Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 463/11
POSTANOWIENIE
Dnia 12 kwietnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Maria Szulc
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
I. w sprawie z wniosku Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w W.
Oddział w Ł.
przy uczestnictwie Ł. M.
o orzeczenie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek
oraz pełnienia funkcji członka rady nadzorczej, reprezentanta lub pełnomocnika
w spółce handlowej, przedsiębiorstwie państwowym, spółdzielni, fundacji
lub stowarzyszeniu na okres dziesięciu lat,
II. w sprawie z wniosku Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w W.
Oddział w Ł.
przy uczestnictwie B. B.
o orzeczenie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek
oraz pełnienia funkcji członka rady nadzorczej, reprezentanta lub pełnomocnika
w spółce handlowej, przedsiębiorstwie państwowym, spółdzielni, fundacji
lub stowarzyszeniu na okres dziesięciu lat,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 12 kwietnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania Ł. M.
oraz skargi kasacyjnej uczestnika postępowania B. B.
2
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 4 lutego 2011 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i zmienia postanowienie
Sądu Rejonowego z dnia 30 września 2010 r. w ten sposób, że
oddala obydwa wnioski i nie obciąża wnioskodawcy
obowiązkiem zwrotu uczestnikom kosztów postępowania
w postępowaniu przed Sądem pierwszej instancji, drugiej
instancji oraz w postępowaniu kasacyjnym.
Uzasadnienie
3
Postanowieniem z dnia 30 września 2010 r., wydanym w połączonych do
wspólnego rozpoznania i rozstrzygnięcia sprawach z wniosków Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych w W. Oddział w Ł., Sąd Rejonowy pozbawił uczestników
postępowania Ł. M. i B. B. na okres 6 lat prawa prowadzenia działalności
gospodarczej na własny rachunek oraz prawa pełnienia funkcji członka rady
nadzorczej, reprezentanta lub pełnomocnika w spółce prawa handlowego,
przedsiębiorstwie państwowym, spółdzielni, fundacji lub stowarzyszeniu. Apelacje
uczestników od tego orzeczenia Sąd Okręgowy oddalił postanowieniem z dnia 4
lutego 2011 r.
Podstawę faktyczną rozstrzygnięcia obydwu Sądów stanowiły następujące
ustalenia:
Uczestnicy tworzyli dwuosobowy zarząd Spółki z o.o. P. w Ł.,
zarejestrowanej 12 marca 2004 r. W dniu 29 grudnia 2009 r. spółka złożyła wniosek
o ogłoszenie upadłości obejmującej likwidację jej majątku. W chwili składania
wniosku nie miała jednak żadnego majątku rzeczowego, przysługiwały jej jedynie
wierzytelności w kwocie 46.515,43 zł. Była zadłużona wobec 70 wierzycieli na
łączną kwotę 2.259.628,43 zł. Najstarsze zobowiązania były wymagalne od maja
2006 r. Spółka nie płaciła składek na rzecz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
(wnioskodawcy) od 15 listopada 2007 r., składek PFRON od 20 grudnia 2007 r.,
podatku dochodowego od 20 czerwca 2008 r., a od 10 grudnia 2008 r. nie
wypłacała wynagrodzeń pracownikom.
Wniosek o ogłoszenie upadłości został oddalony postanowieniem z dnia
11 stycznia 2010 r. na podstawie art. 13 ust. 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r.
Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm., dalej powoływanej
jako „p.u.n.”). Sąd I instancji ocenił, że spółka powinna była wystąpić z wnioskiem
o ogłoszenie swojej upadłości najpóźniej w dniu 30 listopada 2007 r., co oznacza,
iż stanowiące przedmiot niniejszej sprawy żądanie orzeczenia zakazu prowadzenia
działalności gospodarczej przez uczestników podlega rozpoznaniu w oparciu
o przepisy prawa upadłościowego i naprawczego w brzmieniu sprzed nowelizacji
4
dokonanej ustawą z dnia 6 marca 2009 r. o zmianie ustawy Prawo upadłościowe
i naprawcze, ustawy o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym oraz ustawy
o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz.U. Nr 53, poz. 434, dalej powoływana jako
„ustawa nowelizująca”). Sąd Rejonowy przyjął, że przewidziany w art. 377 p.u.n.
zawity roczny termin do wystąpienia o orzeczenie zakazu, o którym mowa w art.
