Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 396/12
POSTANOWIENIE
Dnia 21 marca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
SSN Anna Owczarek
w sprawie z wniosku "S. P. P." - Spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością w C.
przy uczestnictwie Syndyka Masy Upadłości Przedsiębiorstwa Robót
Inżynieryjno - Budowlanych "P." - Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
w upadłości likwidacyjnej z siedzibą w P.
oraz "P. F." - Spółki Akcyjnej z siedzibą w K.
o wpis prawa własności i wykreślenie roszczenia,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 21 marca 2013 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania:
Syndyka Masy Upadłości Przedsiębiorstwa Robót Inżynieryjno -
Budowlanych "P." - Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
w upadłości likwidacyjnej z siedzibą w P.
od postanowienia Sądu Okręgowego w P.
z dnia 24 stycznia 2012 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie w punktach:
1 (pierwszym) - w części oddalającej apelację uczestnika
postępowania Syndyka Masy Upadłości Przedsiębiorstwa
Robót Inżynieryjno - Budowlanych "P." spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością w upadłości likwidacyjnej z siedzibą w P. -
oraz 2 (drugim) i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w P. do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wnioskodawca S. P. P. spółka z o.o. z siedzibą w C. złożył wniosek o wpis w
księdze wieczystej …128551 prawa własności na jego rzecz w miejsce Grupy
Finansowej P. S.A. z siedzibą w K. (dalej: „GFP”) oraz o wykreślenie z działu III
roszczenia wpisanego na rzecz Przedsiębiorstwa Robót Inżynieryjno-Budowlanych
„P.” spółki z o.o. z siedzibą w P. (dalej: „PRIB”) o zwrotne przeniesienie własności.
Do wniosku załączono m.in. umowę przeniesienia własności z dnia 15 marca 2011
r. sporządzoną w formie aktu notarialnego Rep. […] przez notariusza P. C. w S.
W dniu 30 sierpnia 2011 r. referendarz sądowy dokonał wpisów w księdze
wieczystej zgodnie z wnioskiem.
Postanowieniem z dnia 14 listopada 2011 r., Sąd Rejonowy w P. - na skutek
skargi uczestnika postępowania Syndyka Masy Upadłości PRIB w upadłości
likwidacyjnej na orzeczenie referendarza sądowego - utrzymał dokonany przez
niego w dziale II księgi wieczystej …128551 wpis prawa własności na rzecz
wnioskodawcy S. P. P. spółki z o.o. z siedzibą w C., uchylił wpis w dziale III i oddalił
wniosek o wykreślenie roszczenia PRIB o zwrotne przeniesienie prawa własności
nieruchomości.
Ustalił, że własność nieruchomości w wymienionej księdze wieczystej była
wpisana na rzecz GFP. Wpis nastąpił w dniu 31 sierpnia 2009 r. na podstawie
umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie z dnia 20 sierpnia 2009 r.
(akt notarialny Rep. […] notariusza B. S. w T.). Na podstawie tego samego
dokumentu w dziale III w dniu 30 sierpnia 2009 r. zostało również wpisane w dziale
III roszczenie o przeniesienie zwrotne nieruchomości na rzecz PRIB.
W dniu 20 sierpnia 2009 r. PRIB zawarła ze GFP umowę przewłaszczenia
nieruchomości na zabezpieczenie. W celu zabezpieczenia zobowiązań
przewłaszczającego, tj. PRIB w stosunku do GFP, jakie powstały na podstawie
umowy pożyczki, opisanej bliżej w umowie, przewłaszczający przeniósł na GFP
własność nieruchomości zapisanej w księdze wieczystej …128551, celem
zabezpieczenia roszczeń wierzyciela, jakie powstały z umowy pożyczki zawartej
w dniu 20 sierpnia 2009 r. Na podstawie tej umowy dokonano wpisu prawa
własności nieruchomości na rzecz GFP, a także roszczenia spółki PRIB o zwrotne
przeniesienie własności nieruchomości.
