Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 555/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 marca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (przewodniczący)
SSN Beata Gudowska (sprawozdawca)
SSA Magdalena Tymińska
w sprawie z odwołania J. Z.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 14 marca 2013 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 12 czerwca 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 12 czerwca 2012 r. Sąd Apelacyjny, Wydział Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych oddalił apelację J. Z. od wyroku Sądu Okręgowego -
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w K. z dnia 30 września 2011 r., którym
oddalono jego odwołanie od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, ,
stwierdzającej brak prawa do emerytury z tytułu wykonywania zatrudnienia w
warunkach szczególnych (art. 184 w związku z art. 32 i 27 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych,
jednolity tekst – Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm. i w związku z § 4
rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze z dnia 7
lutego 1983 r., Dz.U. Nr 8, poz. 43). Sąd pierwszej instancji z całego okresu
zatrudnienia ubezpieczonego, z zawodu technika włókiennika i dziewiarza, w
Fabryce Firanek i Koronek i w Zakładach Przemysłu Dziewiarskiego, wyłączył –
jako niepotwierdzone świadectwem wykonywania zatrudnienia w szczególnych
warunkach – okresy pracy na stanowisku mistrza w dziale przygotowania
produkcji, specjalisty technologa, starszego technologa w dziale dziewiarstwa i
następnie w dziale wzornictwa. Ustalił, że takie stanowisko nie zostało ujęte w
wykazie prac w warunkach szczególnych i przyjął, że wykonywanie pracy
dziewiarza równoległe z czynnościami technologa nie uzasadnia przyjęcia – ze
względu na niemożność ustalenia proporcji między poszczególnymi zadaniami –
że praca była wykonywana w szczególnych warunkach stale i w pełnym wymiarze
czasu pracy.
W apelacji ubezpieczony kwestionował pominięcie okresu od dnia 3 lutego
1992 r. do dnia 31 lipca 1996 r., ale Sąd drugiej instancji tego okresu nie
uwzględnił, argumentując, że zajmowane wówczas przez skarżącego stanowisko
technologa nie zostało ujęte w wykazie prac w warunkach szczególnych. W ocenie
Sądu Apelacyjnego, nie znalazły potwierdzenia w dowodach twierdzenia
ubezpieczonego, że technolog nie był jego stanowiskiem pracy, lecz jedynie
dodatkową funkcją, przypisaną do pracy dziewiarza. Za istotne uznał to, że
pracodawca nie wystawił ubezpieczonemu świadectwa wykonywania pracy w
szczególnych warunkach na stanowisku technologa, mimo że w odniesieniu do
3
innych okresów, wypełniających łącznie 12 lat i 21 dni pracy, takie świadectwo
zostało sporządzone.
Skarga kasacyjna ubezpieczonego została oparta na podstawie naruszenia
prawa materialnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 184
ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w
związku z § 5 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 10 września 1956 r. w
sprawie zaliczania pracowników do kategorii zatrudnienia, polegające na uznaniu,
że w dniu wejścia w życie ustawy, tj. w dniu 1 stycznia 1999 r., nie osiągnął okresu
pracy w warunkach szczególnych, w wymiarze dającym podstawę prawa do
emerytury. Skarżący wskazał także na obrazę przepisów postępowania przez
pominięcie istotnego dla sprawy materiału dowodowego (art. 382 k.p.c.),
nieuwzględnienie w uzasadnieniu orzeczenia, wyjaśnień wskazujących na
przyczynę niezaliczenia do stażu pracy w warunkach szczególnych okresu
odbywania służby wojskowej oraz pracy na stanowisku mistrza dziewiarza w dziale
przygotowania produkcji (art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 k.p.c.),
niezastosowanie art. 386 k.p.c. i art. 385 k.p.c., mimo, że apelacja zasługiwała na
uwzględnienie i nie była bezzasadna. Skarżący zarzucił, że Sąd Apelacyjny, przy
ocenie okresu pracy w warunkach szczególnych, uwzględnił stanowiska apretera,
tkacza oraz mistrza dziewiarni, natomiast nie uwzględnił pracy na stanowisku
technologa, mistrza w dziale przygotowania produkcji oraz okresu odbywania
zasadniczej służby wojskowej, do której został powołany z dniem 25 października
1973 r., kiedy wykonywał pracę w szczególnych warunkach, w Zakładach
