004 Nr 23, poz. 404, z dnia 23 lutego 2006
r., II CSK 132/05, LEX Nr 189904, z dnia 13 stycznia 2006 r., III CSK 5/05, LEX Nr
8
191157 oraz postanowienie z dnia 17 stycznia 2007 r., II CSK 321/06, LEX Nr
428715).
Stosownie do treści art. 39813
§ 1 k.p.c. Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę w
granicach zaskarżenia oraz w granicach podstaw. Jest więc związany granicami
skargi kasacyjnej wyznaczonymi jej podstawami, co oznacza, że nie może
uwzględniać naruszenia żadnych innych przepisów niż wskazane przez skarżącą.
Sąd Najwyższy nie jest bowiem uprawniony do samodzielnego dokonywania
konkretyzacji zarzutów lub też stawiania hipotez co do tego, jakiego aktu prawnego
(przepisu) dotyczy podstawa skargi. Nie może także zastąpić skarżącej w wyborze
podstawy kasacyjnej, jak również w przytoczeniu przepisów, które mogłyby być
naruszone przy wydawaniu zaskarżonego orzeczenia. Sąd Najwyższy może zatem
skargę kasacyjną rozpoznawać tylko w ramach tej podstawy, na której ją oparto,
odnosząc się jedynie do przepisów, których naruszenie zarzucono. Z
przedstawionych względów omawiany zarzut nie może zostać uwzględniony.
Jeśli natomiast chodzi o zarzut naruszenia art. 217 § 2 k.p.c. i art. 278 § 1
k.p.c., to jego rozważenie, poprzedzić musi ocena wytkniętych w skardze uchybień
prawu materialnemu.
Ustalenie odpowiedzialności członków zarządu spółdzielni za jej zaległości
składkowe na podstawie art. 116a w związku z art. 116 Ordynacji podatkowej
wymaga określenia „czasu właściwego” na zgłoszenie wniosku o upadłość
spółdzielni oraz rozważenia, jakie prawa i obowiązki ciążą na tym organie
(zarządzie) w zakresie tego wniosku. Według przepisów Prawa spółdzielczego
zawartych w dziale poświęconym upadłości, ogłoszenie upadłości spółdzielni
następuje w razie jej niewypłacalności (art. 130 § 1). Jeżeli według sprawozdania
finansowego spółdzielni ogólna wartość jej aktywów nie wystarcza na zaspokojenie
wszystkich zobowiązań, zarząd powinien niezwłocznie zwołać walne
zgromadzenie, na którego porządku obrad zamieszcza sprawę dalszego istnienia
spółdzielni (art. 130 § 2). Pomimo niewypłacalności spółdzielni walne
zgromadzenie może podjąć uchwałę o dalszym istnieniu spółdzielni, jeżeli wskaże
środki umożliwiające wyjście jej ze stanu niewypłacalności (art. 130 § 3). W razie
podjęcia przez walne zgromadzenie uchwały o postawieniu spółdzielni w stan
upadłości, zarząd spółdzielni obowiązany jest niezwłocznie zgłosić do sądu
9
wniosek o ogłoszenie upadłości (art. 130 § 4). Z wnioskiem o ogłoszenie upadłości
spółdzielni będącej w stanie likwidacji obowiązany jest wystąpić do sądu likwidator,
niezwłocznie po stwierdzeniu niewypłacalności spółdzielni (art. 131). Na wniosek
wierzyciela, który zgłosił wniosek o ogłoszenie upadłości spółdzielni, sąd może
zarządzić postawienie jej w stan upadłości, pomimo uchwały walnego
zgromadzenia spółdzielni o dalszym jej istnieniu (art. 132). Do postępowania
upadłościowego w sprawach nie uregulowanych niniejszą ustawą stosuje się
przepisy Prawa upadłościowego (art. 137).
W kwestii podstaw ogłoszenia upadłości spółdzielni prezentowane są dwa
stanowiska. Wedle jednego - podstawę ogłoszenia upadłości spółdzielni może
stanowić zarówno nadwyżka pasywów nad aktywami (art. 11 ust. 2 w związku z art.