3
Umowa z dnia 20 sierpnia 2009 r. została zmieniona umową z dnia 9 lutego
2011 r. i na tej podstawie dokonano modyfikacji umowy treści roszczenia o zwrotne
przeniesienie prawa własności.
Spółka S. P.P. była poręczycielem wekslowym umowy pożyczki udzielonej
PRIB, co wynika z treści oświadczenia zamieszczonego w umowie z dnia 15 marca
2011 r. Z treści tej umowy wynika także, iż po wezwaniu do zapłaty wierzytelności
przez wierzyciela spółka S. P.P. spłaciła całość zadłużenia PRIB wobec GFP
i z tego tytułu wstąpiła w prawa zaspokojonego wierzyciela. W umowie wskazano,
że z tego tytułu przeszły na spółkę S. P.P., jako poręczyciela, wszelkie
zabezpieczenia związane z tą wierzytelnością oraz że spółka nabyła roszczenie
opisane w § 3 umowy (o przeniesienia własności nieruchomości przewłaszczonej
na zabezpieczenie) na mocy art. 518 § 1 pkt 1 k.c. W umowie wskazano także,
iż GFP przenosi na spółkę S. P.P., celem zaspokojenia jej roszczenia wobec spółki
PRIB, nieruchomość objętą księgą wieczystą nr …128551. Nabywca oświadczył, że
akceptuje zasady korzystania z nieruchomości, zaspokojenia się z niej oraz inne
kwestie dotyczące przewłaszczonej nieruchomości określone wcześniejszą umową
przewłaszczenia wraz ze zmianami.
Z przedłożonych w postępowaniu sądowym dokumentów wynika ponadto,
że w stosunku do PRIB ogłoszono upadłość z dniem 11 marca 2011 r., nadto,
że GFP obecnie występuje pod nazwą P. F. S.A.
W ocenie Sądu pierwszej instancji, osoba trzecia na podstawie art. 518 § 1
k.c. (która statuuje instytucję subrogacji ustawowej, cessio legis) nabywa
spłaconą wierzytelność wraz z prawami akcesoryjnymi, np. zastawem czy
hipoteką. Również przewłaszczenie nieruchomości na zabezpieczenie ma
charakter akcesoryjny albowiem istotą bytu przewłaszczenia nieruchomości jest
zabezpieczenie spłaty wierzytelności wynikającej z określonego stosunku
prawnego. Własność nieruchomości jest w takim przypadku prawem związanym
z wierzytelnością i dlatego zdarzenie polegające na spłacie wierzytelności przez
osobę trzecią stanowi przyczynę prawną przeniesienia własności na jej rzecz.
Spółka S. P.P. nie była osobiście zobowiązana do zapłaty długu
wynikającego z umowy pożyczki, której spłata była zabezpieczona także
4
przewłaszczeniem na zabezpieczenie nieruchomości, jednak spłacając dług
z weksla spłaciła jednocześnie cudzy dług wynikający z umowy pożyczki.
Nadto, jak wynika z oświadczeń zawartych w akcie notarialnym z dnia 15 marca
2011 r., spółka S. P.P. działała za zgodą dłużnika w celu wstąpienia w prawa
wierzyciela. Z tych względów poręczyciel wekslowy wstąpił w prawa wierzyciela
wynikające z umowy pożyczki, a tym samym zaistniała causa do przeniesienia
własności nieruchomości zapisanej w księdze wieczystej …128551 jako
zabezpieczenia spłaty tej wierzytelności. Causa ta nie wynika jednak z art. 518 § 1
pkt 1 k.c. – powołanego w akcie notarialnym – lecz z art. 518 § 1 pkt 3 k.c. w zw.
z art. 509 § 2 k.c. Z tych względów wpis prawa własności w dziale II na rzecz
wnioskodawcy został dokonany prawidłowo, natomiast nie było podstaw do
wykreślenia wpisu w dziale III.
