Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 21 listopada 2011 r.
II PK 48/11
Utrata mocy obowiązującej art. 103 k.p. oraz wydanego na jego podsta-
wie rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministra Pracy i Polityki
Socjalnej z dnia 12 października 1993 r. w sprawie zasad i warunków podnosze-
nia kwalifikacji zawodowych i wykształcenia ogólnego dorosłych (Dz.U. Nr 103,
poz. 472 ze zm.) wskutek wejścia w życie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z
dnia 31 marca 2009 r., K 28/08 (OTK-A 2009 nr 3, poz. 28), nie powoduje nieważ-
ności zawartej na ich podstawie umowy o finansowanie przez pracodawcę
kosztów nauki pracownika.
Przewodniczący SSN Romualda Spyt, Sędziowie: SN Zbigniew Korzeniowski,
SA Jolanta Frańczak (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 21 listo-
pada 2011 r. sprawy z powództwa Przedsiębiorstwa Energetyki Cieplnej Ż. Spółki z
o.o. w Ż. przeciwko Alicji C. o zapłatę, na skutek skargi kasacyjnej pozwanej od wy-
roku Sądu Okręgowego-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Płocku z dnia 22
października 2010 r. […]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Strona powodowa Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej „Ż." Spółka z o.o. z
siedzibą w Ż. domagała się zasądzenia na jej rzecz od pozwanej Alicji C. kwoty
11.504,49 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 6 lutego 2010 r. do dnia zapłaty tytu-
łem zwrotu kosztów wydatkowanych na podnoszenie kwalifikacji zawodowych przez
pozwaną oraz kosztów postępowania.
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Żyrardowie wyrokiem z dnia 16 lipca 2010 r. za-
sądził od pozwanej Alicji C. na rzecz strony powodowej Przedsiębiorstwa Energetyki
2
Cieplnej „Ż.” Spółki z o.o. w Ż. kwotę 11.504,49 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 6
lutego 2010 r. do dnia zapłaty oraz kwotę 2.393 zł tytułem zwrotu kosztów procesu.
Sąd Rejonowy ustalił, że pozwana została zatrudniona w dniu 2 stycznia 1995
r. przez poprzednika prawnego powodowej spółki Przedsiębiorstwo Energetyki
Cieplnej w Ż., a z dniem 1 lipca 1997 r. w trybie art. 231
k.p. została pracownikiem
strony powodowej. W dniu 30 września 2004 r. pozwana zwróciła się do zarządu po-
wodowej Spółki o wyrażenie zgody na podjęcie nauki na Wydziale Zarządzania i
Marketingu Wyższej Szkoły Ekonomiczno - Humanistycznej w S. Jednocześnie
wniosła o udzielenie jej pomocy w finansowaniu opłat za tę naukę. W dniu 1 paź-
dziernika 2004 r. strony zawarły umowę, zgodnie z którą pracodawca zobowiązał się
wydać pozwanej skierowanie na studia zaoczne w Wyższej Szkole Ekonomiczno -
Humanistycznej w S. na Wydziale Socjologii i Zarządzania o kierunku zarządzanie i
marketing, wnieść opłatę wpisową w kwocie 465 zł oraz opłatę w wysokości 330 zł
miesięcznie, płatną przez 12 miesięcy w roku określoną przez uczelnię oraz w latach
następnych, to jest do 2007 r. (programowy rok ukończenia studiów), każdorazowo w
wysokości określonej przez uczelnię, udzielić pozwanej płatnego urlopu szkolenio-
wego w wymiarze 28 dni roboczych w każdym roku akademickim. Pozwana zobowią-
zała się do uczęszczania na zajęcia a w przypadku powtarzania semestru (roku nau-
ki), traciła prawo do otrzymania świadczeń określonych w umowie na okres powta-
rzania semestru (roku nauki). W przypadku przerwania studiów pozwana zobowią-
zała się zwrócić całość poniesionych przez pracodawcę kosztów (§ 2) oraz przepra-
cować w powodowej spółce 3 lata po ukończeniu nauki w szkole wyższej, a w przy-
padku niedopełnienia tego zobowiązania z powodu: wcześniejszego rozwiązania
umowy o pracę za wypowiedzeniem, rozwiązania przez pracodawcę umowy o pracę