373 p.u.n. tylko wtedy biegnie od dnia, w którym dłużnik był zobowiązany złożyć
wniosek o ogłoszenie upadłości, kiedy takiego wniosku nie złożono. Jeżeli jednak
wniosek został złożony, choćby po upływie terminu z art. 373 p.u.n., termin roczny
liczy się od umorzenia lub zakończenia postępowania upadłościowego albo
oddalenia wniosku na podstawie art. 13 p.u.n. Termin ten otwiera się na nowo
również w przypadku oddalenia na podstawie art. 13 p.u.n. kolejnego wniosku o
ogłoszenie upadłości. Sąd Rejonowy dokonał wykładni przepisów przejściowych
zawartych w art. 6 ustawy nowelizującej i przyjął, że art. 6 ust. 3 tej ustawy, zgodnie
z którym zakazu nie orzeka się, jeżeli przed dniem wejścia w życie ustawy
zmieniającej ustała możliwość jego orzeczenie z powodu upływu rocznego terminu
do wszczęcia postępowania, nie wyłącza możliwości ustanowienia tego zakazu w
odniesieniu do uczestników, ponieważ roczny termin do zgłoszenia żądania
otworzył się wnioskodawcy (wierzycielowi) na nowo 11 stycznia 2010 r. – w dniu
oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości spółki. Inna wykładnia art. 6 ust. 3
ustawy nowelizującej prowadziłaby, zdaniem Sądu, do wyników sprzecznych z
celami ustawy nowelizującej, która wydłużyła z roku do lat trzech termin prekluzyjny
do żądania orzeczenia zakazu. Sąd ocenił, że postępowanie uczestników
uzasadniało zastosowanie wobec nich sankcji przewidzianej w art. 373 p.u.n. na
okres 6 lat, ponieważ dopuścili się oni niedbalstwa nie zgłaszając we właściwym
czasie wniosku o ogłoszenie upadłości.
Sąd II instancji podzielił stanowisko Sądu Rejonowego. Nie przychylił się do
wykładni art. 6 ust. 3 ustawy nowelizującej przedstawionej przez uczestników
postępowania, zgodnie którą zakazu przewidzianego w art. 373 p.u.n. nie orzeka
się jeżeli w dniu wejścia w życie ustawy nowelizującej upłynął termin zawity do
wszczęcia postępowania o orzeczenie zakazu, liczony od dnia, w którym dłużnik był
obowiązany zgłosić wniosek o ogłoszenie upadłości i postępowanie upadłościowe
nie zostało do tej chwili wszczęte ani przez dłużnika ani przez wierzyciela. Sąd
5
odwoławczy zgodził się z Sądem Rejonowym, że proponowana przez skarżących
interpretacja pozostaje w sprzeczności z celami ustawy nowelizującej, która
wydłużyła termin do wystąpienia o orzeczenie zakazu w sytuacji, kiedy wniosek
o ogłoszenie upadłości w ogóle nie został złożony. Jego zdaniem art. 6 ust. 3
ustawy nowelizującej, odczytywany w powiązaniu z ustępami 1 i 2 tego przepisu
ma na celu tylko sprecyzowanie, iż w przypadku, kiedy nie został w ogóle złożony
wniosek o ogłoszenie upadłości i przed wejściem w życie ustawy z dnia 6 marca
2009 r. upłynął roczny termin do zgłoszenia takiego wniosku, to zakazu z art. 373
p.u.n. nie można już orzec, pomimo wydłużenia w drodze nowelizacji terminu do
złożenia wniosku w takich przypadkach do 3 lat. Przepis ten nie usuwa, zdaniem
Sądu, zasady rozpoczęcia na nowo biegu terminu do złożenia wniosku
o orzeczenie zakazu, jeżeli później wszczęte zostało postępowanie o ogłoszenie
upadłości, ponieważ – zgodnie z art. 6 ust. 2 ustawy nowelizującej – stosuje się
wtedy przepisy dotychczasowe.
Sąd odwoławczy nie stwierdził też zarzucanych w apelacji uchybień
procesowych.
Postanowienie Sądu drugiej instancji uczestnicy zaskarżyli w całości
skargami kasacyjnymi, opartymi na podstawie naruszenia prawa materialnego (art.
3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. i art. 376 ust. 1 p.u.n.) przez błędna
wykładnię art. 377 p.u.n. w zw. z art. 6 ust. 2 i 3 ustawy nowelizującej,
spowodowaną niewłaściwym zastosowaniem wykładni celowościowej zamiast
mającej pierwszeństwo wykładni językowej.