Postanowieniem z dnia 24 stycznia 2012 r. Sąd Okręgowy w P. oddalił
apelację wnioskodawcy, kwestionującą rozstrzygnięcie dotyczące oddalenia
wniosku o wykreślenie roszczenia w dziale III, oraz apelację uczestnika
postępowania Syndyka Masy Upadłości PRIB, kwestionującą wpis dokonany
w dziale II księgi wieczystej, podzielając ocenę prawną ustalonego stanu
faktycznego.
Od postanowienia Sądu Okręgowego w części oddalającej apelację
uczestnika postępowania dotyczącą wpisu w dziale II księgi wieczystej, skargę
kasacyjną wniósł Syndyk Masy Upadłości PRIB. W ramach pierwszej podstawy
kasacyjnej zarzucił naruszenie:
- art. 156 k.c. poprzez jego błędną wykładnię i przyjęcie, że nabycie
wierzytelności pieniężnej zabezpieczonej umownie przeniesieniem prawa
własności nieruchomości na zabezpieczenie (przewłaszczeniem
nieruchomości), stanowi ważną podstawę prawną do przeniesienia prawa
własności tej nieruchomości na nabywcę wierzytelności;
- art. 509 § 2 k.c. poprzez jego błędną wykładnię i przyjęcie, że nabycie
wierzytelności pieniężnej zabezpieczonej umownie przeniesieniem prawa
własności nieruchomości na zabezpieczenie skutkuje przejściem prawa
własności tej nieruchomości na rzecz nabywcy wierzytelności.
5
Powołując się na tę podstawę, uczestnik postępowania wniósł o uchylenie
postanowienia w zaskarżonej części i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji
do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zasadny był zarzut naruszenia art. 509 § 2 k.c. przez przyjęcie, że ma on
zastosowanie także do prawa własności nieruchomości wynikającej z umowy
przewłaszczenia w razie spłacenia zabezpieczonej wierzytelności przez osobę
trzecią w celu wstąpienia, za zgodą dłużnika, w prawa zaspokojonego wierzyciela.
Zgodnie z art. 518 § 1 k.c. osoba trzecia, która spłaca wierzyciela, nabywa
spłaconą wierzytelność do wysokości dokonanej zapłaty, jeżeli w szczególności
płaci cudzy dług, za który jest odpowiedzialna osobiście albo pewnymi
przedmiotami majątkowymi (pkt 1) lub jeżeli działa za zgodą dłużnika w celu
wstąpienia w prawa zaspokojonego wierzyciela (pkt 3). W rozpatrywanej sprawie
poręczenie S. P. P. spółki z o.o. w C. dotyczyło roszczenia wekslowego, a nie
roszczenia wynikającego z umowy pożyczki zawartej między PRIB a GFP. Tylko
wierzytelność z umowy pożyczki, a nie wierzytelność z weksla, była zabezpieczona
przewłaszczeniem własności nieruchomości. Z okoliczności sprawy wynika jednak
wyraźnie, że na spłatę wierzytelności ze skutkiem subrogacji dłużnik wyraził zgodę,
co prowadzi do wniosku – zgodnego ze stanowiskiem Sądu drugiej instancji - że S.
P. P. spółka z o.o. wstąpiła w prawa zaspokojonego wierzyciela – GFP wynikające
ze stosunku prawnego (umowy pożyczki), z której wynikała spłacona wierzytelność
(art. 518 § 1 pkt 3 k.c.). W takim przypadku, na wstępującego w miejsce
zaspokojonego wierzyciela przechodzą także prawa związane z nabytą
wierzytelnością na podstawie art. 509 § 2 k.c. Nie wchodząc w szczegóły tego
zagadnienia, dyskutowanego w literaturze przedmiotu, można bowiem przyjąć, że
do skutków wstąpienia ex lege w prawa zaspokojonego wierzyciela stosuje się
odpowiednio przepis o przelewie wierzytelności zawarty w art. 509 § 2 k.c. (por.
wyrok Sądu Najwyższego: z dnia 1 czerwca 2011 r., II CSK 548/10, OSNC 2012, nr
2, poz. 23 oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 sierpnia 2008 r., IV
CSK 135/08, nie publ.). Przepis ten stanowi, że wraz z nabytą wierzytelnością
cesjonariusz nabywa związane z nią prawa. W wyniku przelewu przechodzi na
6
nabywcę ogół uprawnień przysługujących dotychczasowemu wierzycielowi.