bez wypowiedzenia z winy pracownika, do zwrotu całości poniesionych przez praco-
dawcę kosztów związanych z nauką (§ 3). Wysokość podlegających zwrotowi kosz-
tów ulegać miała proporcjonalnemu zmniejszeniu w stosunku do okresu przepraco-
wanego po ukończeniu nauki. Pozwana ukończyła studia we wrześniu 2007 r., a pra-
codawca opłacił koszty nauki w łącznej kwocie 12.251,50 zł oraz wypłacił pozwanej
wynagrodzenie za czas urlopu szkoleniowego w kwocie 2.003,65 zł. W dniu 22 paź-
dziernika 2007 r. pozwana ponownie zwróciła się do zarządu powodowej spółki o
sfinansowanie czesnego w związku z podjęciem nauki na Wydziale Zarządzania
Uniwersytetu Ł. o kierunku finanse i rachunkowość - studia II stopnia niestacjonarne
zaoczne. W związku z tym w dniu 24 października 2007 r. strony zawarły następną
3
umowę, w myśl której pracodawca zobowiązał się: wydać pozwanej skierowanie na 2
- letnie studia zaoczne II stopnia prowadzone przez Uniwersytet Ł. na Wydziale Za-
rządzania, wnieść opłatę określoną przez uczelnię w pierwszym roku nauki w wyso-
kości 4.200 zł, płatną w sześciu ratach oraz w kolejnym roku akademickim w wyso-
kości określonej przez uczelnię, udzielić pozwanej płatnego urlopu szkoleniowego w
wymiarze 28 dni roboczych w każdym roku akademickim. W razie powtarzania se-
mestru (roku nauki) pozwana traciła prawo do otrzymania świadczeń określonych w
umowie na okres powtarzania semestru (roku nauki). W przypadku przerwania stu-
diów pozwana zobowiązała się zwrócić całość poniesionych przez pracodawcę
kosztów (§ 2). Ponadto zobowiązała się do przepracowania w powodowej spółce 3
lata po ukończeniu nauki w szkole wyższej a w przypadku niedopełnienia tego zobo-
wiązania z powodu: wcześniejszego rozwiązania przez nią umowy o pracę za wypo-
wiedzeniem, rozwiązania przez pracodawcę umowy o pracę bez wypowiedzenia z
winy pracownika, zobowiązała się do zwrotu całości poniesionych przez pracodawcę
kosztów związanych z nauką (§ 3). Wysokość podlegających zwrotowi kosztów ule-
gała proporcjonalnemu zmniejszeniu w stosunku do okresu przepracowanego po
ukończeniu nauki. Strony postanowiły, że w sprawach nieuregulowanych umową z
dnia 24 października 2007 r. mają zastosowanie odpowiednie przepisy Kodeksu
pracy oraz rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministra Pracy i Polityki
Socjalnej z dnia 12 października 1993 r. w sprawie zasad i warunków podnoszenia
kwalifikacji zawodowych i wykształcenia ogólnego dorosłych (Dz.U. Nr 103, poz. 472
ze zm.).
Z ustaleń poczynionych przez Sąd Rejonowy wynika, że strona powodowa
opłaciła w całości koszt studiów pozwanej w kwocie 8.400 zł oraz wypłaciła pozwanej
należne wynagrodzenie za czas urlopu szkoleniowego w latach 2007 - 2009 w kwo-
cie 4.908,14 zł. W dniu 16 września 2009 r. strona powodowa rozwiązała z pozwaną
umowę o pracę bez wypowiedzenia w trybie art. 52 § 1 pkt 2 k.p. z powodu popełnie-
nia w czasie trwania umowy o pracę przestępstwa, które uniemożliwia dalsze zatrud-
nienie pozwanej w Spółce. Przestępstwo polegało na tym, iż w dniu 16 września
2009 r. stwierdzono niezgodność operacji bankowej z wyciągiem przedłożonym
przez pozwaną. Pozwana złożyła oświadczenie, że sfałszowała wyciąg bankowy, aby
ukryć przekazanie na rzecz kasy zapomogowo - pożyczkowej działającej w przedsię-
biorstwie środków finansowych w kwocie 105.996,58 zł celem pokrycia wcześniej
zagarniętych przez nią pieniędzy z konta kasy. Sąd Rejonowy uznał, że strona po-
4
wodowa wykazała wysokość kosztów wydatkowanych na dokształcanie pozwanej w
obu uczelniach wyższych złożonymi poleceniami przelewów bankowych, zaś pozwa-
na nie kwestionowała tych dokumentów ani wypłaconego wynagrodzenia za czas
urlopu szkoleniowego.