10 Prawa upadłościowego i naprawczego w związku z art. 130 i nast. Prawa
spółdzielczego), jak i fakt zaprzestania płacenia długów (art. 11 ust. 1 w związku z
art. 10 Prawa upadłościowego i naprawczego), wedle drugiego - wyłącznie ta
ostatnia przesłanka (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 4 grudnia 1998 r., III
CKN 398/98, (OSNC 1999 nr 6, poz.115). Rozbieżności te nie mają jednak wpływu
na ustalenie „czasu właściwego” na zgłoszenie wniosku o upadłość przez samą
spółdzielnię, jako że wedle Prawa spółdzielczego podstawą wystąpienia dłużnika
(spółdzielni) z takim wnioskiem jest bez wątpienia wyłącznie nadwyżka pasywów
nad aktywami, nie jest nią natomiast zaprzestanie płacenia wymagalnych
zobowiązań pieniężnych. Przychylając się do poglądu, że istnieją obie podstawy
zgłoszenia wniosku o upadłość spółdzielni, należałoby uznać, że na fakt
zaprzestania regulowania wymagalnych zobowiązań powołać się mogą jedynie
wierzyciele spółdzielni. Art. 130 § 2 Prawa spółdzielczego tylko przypadku
nadwyżki pasywów nad aktywami nakazuje wszczęcie stosownego postępowania
wewnątrzspółdzielczego, które może doprowadzić do ogłoszenia upadłości, ale nie
musi, jeśli walne zgromadzenie uzna, że możliwe jest wyjście spółdzielni ze stanu
niewypłacalności. Przepis ten jest regulacją szczególną w stosunku do przepisów
Prawa upadłościowego i naprawczego i z jej uwzględnieniem, przepis art. 21 ust. 1
i 2 tego aktu prawnego należy odnosić wyłącznie do podstawy ogłoszenia upadłości
spółdzielni, jaką jest wynikający ze sprawozdania finansowego spółdzielni stan, z
którego wynika, że ogólna wartość jej aktywów nie wystarcza na zaspokojenie
10
wszystkich zobowiązań. O ile więc przepisy Prawa upadłościowego zobowiązują
dłużnika (jego reprezentanta) do wystąpienia z wnioskiem o ogłoszenie upadłości w
terminie czternastu dni od wystąpienia każdej z dwóch podstaw upadłości, a więc
gdy dłużnik nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych oraz gdy
jego zobowiązania przekroczą wartość jego majątku, nawet wówczas, gdy na
bieżąco te zobowiązania wykonuje, o tyle w przypadku spółdzielni obowiązek ten
jest powiązany z wystąpieniem stanu nadwyżki pasywów nad aktywami. Podstawa
ta jednocześnie określa „właściwy czas” na zgłoszenie przez spółdzielnię wniosku o
upadłość w rozumieniu art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej.
Szczególną do przepisów Prawa upadłościowego regulację zawierają
przepisy Prawa spółdzielczego określające podmioty uprawnione i jednocześnie
zobowiązane do podjęcia czynności mających na celu ogłoszenie upadłości
spółdzielni. Analiza przywołanych na wstępie przepisów prowadzi do akceptacji
poglądu przedstawionego w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 2010 r., I
CSK 480/09 (OSNC 2010 nr 12, poz. 169), na który powołuje się skarżąca w
uzasadnieniu skargi kasacyjnej. Przyjęto w nim, że podjęcie przez walne
zgromadzenie uchwały o postawieniu spółdzielni w stan upadłości należy do
wyłącznej właściwości walnego zgromadzenia, mimo że nie znajduje to
odzwierciedlenia w katalogu spraw wymienionych w art. 38 § 1 tego aktu prawnego.
Przepisy art. 130, regulując tryb postępowania wewnątrzspółdzielczego w sprawie
ogłoszenia upadłości spółdzielni, określają też w sposób wyłączny kompetencje jej
poszczególnych organów w tym zakresie. Jeśli zaistnieje podstawa ogłoszenia
upadłości – zarząd ma obowiązek zwołać walne zgromadzenie, które podejmuje
uchwałę co do dalszego bytu spółdzielni, w tym także uchwałę o postawieniu
spółdzielni w stan upadłości. Decyzja w tej materii nie należy więc do zarządu
spółdzielni, ponieważ zastrzeżona została w ustawie innemu organowi (art. 48 ust.
2 Prawa spółdzielczego). Skoro ustawodawca w sposób wyraźny wskazał
uprawnienia likwidatora do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości z
pominięciem walnego zgromadzenia, to brak takiego zastrzeżenia w stosunku do
zarządu nakazuje wnioskować a contrario, że organ ten nie ma uprawnień do
samodzielnego decydowania o wystąpieniu do sądu ze stosownym wnioskiem,
mimo zaistnienia stanu niewypłacalności spółdzielni. Nie może też tego uczynić
11
wbrew uchwale walnego zgromadzenia o dalszym istnieniu spółdzielni. Na takie
rozumienie tej kwestii wskazuje pośrednio treść art. 132 Prawa spółdzielczego, w
którym ustawodawca zaznacza, że Sąd może ogłosić upadłość spółdzielni nawet
wbrew uchwale walnego zgromadzenia spółdzielni o dalszym jej istnieniu,
ograniczając to do sytuacji, w której następuje to na wniosek wierzyciela. Prowadzi
to do wniosku, że obowiązki zarządu sprowadzają się w tym postępowaniu do
zwołania we właściwym czasie walnego zgromadzenia (po stwierdzeniu za pomocą
sporządzonego według zasad prawidłowej rachunkowości (patrz art. 87 i nast.