We wnioskach skarżący domagali się uchylenia w całości zaskarżonego
orzeczenia i przekazania sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego
rozpoznania, ewentualnie uchylenie tego postanowienia i orzeczenia co do istoty
sprawy poprzez oddalenie wniosku w całości. Wnieśli także o zasądzenie od
wnioskodawcy na ich rzecz kosztów postępowania przed Sądami obu instancji oraz
przed Sądem Najwyższym, w tym kosztów zastępstwa adwokackiego według norm
przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
6
Instytucja pozbawienia prawa prowadzenia działalności gospodarczej
stanowi środek dyscyplinujący o charakterze sankcyjnym, którego zadaniem
głównym jest eliminowanie z obrotu gospodarczego podmiotów, nierzetelnie,
z naruszeniem zasad uczciwości funkcjonujących w stosunkach gospodarczych,
a jednocześnie mobilizowanie osób występujących w obrocie do należytego
wypełniania obowiązków. Środek ten wprowadzony został do prawa
upadłościowego z 1934 r. wyniku nowelizacji, w dniu 3 stycznia 1998 r. (art. 172
prawa upadłościowego) i był z urzędu orzekany w wypadku niewywiązania się z
obowiązku zgłoszenia wniosku o wszczęcie postępowania układowego lub
upadłościowego. Zastosowane rozwiązanie zostało przejęte w prawie
upadłościowym i naprawczym, jednak z istotnymi zmianami. Orzekanie o zakazie
prowadzenia działalności gospodarczej od tej pory następowało na wniosek,
swoboda złożenia którego została ograniczona terminem. Termin określał art. 377
p.u.n. Zawarte w nim postanowienie, zgodnie z którym zakazu nie orzeka się, jeżeli
postępowanie nie zostało wszczęte w terminie roku od umorzenia lub zakończenia
postępowania upadłościowego albo oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości na
podstawie art. 13 p.u.n., a gdy nie złożono wniosku o ogłoszenie upadłości, od
dnia, w którym dłużnik obowiązany był taki wniosek - było w orzecznictwie różnie
interpretowane. Różnice dotyczyły zagadnienia, czy wniosek zgłoszony z
zachowaniem terminu liczonego od wskazanych w ustawie zdarzeń dotyczących
postępowania upadłościowego może odwoływać się do okoliczności, które uległyby
już sprekludowaniu przy uwzględnieniu terminu liczonego od dnia, w którym dłużnik
obowiązany był złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości. Zapatrywanie, które
podzieliły Sądy obu instancji, przyjmowało, że roczny termin do wystąpienia
z żądaniem orzeczenia zakazu prowadzenia działalności gospodarczej biegnie od
dnia, w którym dłużnik był obowiązany złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości tylko
wtedy, gdy wniosek o ogłoszenie upadłości nie został wniesiony. Jeśli natomiast
wniosek został w jakimkolwiek czasie złożony - termin liczyć należy od dnia
umorzenia lub zakończenia postępowania upadłościowego albo oddalenia tego
wniosku na podstawie art. 13 p.u.n. Ziszczenie się przesłanek liczenia terminu
w ten ostatni sposób nie pozbawia wierzyciela (ani innych uprawnionych)
możliwości powołania się na zaniedbanie złożenia przez dłużnika wniosku we
7
właściwym czasie, jako podstawę żądania orzeczenia zakazu z art. 373 p.u.n.,
także wtedy, kiedy wniosek o ogłoszenie upadłości został zgłoszony po upływie
roku od powstania sytuacji uzasadniającej jego złożenie przez dłużnika. Takie
stanowisko Sąd Najwyższy prezentował w uchwałach z dnia 22 marca 2006 r.
(III CZP 13/06, OSNC 2007/1/8) i z dnia 9 kwietnia 2010 r. (III CZP 14/10, OSNC
2010/10/133); w postanowieniach z dnia 12 maja 2006 r. (V CSK 54/06, nie publ.),
z dnia 10 listopada 2006 r. (I CSK 218/06, nie publ.), z dnia 12 grudnia 2007 r.