W dalszej części Sąd Rejonowy podniósł, że powództwo podlegało uwzględ-
nieniu w całości, mimo iż pozwana zgłosiła w toku procesu zarzut nieważności obu
zawartych z powodową Spółką umów o zwrot kosztów dokształcania powołując się
na treść wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 marca 2009 r., K 28/08 (Dz.U.
2009 r. Nr 58, poz. 485). W orzeczeniu tym Trybunał Konstytucyjny uznał, że art. 103
ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy jest niezgodny z art. 92 ust. 1 Kon-
stytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Przepis ten stanowił, że w zakresie i na warunkach
ustalonych, w drodze rozporządzenia, przez Ministra Edukacji Narodowej oraz Mini-
stra Pracy i Polityki Socjalnej pracodawca ułatwia pracownikom podnoszenie kwalifi-
kacji zawodowych. Jednocześnie Trybunał postanowił, że przepis ten traci moc obo-
wiązującą z upływem 12 miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw
Rzeczpospolitej Polskiej, co nastąpiło w dniu 11 kwietnia 2010 r. W konsekwencji z
tym samym dniem utraciło moc wydane na podstawie art. 103 k.p. rozporządzenie
wykonawcze Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z
dnia 12 października 1993 r. w sprawie zasad i warunków podnoszenia kwalifikacji
zawodowych i wykształcenia ogólnego dorosłych.
W swoich wywodach Sąd Rejonowy skonstatował, że obie umowy zostały za-
warte przez strony jeszcze przed utratą mocy obowiązującej powyższych przepisów
rozporządzenia a z wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 marca 2009 r. oraz
jego uzasadnienia nie wynika, aby stwierdzenie niezgodności z Konstytucją Rzeczy-
pospolitej Polskiej art. 103 k.p. oraz wydanego na jego podstawie rozporządzenia
wykonawczego miało wpływ na ważność umów zawartych pomiędzy pracownikiem i
pracodawcą. Niezgodność ta wynikała jedynie z wadliwej techniki legislacyjnej w za-
kresie ustawowej delegacji do wydania rozporządzenia wykonawczego. Nie ma żad-
nych podstaw prawnych do stwierdzenia, że orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego
działa wstecz i wpływa na ważność zawartych wcześniej umów pomiędzy stronami
stosunku pracy w oparciu o przepisy prawa, które zostały uznane za niekonstytu-
cyjne. Nie wynika to z treści Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej (art. 190) ani z
ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. Nr 102, poz. 643
ze zm.).
5
Sąd Rejonowy wskazał, że do zawarcia tego rodzaju umowy nie była wyma-
gana wyraźna podstawa prawna regulująca jej treść. Pracodawca nie ma i nie miał
obowiązku zawierania tego typu umów z pracownikami a zawarcie takiej umowy było
jedynie wyrazem jego dobrej woli i realizacją ogólnej zasady prawa pracy wymienio-
nej w art. 17 k.p. Treść rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministra
Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 12 października 1993 r. w sprawie zasad i warunków
podnoszenia kwalifikacji zawodowych i wykształcenia ogólnego dorosłych określała
minimalne standardy tego typu umów, zabezpieczające interesy pracownika, tak jak
większość przepisów prawa pracy. Treść tego typu umów nie mogła być w związku z
tym mniej korzystna dla pracownika od postanowień tego rozporządzenia ze skut-
kiem prawnym z art. 9 k.p. Nawet gdyby przyjąć, że w dacie zawarcia tych dwóch
umów pomiędzy stronami procesu art. 103 k.p. nie obowiązywał, podobnie jak wyda-
ne na jego podstawie rozporządzenie wykonawcze, to i tak z racji zasady swobody
umów, a to art. 353 1
k.c. w związku z art. 300 k.p., przedmiotowe umowy mogły być
zawarte, a ich treść nie byłaby sprzeczna z zasadami prawa pracy, jak również z wy-
żej wymienionymi przepisami. Wręcz przeciwnie, korelowałaby z zasadą z art. 17
k.p., czyli obowiązkiem pracodawcy ułatwiania pracownikowi podnoszenia kwalifikacji
zawodowych. Umowa zawarta pomiędzy pracownikiem a pracodawcą stanowi od-
rębną, autonomiczną w stosunku do umowy o pracę, umowę wiążącą pracodawcę i
pracownika oraz podlega realizacji, jak każda umowa cywilnoprawna powiązana ze
stosunkiem pracy.