Wierzyciel zostaje wyłączony ze stosunku zobowiązaniowego, jaki łączył go z
dłużnikiem. Na nabywcę (odpowiednio na osobę trzecią) przechodzą wszelkie
prawa uboczne, związane z wierzytelnością, w tym także zabezpieczające
wierzytelność, np. roszczenie z umowy poręczenia (por. wyroki Sądu Najwyższego:
z dnia 30 października 2002 r., V CKN 1542/00, nie publ., z dnia 28 listopada 2006
r., IV CSK 224/06, nie publ.). Reguła ta nie oznacza jednak, że każde prawo
funkcjonalnie powiązane z wierzytelnością, będącą przedmiotem przelewu,
przechodzi na nabywcę wierzytelności. Na podstawie art. 509 § 2 k.c. nie
przechodzą na nabywcę wierzytelności prawa ściśle związane z osobą cedenta
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 2004 r., III CSK 545/02, nie publ.).
Prawami związanymi z wierzytelnością, które przechodzą na nabywcę
wierzytelności są, co do zasady, prawa o charakterze obligacyjnym i rzeczowym
zabezpieczające daną wierzytelność. Są one ukształtowane jako prawa o
charakterze akcesoryjnym w stosunku do wierzytelności, które zabezpieczają.
Akcesoryjność tych praw przejawia się w tym, że co do zasady, istnienie i zakres
tych praw zależy od istnienia i zakresu wierzytelności, którą prawa akcesoryjne
zabezpieczają. Dla przykładu, w odniesieniu do umowy poręczenia akcesoryjność
tego prawa zabezpieczającego wierzytelność wynika z art. 879 k.c. Również
ograniczone prawa rzeczowe (zastaw, zastaw rejestrowy, hipoteka) zostały
ukształtowane jako prawa służące zabezpieczeniu wierzytelności, których cechą
jest akcesoryjność; ich istnienie i zakres zależy od istnienia i treści wierzytelności,
wygasają one z chwilą wygaśnięcia zabezpieczonej wierzytelności. Cechą praw
obligacyjnych o charakterze zabezpieczającym (np. poręczenia) i wymienionych
ograniczonych praw rzeczowych, mających charakter praw akcesoryjnych, jest
także to, że są to prawa „związane” z innym prawem - wierzytelnością, którą
zabezpieczają. W konsekwencji, mogą one przysługiwać wyłącznie podmiotowi,
któremu przysługuje prawo „główne”, tj. zabezpieczona wierzytelność. Skutkiem
tego jest to, że prawa te mogą być przedmiotem jedynie łącznego obrotu;
przeniesienie prawa głównego powoduje przeniesienie również prawa związanego,
ewentualnie rozerwanie więzi pomiędzy tymi prawami prowadzi do wygaśnięcia
praw akcesoryjnych. Wyrazem tego na gruncie przepisów prawa zobowiązań jest
7
art. 509 § 2 k.c. W odniesieniu do zastawu, zgodnie z art. 323 § 1 k.c.,
przeniesienie wierzytelności zabezpieczonej zastawem pociąga za sobą
przeniesienie zastawu. W razie zaś przeniesienia wierzytelności z wyłączeniem
zastawu zastaw wygasa. Według natomiast art. 323 § 2 k.c., zastaw nie może być
przeniesiony bez wierzytelności, którą zabezpiecza. Odrębne regulacje zawarte są
także w art. 17 ust. 1 ustawy z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i
rejestrze zastawów (jedn. tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 67, poz. 569 ze zm.), według
którego przeniesienie zastawu rejestrowego może być dokonane tylko wraz z
przeniesieniem wierzytelności zabezpieczonej tym zastawem, przy czym
przeniesienie zastawu rejestrowego jest skuteczne dopiero od chwili wpisu
nabywcy do rejestru zastawów. Podobna regulacja dotyczy przeniesienia zastawu
rejestrowego przysługującego administratorowi zastawu (art. 17 ust. 2 ustawy).