Prawa spółdzielczego) sprawozdania finansowego, że ogólna wartość aktywów tej
Spółdzielni nie wystarcza na zaspokojenie wszystkich jej zobowiązań) oraz do
niezwłocznego zgłoszenia wniosku do sądu o ogłoszenie upadłości po podjęciu
uchwały przez walne zgromadzenie o postawieniu spółdzielni w stan upadłości.
Dopiero uchybienie tym obowiązkom przez zarząd może prowadzić do przyjęcia, że
niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości nastąpiło z winy jego członków (art.
116 § 1 pkt 1 lit. b Ordynacji podatkowej). Powyższy pogląd wyraził Sąd Najwyższy
w wyroku z dnia 15 lipca 2011 roku, I UK 325/10, niepublikowany.
Z tych względów uzasadniony jest zarzut naruszenia przez Sąd drugiej
instancji art. 116 § 1 pkt 1 lit. a i b w związku z art. 116a Ordynacji podatkowej,
który przyjął, że „właściwym czasem” do zgłoszenia przez spółdzielnię wniosku o
upadłość jest fakt zaprzestania regulowania wymagalnych zobowiązań oraz, że
brak zgody walnego zgromadzenia na zgłoszenie wniosku o upadłość spółdzielni
nie stanowi o braku winy członka zarządu spółdzielni w niezgłoszeniu tego wniosku
we właściwym czasie.
Błędny jest także pogląd Sądu drugiej instancji, że art. 116 § 1 w związku z
art. 116a Ordynacji podatkowej, nie obliguje organu rentowego do objęcia decyzją
przenoszącą odpowiedzialność na członków zarządu wszystkich jego członków. W
dotychczasowym orzecznictwie, w tym także Naczelnego Sądu Administracyjnego,
wyrażane były odmienne poglądy na ten temat. Zasadnicze wątpliwości dotyczące
tej kwestii doprowadziły Naczelny Sąd Administracyjny do podjęcia uchwały w
składzie siedmiu sędziów z 9 marca 2009 r., I FPS 4/08, stwierdzającej, że „przepis
art. 116 § 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (Dz.U. Nr
137, poz. 926 ze zm.) nakłada obowiązek na organ podatkowy prowadzenia
12
postępowania w przedmiocie odpowiedzialności za zaległości podatkowe spółki z
o.o. wobec wszystkich osób mogących ponosić taką odpowiedzialność",
postępowania przed organem podatkowym. Naczelny Sąd Administracyjny
wskazał, że zgodnie z art. 108 § 1 Ordynacji podatkowej "o odpowiedzialności
podatkowej osoby trzeciej organ podatkowy orzeka w drodze decyzji". Dopóki
zatem decyzja taka wobec osoby trzeciej (osób trzecich) nie zapadnie, nie można
jej (ich) traktować jako dłużnika (dłużników), przez co zasady odpowiedzialności
solidarnej nie będą miały wobec niej (nich) zastosowania, co z kolei wynika z treści
art. 366 § 1 k.c. Skoro decyzja podatkowa, podjęta w trybie art. 108 § 1 Ordynacji
podatkowej kreuje odpowiedzialność za cudze długi (zaległości) podatkowe, to
dopiero z momentem jej podjęcia można zasadnie mówić o powstaniu reżimu
kształtowanego przepisami Kodeksu cywilnego o odpowiedzialności solidarnej. W
konsekwencji staje się oczywiste, że obowiązkiem organu podatkowego jest
wszczęcie postępowania w przedmiocie odpowiedzialności podatkowej osób
trzecich przeciwko wszystkim osobom mogącym taką odpowiedzialność ponosić.