Sąd Rejonowy stwierdził, że w odniesieniu do sankcji bezwzględnej nieważno-
ści czynności prawnych (w tym także umów) Kodeks pracy nie reguluje tej materii i
dlatego na mocy art. 300 k.p. należy odpowiednio stosować przepisy Kodeksu cywil-
nego, w tym art. 58 § 1 k.c., który stanowi, że czynność prawna sprzeczna z ustawą
albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis prze-
widuje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień
czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy. Natomiast art. 58 § 2 k.c.
stanowi, że nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia spo-
łecznego. W rozpoznawanej sprawie nie sposób doszukać się żadnego bezwzględ-
nie obowiązującego przepisu prawa, w tym przede wszystkim prawa pracy, który po-
zostawałby w sprzeczności z treścią umów zawartych pomiędzy stronami procesu.
Umowy te są ważne i jako takie podlegają wykonaniu w całości. Nie ma jakichkolwiek
podstaw do przyjęcia, że umowy naruszały zasady współżycia społecznego. Reasu-
6
mując Sąd Rejonowy uznał, że roszczenie powodowej Spółki o zwrot kosztów wydat-
kowanych na dokształcanie pozwanej znajduje uzasadnienie w treści art. 477 § 1 k.c.
w związku z art. 300 k.p
Apelację od wyroku wniosła pozwana zaskarżając wyrok w całości i zarzuca-
jąc naruszenie przepisów prawa procesowego i materialnego poprzez naruszenie art.
316 § 1 k.p.c. oraz art. 103 k.p. W uzasadnieniu wywodów apelacji pozwana wska-
zała, że podniosła zarzut nieważności obu umów zawartych z powodową spółką o
zwrot kosztów dokształcania w związku z treścią wyroku Trybunału Konstytucyjnego
z dnia 31 marca 2009 r., K 28/08 (Dz.U. 2009 r. Nr 58, poz. 485), który bezwzględnie
powinien wziąć pod uwagę Sąd Rejonowy podczas wyrokowania.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Płocku wyrokiem z
dnia 22 października 2010 r. oddalił apelację. Sąd Okręgowy uznał w całości za pra-
widłowe ustalenia faktyczne i argumentację prawną Sądu pierwszej instancji. Wska-
zał, że nie zachodzi zarzucane w apelacji naruszenie przepisów postępowania w za-
kresie niezastosowania art. 316 k.p.c., a prawidłowa i logiczna jest również interpre-
tacja skutków prawnych wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 marca 2009 r.,
K 28/08.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Okręgowego pozwana zarzuciła naru-
szenie: art. 190 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, art. 316 § 1 k.p.c., art.
103 k.p., poprzez ich błędną interpretację i niewłaściwe zastosowanie w sprawie.
Wniosła o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania ponieważ w przedmio-
towej sprawie zachodzi potrzeba rozstrzygnięcia istotnego zagadnienia prawnego,
które w praktyce orzeczniczej może budzić poważne wątpliwości, a to wyjaśnienia
czy stwierdzenie niezgodności z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej art. 103 k.p.
oraz wydanego na jego podstawie rozporządzenia wykonawczego miało wpływ na
ważność umów zawartych pomiędzy pracodawcą a pracownikiem w czasie obowią-
zywania tych przepisów, to jest przed stwierdzeniem ich niezgodności z Konstytucją.