Przemysłu Dziewiarskiego […]. Służbę odbywał do dnia 13 października 1975 r. –
przez 1 rok, 11 miesięcy i 17 dni – a po jej zakończeniu, w dniu 20 października
1975 r., powrócił do wykonywania pracy u tego samego pracodawcy. Ten stan
faktyczny został ustalony przez Sądy obu instancji, lecz mimo to Sąd drugiej
instancji nie wskazał przyczyn nieuwzględnienia tych okresów. Przy ustaleniu
czasu pracy w warunkach szczególnych Sąd nie wziął również pod uwagę okresu
pracy na stanowisku mistrza dziewiarza w dziale przygotowania produkcji, w
okresie od dnia 1 kwietnia 1980 r. do dnia 31 maja 1981 r. Było to stanowisko
równorzędne z poprzednio zajmowanym stanowiskiem mistrza dziewiarza w
dziewiarni maszyn szydełkarek płaskich, który Sąd uwzględnił jako okres pracy w
4
warunkach szczególnych, a pominął ten okres przy obliczaniu okresu pracy w
warunkach szczególnych bez wyjaśnienia przyczyny jego pominięcia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Decyzja organu administracyjnego (Zakładu Ubezpieczeń Społecznych)
wydawana w indywidualnych sprawach wskazanych przykładowo w art. 83 ust. 1
pkt 1-5 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.) wyraża stanowisko tego
organu jako strony postępowania administracyjnego, które może być
zakwestionowane w drodze odwołania do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych
(art. 83 ust. 2 ustawy. o systemie ubezpieczeń społecznych w związku z art. 476 §
2 i 4779
k.p.c.). O tym, jaki przedmiot – ze względu na zakres faktyczny i prawny
decyzji – ma postępowanie sądowe w tych sprawach, rozstrzyga stwierdzenie, że
sąd orzeka o prawidłowości decyzji (zgodności z prawem i ze stanem faktycznym).
Tak też stwierdził Sąd Najwyższy, wskazując, że treść decyzji orzekającej o
istnieniu prawa lub ustalającej wysokość należnych świadczeń wyznacza jego
zakres i w granice. W postępowaniu przed organem rentowym ubezpieczony
przedstawia wszelkie okoliczności wiążące się z warunkami stawianymi przez
ustawę do przyznania lub ustalania wysokości świadczeń, a w późniejszym
postępowaniu, wywołanym odwołaniem do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych,
zgodnie z systemem orzekania w sprawach z tego zakresu, sąd rozstrzyga o
prawie do świadczeń, których zaskarżona decyzja dotyczy.
Sąd ubezpieczeń społecznych, choć nie ustala prawa do świadczeń ab initio,
gdyż jego rozstrzygnięcie odnosi się do zaskarżonej decyzji, samodzielnie oraz we
własnym zakresie rozstrzyga wszystkie kwestie związane z prawem lub wysokością
świadczenia objętego decyzją (art. 477 § 2, art. 47714
§ 2 i art. 47714a
k.p.c.).
Przeniesienie sprawy na drogę sądową przez odwołanie się od decyzji organu
rentowego nie obejmuje poszczególnych okoliczności mających wpływ na prawo
lub wysokość świadczeń z ubezpieczenia społecznego uwzględnionych w decyzji,
lecz sporne ustalenie prawa lub wysokości do świadczeń z ubezpieczenia
społecznego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 maja 1999 r., II UZ 52/99,
5
OSNAPiUS 2000 nr 15, poz. 601 oraz z dnia 25 maja 1999 r., II UKN 622/99,
OSNAPiUS 2000 nr 15, poz. 591, z dnia 9 września 2010 r., II UK 84/10, niepubl.).
W sprawie, w której wniesiono odwołanie od decyzji w przedmiocie odmowy
prawa do emerytury na podstawie art. 184 ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, przedmiotem sporu wyznaczającym zakres
rozpoznania i orzeczenie sądu ubezpieczeń społecznych są wszystkie okoliczności
wzięte pod rozwagę przez organ rentowy w zaskarżonej decyzji, a nie np. w
sprawie o prawo do emerytury z tytułu wykonywania pracy w warunkach
szczególnych, poszczególne okresy takiej pracy. Taki zakres rozpoznania sprawy
przez sąd pracy i ubezpieczeń społecznych wskazany został w doktrynie przez
podkreślenie obowiązku wszechstronnego rozważenia przez sąd żądań
zgłoszonych w odwołaniu. Podniesiono, że gdy ubezpieczony złożył wniosek o
przyznanie mu określonego świadczenia bez określenia jego rodzaju bądź aktu lub
podstawy prawnej uzasadniającej jego żądanie, np. ogólnie wniosek o rentę
inwalidzką, to organ rentowy, a następnie sąd są zobligowane rozpoznać zgłoszone
żądanie na podstawie okoliczności faktycznych kreujących dochodzone
świadczenie bez względu na jego rodzaj lub podstawę prawną nabycia uprawnień.