Wymaganie takie da się bowiem wyprowadzić z treści art. 107 § 1 Ordynacji
podatkowej w powiązaniu z regulacjami szczegółowymi (w tym z art. 116 § 1) oraz
art. 133 § 1 tej ustawy ocenianymi w kontekście zasady prawdy obiektywnej, która
określona została w jej art. 122. W treści tych unormowań prawodawca posługuje
się liczbą mnogą. Tak więc mowa w nich o "osobach trzecich" (art. 107 § 1, 1a oraz
§ 2 Ordynacji podatkowej.) czy też o ponoszących odpowiedzialność "członkach
zarządu" spółki (art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej). Liczba pojedyncza pojawia się
zaś w nich dopiero wtedy, gdy indywidualizowana jest odpowiedzialność
wskazanych osób. Konieczność prowadzenia postępowania w przedmiocie
odpowiedzialności podatkowej osób trzecich przeciwko wszystkim osobom, które
taką odpowiedzialność mogą ponosić, determinuje niekwestionowana zasada, że
zakres postępowania podatkowego każdorazowo wyznacza norma prawa
materialnego. Ta zaś w rozważanym przypadku każe ustalić pełny krąg osób
odpowiedzialnych za zaległości podatkowe podmiotów określonych w § 1 art. 116
Ordynacji podatkowej i wszcząć przeciwko nim postępowanie w sprawie. Nakaz ten
jednoznacznie potwierdza art. 108 § 1 Ordynacji podatkowej, który, uzależniając
odpowiedzialność podatkową osób trzecich od podjęcia decyzji, sprawia, że
13
właśnie w tym orzeczeniu dochodzi między innymi do jej podmiotowej
konkretyzacji. Wywołuje to ten skutek, że w przypadku, gdy organ podatkowy
skieruje decyzję do niektórych (jednej bądź więcej) osób spośród tych, które
mieszczą się w dyspozycji art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej, to osoby pominięte
podlegałyby wyłączeniu z odpowiedzialności. Taki zaś stan rzeczy byłby ze wszech
miar niedopuszczalny. Ponadto tylko w przypadku prowadzenia postępowania
przeciwko wszystkim członkom zarządu osoba, która faktycznie wykonała
zobowiązanie za podatnika, zyskuje realną gwarancję realizacji swego prawa
podmiotowego do regresu, stanowiącego wszak immanentny aspekt reżimu
odpowiedzialności solidarnej (art. 376 k.c.). O występowaniu takiej potrzeby
przekonuje także konieczność zapewnienia wszystkim osobom, potencjalnie
odpowiedzialnym za cudzą zaległość podatkową, możliwości obrony własnych
interesów w tym w zakresie dowodzenia przesłanek egzoneracyjnych. Pogląd ten
wraz z przywołaną argumentacją został podzielony w uchwale siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z dnia 15 października 2009 r., UZP 3/09 (OSNP 2011 nr 1-2,
poz. 13).
Tak więc organ rentowy ma obowiązek, w razie zaistnienia przesłanek
odpowiedzialności osób trzecich za zaległe składki, rozstrzygnąć w drodze decyzji
o odpowiedzialności wszystkich wchodzących w grę osób (członków zarządu), a
wyboru dłużnika (członka zarządu), od którego będzie dochodził zaspokojenia
wierzytelności, może dokonać dopiero po powstaniu solidarnego zobowiązania.
Decyzja kończąca postępowanie w sprawie odpowiedzialności osób trzecich za
zaległości składkowe powinna rozstrzygać (pozytywnie lub negatywnie) o
odpowiedzialności wszystkich (tak określonych) członków zarządu spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością. W przypadku zatem oceny przez organ rentowy,
że jeden z członków zarządu nie ponosi odpowiedzialności za zaległości
składkowe, konieczne jest zawarcie tego stwierdzenia w decyzji obejmującej tą
odpowiedzialnością pozostałych członków.
Chybiony jest natomiast zarzut naruszenia art. 116 § 1 pkt 2 w związku z art.
116a Ordynacji podatkowej, przez jego niezastosowanie w sytuacji, kiedy w
postępowaniu upadłościowym zostało wskazane mienie Spółdzielni, co umożliwiło
zaspokojenie zaległości z tytułu składek w znacznej części. Przede wszystkim nie
14
został on uzasadniony. Domyślać się jedynie można, że owo „wskazane mienie”
dotyczy majątku Spółdzielni, który wszedł do masy upadłości. Wskazanie mienia, o
którym mowa w art. 116 § 1 pkt 2, dotyczy czasu po stwierdzeniu bezskuteczności
egzekucji. Z językowego brzmienia przepisu wynika, że chodzi o sytuację, w której
(najpierw) egzekucja z majątku spółki okazała się w całości lub w części
bezskuteczna, a (następnie) członek zarządu wskazuje mienie spółki, z którego
egzekucja umożliwi zaspokojenie zaległości podatkowych spółki w znacznej części.
Nie chodzi więc o ujawnienie majątku w toku egzekucji, ale po jej zakończeniu.
Jeśli zaś chodzi o zarzuty naruszenia przepisów postępowania - art. 217 § 2
k.p.c. i art. 278 § 1 k.p.c. - to w świetle przedstawionych wyżej uwag tracą one na
znaczeniu. Przewaga aktywów nad pasywami spółdzielni wynikać ma ze
sprawozdania spółdzielni, stąd też dla ustalenia tego stanu nie jest konieczna
opinia biegłego.
Mając na uwadze powyższe Sąd Najwyższy na mocy art. 39815
§ 1 k.p.c.
orzekł jak w sentencji.
O kosztach postępowania kasacyjnego rozstrzygnięto po myśli art. 108 § 2
k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c.