Podniosła, że orzecznictwo wydane na gruncie stosowania przepisu art. 190 ust. 3
Konstytucji jest dość jednolite i sprowadza się do wniosku, że przepis uznany za nie-
konstytucyjny ma ten charakter od dnia jego wydania. Zasadne jest zatem twierdze-
nie o niezgodności z Konstytucją przepisu już od daty jego wydania, nie zaś dopiero
od daty wydania rozstrzygnięcia w tym zakresie, czy też od daty utraty mocy obowią-
zującej tego przepisu. Dlatego też Sądy rozpoznające sprawę powinny zbadać w jaki
sposób wpływa to na ważność zawartych w okresie obowiązywania przepisu art. 103
7
k.p. umów. W tej sprawie sądy rozpoznające sprawę zupełnie niesłusznie przyjęły, że
eliminacja przepisów rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministra
Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 12 października 1993 r. w sprawie zasad i warunków
podnoszenia kwalifikacji zawodowych i wykształcenia ogólnego dorosłych z obrotu
prawnego nie ma wpływu na rozstrzygnięcie istoty sprawy. Skarżąca zarzuciła, że
takie stanowisko jest błędne, gdyż umowy zostały zawarte na mocy przepisów
prawa, które aktualnie nie obowiązują. Zupełnie bez znaczenia jest natomiast, że
obie umowy zostały zawarte jeszcze przed wejściem w życie orzeczenia Trybunału
Konstytucyjnego.
Skarżąca podniosła, że orzecznictwo sądów jest wyjątkowo jednolite i wynika
z niego, że przepis uznany przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z Konstytucją
z chwilą ogłoszenia wyroku traci domniemanie konstytucyjności i nie może być sto-
sowany przez sądy również w odniesieniu do stanów faktycznych sprzed ogłoszenia
orzeczenia Trybunału (tak wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gliwi-
cach z dnia 1 grudnia 2009 r., IV SA/GI 117/09). Z uwagi na powyższe okoliczności
Sądy w obu wydanych orzeczeniach naruszyły art. 316 § 1 k.p.c., który stanowi, że
po zamknięciu rozprawy sąd wydaje wyrok, biorąc za podstawę stan rzeczy istniejący
w chwili zamknięcia rozprawy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie zawiera usprawiedliwionych podstaw. W rozpoznawanej
sprawie istota sporu sprowadza się do oceny ważności umów, które zawarły strony w
2004 r. i 2007 r. w związku ze skierowaniem pozwanej na studia zaoczne w Wyższej
Szkole Ekonomiczno - Humanistycznej w S. na Wydziale Socjologii i Zarządzania o
kierunku zarządzanie i marketing oraz na 2 - letnie studia zaoczne II stopnia prowa-
dzone przez Uniwersytet Ł. na Wydziale Zarządzania. Sądy obu instancji w tej kwe-
stii prawidłowo przyjęły, że strony stosunku pracy mogą w drodze umowy, zgodnie z
zasadą swobody umów (art. 3531
k.c. w związku z art. 300 k.p.), uregulować wzajem-
ne prawa i obowiązki wykraczające poza treść tego stosunku. Zawierając umowę
mogą jej nadać dowolną treść, byleby nie była ona sprzeczna z prawem lub zasada-
mi współżycia społecznego, albo nie miała na celu obejścia prawa. Taka umowa by-
łaby bowiem nieważna (art. 58 § 1 i 2 k.c.).
8
W judykaturze Sądu Najwyższego utrwalony jest pogląd, że nie pozostaje w
sprzeczności z prawem i zasadami współżycia społecznego umowa, na podstawie
której pracownik otrzymując pomoc finansową ze strony pracodawcy (np. w celu uzy-
skania mieszkania albo w celu pokrycia kosztów szkolenia) zobowiązuje się do prze-
pracowania u tego pracodawcy oznaczonego okresu (por. w odniesieniu do miesz-
kań por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 10 kwietnia 1986 r., IV PR 94/86, niepu-
blikowany; z dnia 4 czerwca 1986 r., II CR 92/86, OSNCP 1987 nr 9, poz. 141;
uchwała z dnia 22 października 1987 r., III CZP 55/87, OSNCP 1989 nr 6, poz. 90,
PiP 1991 nr 3, poz. 108, z glosą T Zielińskiego; w odniesieniu do kosztów szkolenia i
uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 1974 r., III PZP 36/73, OSNCP 1974
nr 7-8, poz. 128 i z dnia 26 marca 1986 r., III PZP 17/86, OSNCP 1987 nr 2-3, poz.