(V CSK 321/07, nie publ.), z dnia 4 marca 2009 r. (IV CSK 423/08, nie publ.),
z dnia 13 stycznia 2010 r., II CSK 364/09, nie publ.). Pogląd ten uznać można za
dominujący, niemniej w orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmowany był także
inny kierunek interpretacji art. 377 p.u.n. (w postanowieniu z dnia 7 lutego 2008 r.,
V CSK 424/07, nie publ.; następnie w postanowieniu z dnia 29 października
2008 r., IV CSK 239/08, nie publ.), a ostatnio w postanowieniu z dnia 13 kwietnia
2011 r. (V CSK 320/10, nie publ.), zgodnie z którym, jeżeli nie wszczęto
postępowania o orzeczenie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej w
terminie roku od dnia, w którym dłużnik obowiązany był złożyć wniosek o
ogłoszenie upadłości, to niemożliwe jest powołanie się w przyszłości na
okoliczności określone w art. 373 p.u.n., zaistniałe w tym okresie. Złożenie wniosku
o ogłoszenie upadłości powoduje wprawdzie przesunięcie terminu prekluzyjnego,
ale nie powoduje jego przywrócenia, ani przedłużenia w odniesieniu do zdarzeń
zaszłych przed tym terminem.
Przytoczenie powyższych rozbieżnych interpretacji unaocznia, że pogląd,
który zaakceptował Sąd Okręgowy nie jest jedyny. Omówienie to było konieczne
w celu nakreślenia stanu prawnego, który obowiązywał przed wejściem w życie
ustawy nowelizującej. Celem nowelizacji dokonanej w zakresie przepisów
wyznaczających przesłanki i tryb postępowania o pozbawienie prawa prowadzenia
działalności gospodarczej było z jednej strony uelastycznienie tego instrumentu, tak
aby zachęcał do wszczynania postępowań naprawczych (takie założenie legło
u podstaw nowelizacji art. 373 ust. 2 p.u.n. – vide uzasadnienie projektu ustawy
nowelizującej, druk nr 654 Sejmu VI kadencji), ale również aby zwiększał
skuteczność systemu eliminacji nierzetelnych uczestników obrotu gospodarczego.
Ten drugi cel realizowało poszerzenie kręgu podmiotów uprawnionych do
8
wszczynania postępowania o orzeczenie zakazu przewidzianego w art. 373 ust. 1
p.u.n. i przedłużenie terminu prekluzyjnego liczonego od dnia, kiedy dłużnik
powinien był złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości.
Nie może budzić wątpliwości, że przepisy określające zasady orzekania o
sankcji stanowiącej czasowe ograniczenie konstytucyjnie gwarantowanej swobody
prowadzenia działalności gospodarczej (art. 22 Konstytucji) muszą być wykładane
w sposób ścisły.
Przepisy przejściowe określające sposób włączenia w bieg życia
gospodarczego zmienionych przepisów dotyczących orzekania o zakazie
prowadzenia działalności gospodarczej ujęte zostały w art. 6 ustawy nowelizującej.
Ustęp pierwszy odnosi się do spraw już wszczętych, niezakończonych przed dniem
wejścia w życie ustawy i wprowadza w pełnym zakresie regułę stosowania prawa
dotychczasowego. Ustęp drugi obejmuje swoją regulacją przypadki, w których
podstawy do ogłoszenia upadłości zaistniały przed wejściem w życie ustawy,
natomiast postępowanie o pozbawienie prawa prowadzenia działalności
gospodarczej wszczęte zostało po jej wejściu w życie i także w tym wypadku
nakazuje stosować przepisy dotychczasowe. Jak więc wynika z zestawienia
ustępów 1 i 2, ustawodawca uznał, że ze względu na ścisłe powiązanie przesłanek
orzeczenia zakazu przewidzianego w art. 373 p.u.n. z powstaniem stanu
uzasadniającego wniosek o ogłoszenie upadłości, terminowym złożeniem tego
wniosku i zachowaniem się w toku postępowania upadłościowego, zarówno do już
wszczętych postępowań o orzeczenie zakazu, jak i do tych, które zostaną dopiero
wszczęte, ale które wiążą się z popadnięciem dłużnika w stan wymagający
wystąpienia o uruchomienie postępowania upadłościowego, powinny być
stosowane dotychczas obowiązujące w tej materii przepisy. W zakresie terminów
prekluzyjnych zastosowanie znajdowałyby więc terminy roczne, przewidziane w art.