Przyjmuje się również, że kompetencją sądu ubezpieczeń społecznych jest
załatwienie co do istoty sprawy wywołanej wniesieniem odwołania od decyzji
organu rentowego. Chodzi o ocenę decyzji, w której sąd powinien sformułować –
na podstawie stosowanego prawa materialnego – swoje stanowisko co do
spełnienia przesłanek prawa do świadczenia.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego zauważono, że nie istnieje prawne
ograniczenie sądowego postępowania odwoławczego wyłącznie do podstaw
prawnych wskazanych w zaskarżonej decyzji i sąd powinien weryfikować wszystkie
przesłanki, jeżeli przesłanką jest staż, to wszystkie składające się nań okresy (por.
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia 2001 r., II UKN 175/00, OSNAPiUS
2002 nr 17, poz. 415, z dnia 7 marca 2006 r., I UK 195/05, OSNP 2007 nr 3-4, poz.
55 i z dnia 7 lutego 2002 r., II UKN 13/01, OSNP 2003 nr 22, poz. 549). W sporach
o świadczenia z ubezpieczenia społecznego, do których prawo nie zostało
uzależnione od stwierdzenia niezdolności do pracy (por. art. 47714
§ 4 i art. 4779
§ 21
k.p.c.), postępowanie sądowe ma charakter odwoławczy, z możliwością
6
zgłoszenia nowych faktów i dowodów niebędących przedmiotem postępowania
przed organem rentowym (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 13 stycznia
2009 r., II UK 148/08, OSNP 2010 nr 15-16, poz. 192 i z dnia 2 sierpnia 2007 r.,
III UK 25/07, OSNP 2008 nr 19-20, poz. 293 z glosą R. Babińskiej-Góreckiej, OSP
2009 nr 4, poz. 45). Z tego względu rozpoznanie sprawy z wykroczeniem poza
zakres zaskarżonej odwołaniem decyzji następuje tylko wówczas, gdy decyzja nie
odnosi się do wszystkich warunków prawa do świadczenia i negatywnie kwalifikuje
tylko niektóre jego przesłanki, bez rozpoznania pozostałych (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 14 grudnia 2010 r., I UK 214/10, niepubl., z dnia 29 września
2000 r., II UKN 759/99, OSNAPiUS 2002 nr 10, poz. 246 i z dnia 20 maja 2004 r.,
II UK 395/03, OSNP 2003 nr 5, poz. 43).
Kognicja sądu drugiej instancji obejmuje rozpoznanie sprawy w taki sposób,
w jaki mógł i powinien rozpoznać sprawę sąd pierwszej instancji, dlatego sąd ten
nie może poprzestać jedynie na zbadaniu zarzutów apelacyjnych, lecz powinien
poczynić własne ustalenia i ocenić je przez zastosowanie prawa materialnego. Sąd
drugiej instancji, wydając wyrok, musi uwzględnić materiał dowodowy zebrany
przez sądy obydwu instancji oraz okoliczności powstałe przed zamknięciem
rozprawy (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 10 marca 1998 r., II UKN 555/97,
OSNAPiUS 1999 nr 5, poz. 81, z dnia 7 lutego 2002 r., II UKN 13/01, OSNP 2003
nr 22, poz. 549 oraz z dnia 2 sierpnia 2007 r., III UK 25/07, OSNP 2008 nr 19-20,
poz. 293) oraz uwzględniać rozpoznanie wszystkich materialno-prawnych aspektów
sprawy, niezależnie od przedstawionych zarzutów, a tylko w kwestiach
procesowych może ograniczać się do tych, które wytknięto w apelacji (por. uchwałę
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia 2008 r., zasadę
prawną, III CZP 49/07, OSNC 2008 nr 6, poz. 55).
W rozpoznawanej sprawie wywód prawny Sądu Apelacyjnego został
ograniczony do oceny jednego tylko okresu pracy, który skarżący określał jako
zatrudnienie w szczególnych warunkach, a pominięte zostały inne okresy, do
których odnosiła się zaskarżona decyzja oraz Sąd pierwszej instancji w
uzasadnieniu wyroku oddalającego odwołanie od tej decyzji. Należy w związku z
tym stwierdzić, że Sąd drugiej instancji błędnie skonstatował, że „w sporze
pozostaje okres zatrudnienia w Zakładzie Przemysłu Dziewiarskiego od dnia 3
7
lutego 1992 r. do dnia 1 sierpnia 1996 r.”. Sporne – mimo wskazania w apelacji
tylko tego okresu – były wszystkie okresy składające się na staż pracy
ubezpieczonego w warunkach szczególnych wymienione jako nieuwzględnione w
decyzji organu rentowego. Pominięcie tych okresów, których charakteru Sąd drugiej
instancji nie ocenił, uniemożliwiało prawidłowe zastosowane art. 184 ust. 1 ustawy
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Z tego względu Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę
do ponownego rozpoznania (art. 39815
§ 1 k.p.c.).