26 oraz wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 18 kwietnia 1980 r., IV PR 63/80, Służba
Pracownicza 1980 nr 12, s. 28; z dnia 28 lipca 1999 r., I PKN 180/99, OSNAPiUS
2000 nr 21, poz. 789; z dnia 29 listopada 2000 r., I PKN 118/00, OSNAPiUS 2002 nr
13, poz. 308). Umowy, o jakich mowa powyżej, zawierają postanowienia, zgodnie z
którymi pracownik jest zobowiązany do „odpracowania” pomocy finansowej udzielo-
nej mu przez pracodawcę lub innych świadczeń pracodawcy, w razie zaś rozwiąza-
nia stosunku pracy z inicjatywy pracownika lub z przyczyn leżących po jego stronie
przed upływem określonego w umowie okresu do poniesienia określonych konse-
kwencji finansowych. W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto, że takie posta-
nowienia rozważanych umów nie naruszają prawa ani zasad współżycia społeczne-
go, a zatem są dopuszczalne, ważne i skuteczne (wyrok Sądu Najwyższego z dnia
28 lipca 1999 r., I PKN 180/99, OSNAPiUS 2000 nr 21, poz. 789).
Strony określonego stosunku prawnego - w tym stosunku pracy - mogą więc w
drodze umowy, zgodnie z zasadą swobody umów, uregulować wzajemne prawa i
obowiązki. Ze względu na rozbudowaną prawną regulację stosunku pracy w prawie
pracy ustawa jest najważniejszym ograniczeniem swobody umów. Jest ona też ogra-
niczeniem najbardziej wyraźnym, a przez to najłatwiejszym do zastosowania. Kodeks
pracy nie zabrania zawarcia pomiędzy pracownikiem a pracodawcą umowy o podno-
szenie kwalifikacji ani też wprowadzenia do tej umowy dodatkowej klauzuli w postaci
zobowiązania się pracownika do przepracowania danego okresu czasu, po zakoń-
czeniu czasu trwania umowy, a w razie niewywiązania się z tegoż zobowiązania z
przyczyn zawinionych przez pracownika, zobowiązania się do zwrotu kosztów do-
kształcania w całości lub w części. Skarżąca w skardze kasacyjnej nie zarzuca, aby
9
umowy zawarte z powodową Spółką były sprzeczne z podstawową zasadą prawa
pracy (art. 17 k.p.) lub zasadami współżycia społecznego. Zarzuca wyłącznie, że na
ważność umów ma wpływ utrata mocy obowiązującej art. 103 k.p. oraz rozporządze-
nia Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 12
października 1993 r. w sprawie zasad i warunków podnoszenia kwalifikacji zawodo-
wych i wykształcenia ogólnego dorosłych i dlatego powyższe umowy nie obowiązują.
Należy mieć na względzie, że wskazane powyżej rozporządzenie wydane zostało na
podstawie art. 103 § 1 k.p., który w chwili jego opublikowania przewidywał, że w za-
kresie ustalonym w drodze rozporządzenia przez Ministra Pracy i Polityki Socjalnej i
Ministra Edukacji Narodowej po porozumieniu z ogólnokrajową organizacją między-
związkową zakład pracy ułatwia pracownikom uzupełnienie wykształcenia oraz pod-
noszenie kwalifikacji zawodowych. Natomiast w brzmieniu obowiązującym od dnia 2
czerwca 1996 r. art. 103 k.p. stanowił, że w zakresie i na warunkach ustalonych, w
drodze rozporządzenia, przez Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministra Pracy i Po-
lityki Socjalnej pracodawca ułatwia pracownikom podnoszenie kwalifikacji zawodo-
wych. Od nowelizacji Kodeksu pracy z 1996 r. treść upoważnienia z art. 103 k.p. zo-
stała ograniczona do określenia ułatwień, które pracodawca powinien zapewnić
pracownikom podnoszącym kwalifikacje zawodowe. Przepis ten stanowił realizację
wynikającego z art. 17 k.p. obowiązku pracodawcy ułatwienia pracownikom podno-
szenia kwalifikacji zawodowych, będących jedną z podstawowych zasad prawa
pracy.