377 p.u.n. w dotychczasowym brzmieniu, obarczonym różnym pojmowaniem ich
wzajemnego stosunku. Mimo, że takie ukształtowanie przepisów przejściowych
z punktu widzenia ich konstrukcji byłoby kompletne, art. 6 ustawy nowelizującej
zawiera jeszcze ustęp trzeci, regulujący skutki ustania przed dniem wejścia w życie
ustawy nowelizującej możliwości orzeczenia zakazu z powodu upływu rocznego
terminu do wszczęcia postępowania. Precyzuje, że w takim wypadku zakazu nie
9
orzeka się. Ponieważ także przepisy do których art. 6 odsyła w ustępach 1 i 2
stanowią, że po upływie rocznego terminu od wskazanych w nich zdarzeń
(umorzenia lub zakończenia postępowania upadłościowego albo oddalenia wniosku
o ogłoszenie upadłości na podstawie art. 13, a gdy wniosek o ogłoszenie upadłości
nie był złożony – od dnia, w którym dłużnik obowiązany był taki wniosek złożyć)
zakazu nie orzeka się, postanowienie pozornie zdaje się powtarzać treść
przepisów, do których odsyłają wcześniejsze jednostki redakcyjne tego samego
artykułu. Różnica tkwi jednak we wskazaniu momentu, stan istniejący w którym jest
decydujący przy ocenie czy bezpowrotnie upłynął prekluzyjny termin, w którym
można skutecznie domagać się orzeczenia zakazu. Chwilą decydującą dla
ustalenia, czy możliwe jest jeszcze skuteczne wystąpienie o pozbawienie prawa
prowadzenia działalności gospodarczej jest stan istniejący przed dniem wejścia
w życie ustawy nowelizującej – a więc bezpośrednio poprzedzający ten dzień.
Ustawodawca utrwalił ten stan stwierdzając, że niemożność orzeczenia zakazu
w owym czasie decyduje, że nie może być on już orzeczony. Postanowienie tej
treści odczytać należy jako legalny odpowiednik przyjmowanego w praktyce
poglądu wyrażonego w sprawach V CSK 424/07, IV CSK 239/08 i V CSK 320/10,
uwzględnia konieczność oględnego ingerowania w prawa i wolności obywatelskie,
a w konsekwencji nie może być uznane za sprzeczne z celem ustawy
nowelizującej. Przeciwnie, nawiązuje do powoływanej w uzasadnieniu projektu tej
ustawy myśli o zachęceniu dłużników do występowania o ogłoszenie upadłości,
jeśli zachodzą po temu przesłanki poprzez wyznaczenie cezury, po której
przyczyny przeszłe, których podmioty uprawnione nie wykorzystały we właściwym
terminie do żądania usunięcia nierzetelnych uczestników z obrotu gospodarczego,
objęte są swego rodzaju abolicją i nie mogą już posłużyć jako podstawa
skutecznego wniosku o orzeczenie zakazu, nawet jeśli w późniejszym czasie
zostanie złożony wniosek o ogłoszenie upadłości i termin ponownie się otworzy.
Wnioskowanie Sądów obydwu instancji oparte na przekonaniu, że takie rozumienie
przepisu, zgodne z jego wykładnią językową, sprzeczne jest z celem, do jakiego ma
doprowadzić nowelizacja, ponieważ spowoduje nieuzasadnione wyłączenie
możliwości stosowania zakazu wobec osób, które podlegałyby tej sankcji zarówno
pod rządem przepisów obowiązujących przed nowelizacją jak i po niej, można by
10
skutecznie odnieść jedynie do prób wykładania powyższego przepisu w sposób
usuwający możliwość orzekania o pozbawieniu prawa prowadzenia działalności
gospodarczej w wypadku, kiedy już po wejściu w życie znowelizowanych przepisów
wszczęte zostanie postępowanie upadłościowe w sprawie, w której stan
uzasadniający złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości wystąpił przed jej wejściem
w życie, lecz przyczyną orzeczenia zakazu są zdarzenia, przewidziane w art. 373
ust. 1 pkt 2-4 p.u.n. Taki stan rzeczy jednak nie zachodzi w rozpatrywanej sprawie.
W konsekwencji zarzut naruszenia prawa materialnego okazał się
uzasadniony, wobec czego zachodziły przewidziane w art. 39816
k.p.c. w zw. z art.
13 § 2 k.p.c. podstawy do uchylenia zaskarżonego postanowienia Sądu
Okręgowego i zmiany postanowienia Sądu Rejonowego poprzez oddalenie obydwu
wniosków. Sąd Najwyższy nie obciążył jednocześnie wnioskodawcy obowiązkiem
zwrotu uczestnikom poniesionych w niniejszej sprawie kosztów postępowania
uznając, że zastosowanie winna znaleźć reguła przewidziana w art. 520 § 1 k.p.c.
w zw. z art. 376 ust. 1 p.u.n.