Powyższe okoliczności wskazują, że umowa dotycząca zasad ułatwiania pra-
cownikowi podnoszenia kwalifikacji zawodowych, którą mogły zawrzeć strony sto-
sunku pracy, mogła nakładać na pracownika i na pracodawcę obowiązki przewidzia-
ne w przepisach rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministra Pracy i
Polityki Socjalnej z dnia 12 października 1993 r. w sprawie zasad i warunków podno-
szenia kwalifikacji zawodowych i wykształcenia ogólnego dorosłych, bądź też kształ-
tować te obowiązki w sposób odmienny, zachowując podstawowe standardy okre-
ślone w przypadku podnoszenia kwalifikacji w formach szkolnych określone w rozpo-
rządzeniu. Przewidywał je § 4 oraz § 6 rozporządzenia statuujący, iż zakład pracy
zawiera z pracownikiem, o którym mowa w § 4 ust. 1, umowę określającą wzajemne
prawa i obowiązki stron. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 10 marca
2005 r., II PZP 2/05 (OSNP nr 16, poz. 240) stwierdził, że postanowienia takiej
umowy powinny mieścić się w ramach określonych rozporządzeniem, uwzględniając
10
minimalny standard ochrony pracownika wynikający z jego przepisów. W stosunku
do takiej umowy, zawartej pomiędzy stronami stosunku pracy, której przedmiotem
jest określenie praw i obowiązków stron w związku ze skierowaniem pracownika do
podjęcia nauki w szkole jako czynności prawnej uzupełniającej umowę o pracę (klau-
zuli autonomicznej), doktryna prawa pracy formułuje postulat stosowania zasady ko-
rzystności przewidzianej w art. 18 k.p. Skarżąca nie zarzuca, że umowy o dokształ-
canie zawarte ze stroną powodową były mniej korzystne niż przewidywały to wów-
czas przepisy rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministra Pracy i Po-
lityki Socjalnej z dnia 12 października 1993 r. w sprawie zasad i warunków podno-
szenia kwalifikacji zawodowych i wykształcenia ogólnego dorosłych, bądź że naru-
szają podstawowe zasady prawa pracy, zasady współżycia społecznego, a jedynie,
że zostały zawarte wyłącznie na podstawie nieobowiązujących przepisów uchylone-
go wyrokiem Trybunału rozporządzenia i dlatego w jej ocenie nie obowiązują.
Zgodzić należy się ze skarżącą, że wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia
31 marca 2009 r., K 28/08 (OTK-A 2009 nr 3 poz. 28; Dz.U. z 2009 r. Nr 58, poz.
485), stwierdzający, że art. 103 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy
(jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) jest niezgodny z art. 92 ust. 1
Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej dotyczy także wskazanego powyżej rozporzą-
dzenia z dnia 12 października 1993 r., ponieważ derogacja delegacji ustawowej
sprawia, że traci moc również akt wykonawczy wydany na podstawie tego przepisu
(por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 czerwca 2000 r., K 43/99, OTK-ZU
2000 nr 5, poz. 142). Trybunał w uzasadnieniu wyroku nie odniósł się jednak do
ważności umów o podnoszenie kwalifikacji zawodowych zawieranych pomiędzy pra-
cownikiem a pracodawcą, zauważając jednocześnie, że obowiązek pracodawcy
ułatwiania pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych jest podstawową za-
sadą prawa pracy (art. 17 k.p.) oraz obowiązkiem pracodawcy wskazanym w art. 94
ust. 6 k.p. Stąd tylko i wyłącznie obowiązki te konkretyzowało rozporządzenie Mini-
stra Edukacji Narodowej oraz Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 12 paździer-
nika 1993 r. w sprawie zasad i warunków podnoszenia kwalifikacji zawodowych i wy-
kształcenia ogólnego dorosłych.
Brak powyższych przepisów nie byłby jednak przeszkodą w zawieraniu tego
typu umów, ponieważ stosunek łączący pracownika z pracodawcą jest kształtowany
przez ustawę i umowę. To umowa indywidualizuje sytuację pracownika, a jej kon-
kretyzacja zależy od woli stron i przepisów ustawy (zob. L. Florek: Kształtowanie sto-
11
sunku pracy przez ustawę i umowę, PiZS 2010 nr 2, s. 2-5). O potrzebie podnosze-
nia kwalifikacji zawodowych decydują każdorazowo strony umowy zgodnie z zasadą
swobody umów a zakres świadczeń przewidziany w umowie może być różny. Jedy-
nym ograniczeniem dla stron umowy zawieranej z pracownikiem w związku z kształ-
ceniem w formach szkolnych było to, iż nie mogła ona naruszać podstawowych stan-
dardów określonych rozporządzeniem.
Podkreślenia wymaga, że art. 103 k.p., a tym samym wydane na jego podsta-
wie rozporządzenie z 12 października 1993 r. utraciły moc obowiązującą z dniem 11
kwietnia 2010 r. W związku z tym wykonując wyrok Trybunału ustawą z dnia 20 maja
2010 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz ustawy o podatku dochodowym od
osób fizycznych (Dz.U. Nr 105, poz. 655) dodano do Kodeksu pracy art. 1031
- 1036
dotyczące zasad i warunków podnoszenia kwalifikacji zawodowych przez pracowni-
ków. Obowiązują one od 16 lipca 2010 r. Ustawa nowelizująca w art. 3 stanowi jed-
nocześnie, że do pracowników, którzy rozpoczęli podnoszenie kwalifikacji zawodo-
wych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy, stosuje się przepisy regulujące
zasady i warunki podnoszenia kwalifikacji zawodowych przez pracowników obowią-
zujące przed dniem 11 kwietnia 2010 r. Tym sposobem, zdaniem niektórych przed-
stawicieli doktryny, niekonstytucyjność rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej
oraz Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 12 października 1993 r. w sprawie za-
sad i warunków podnoszenia kwalifikacji zawodowych i wykształcenia ogólnego do-
rosłych została przez ustawodawcę usunięta ex post właśnie przez wydanie przepisu
art. 3 ustawy nowelizującej z dnia 20 maja 2010 r. Moc rozporządzenia z dnia 12
października 1993 r. ma bowiem obecnie źródło w obowiązującej ustawie. W tej sy-
tuacji utraciło ono charakter aktu samoistnego wydanego bez właściwej podstawy
ustawowej, a stało się aktem w pełni zgodnym z wolą ustawodawcy (tak: E. Maniew-
ska: Umowa o podnoszeniu kwalifikacji zawodowych, PiZS 2010 nr 11, s. 21-27;
Komentarz do art. 1031
k.p. pod redakcją E. Maniewskiej LEX 2011). Ponadto obec-
nie obowiązujące przepisy ustawy (art. 1035
k.p.) również przewidują roszczenia
pracodawcy wobec pracownika wynikające z umowy o podnoszeniu kwalifikacji za-
wodowych w przypadku wcześniejszego rozwiązania stosunku pracy z winy pracow-
nika. Takie postanowienie zawarte w umowie o podnoszenie kwalifikacji zawodowych
jest zgodne z ustawą i powiela wcześniejszą regulację w tym zakresie. A zatem,
skoro umowa o podnoszenie kwalifikacji zawodowych jest odrębną od umowy o
pracę umową, to tym samym mając na uwadze treść art. 3531
k.c. w związku z art.
12
300 k.p. byłaby umową nieważną tylko wówczas, gdyby była sprzeczna z przepisami
ustawy a przede wszystkim zasadą prawa pracy przewidzianą w art. 17 k.p. w po-
staci obowiązku pracodawcy ułatwiania pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawo-
dowych. W tej kwestii skarżąca zarzuca wyłącznie, że skoro umowy zostały zawarte
w czasie nieobowiązującego w dacie orzekania przez Sądy obu instancji art. 103 k.p.
i wydanego na jego podstawie rozporządzenia z dnia 13 października 1993 r., to tym
samym zostały wyeliminowane z obrotu prawnego. Z rozważań dokonanych powyżej
wynika, że stanowisko takie nie zasługuje na akceptację.
Z tych względów Sąd Najwyższy na zasadzie art. 39814
k.p.c. orzekł jak w sen-
tencji.
========================================