Odnośnie do hipoteki, art. 79 ust. 1 u.k.w.h., w brzmieniu obowiązującym przed
dniem 20 lutego 2011 r., stanowił, że wierzytelność zabezpieczona hipoteką nie
mogła być przeniesiona bez hipoteki, chyba że ustawa stanowi inaczej. Oznaczało
to, że do przeniesienia hipoteki niezbędna była niezależnie od umowy przeniesienia
wierzytelności także umowa przenosząca hipotekę. Obecnie art. 79 ust. 1 u.k.w.h.
stanowi, że w razie przelewu wierzytelności hipotecznej na nabywcę przechodzi
także hipoteka, chyba że ustawa stanowi inaczej. Do przelewu wierzytelności
hipotecznej niezbędny jest wpis w księdze wieczystej. Zgodnie natomiast z art. 79
ust. 2 u.k.w.h., hipoteka nie może być przeniesiona bez wierzytelności, którą
zabezpiecza.
Przewłaszczenie na zabezpieczenie nieruchomości, jakkolwiek
dopuszczalne (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 29 maja 2000 r., III CKN
246/00, OSNC 2000, nr 11, poz. 213; z dnia 8 marca 2002 r., III CKN 748/00,
OSNC 2003, nr 3, poz. 33) jest instytucją wytworzoną przez obrót prawny.
W przypadku zawarcia tego typu umowy przeniesione rzeczywiście prawo
własności rzeczy stanowi zabezpieczenie wierzytelności (por. uzasadnienie wyroku
Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 1992 r., II CRN 87/92, OSNC 1993, nr 5,
poz. 89). Nie jest to jednak prawo o charakterze akcesoryjnym w stosunku do
zabezpieczonej wierzytelności. Cecha akcesoryjności prawa rzeczowego powinna
bowiem wynikać z wyraźnego przepisu. Zgodnie z zasadą numerus clausus praw
8
rzeczowych ograniczonych katalog, treść oraz konstrukcja praw rzeczowych,
a więc praw skutecznych erga omnes, może być kształtowana jedynie przez
prawodawcę. Uczestnicy obrotu prawnego są w tej mierze pozbawieni
jakichkolwiek kompetencji (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12
listopada 1997 r., I CKN 321/97, nie publ.). W związku z tym tylko ustawa może
wskazywać, jakie prawo rzeczowe ma w szczególności charakter prawa
akcesoryjnego. W prawie polskim akcesoryjnymi prawami rzeczowymi są jedynie
hipoteka, zastaw oraz zastaw rejestrowy, o czym stanowią wskazane wcześniej
przepisy. Takiego charakteru nie ma prawo własności przewłaszczonej
nieruchomości na zabezpieczenie. Mimo że zawarcie umowy przewłaszczenia
nieruchomości na zabezpieczenie jest funkcjonalnie związane z zabezpieczoną
wierzytelnością, to istnienie i zakres prawa własności do przewłaszczonej
nieruchomości nie jest uzależniony od istnienia i zakresu zabezpieczonej
wierzytelności. W szczególności spłata wierzytelności nie powoduje wygaśnięcia
prawa własności rzeczy przewłaszczonego na rzeczy będącej przedmiotem umowy
o przeniesienie własności w celu zabezpieczenia. Stan wygaśnięcia wierzytelności
jest jedynie przesłanką, której powstanie daje dłużnikowi uprawnienie do żądania
od wierzyciela spełnienia uzasadnionego zobowiązaniem obowiązku świadczenia
woli przeniesienia na niego z powrotem własności nieruchomości
(por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 29 maja 2000 r., III CKN
246/00).
Brak cechy akcesoryjności prawa przewłaszczonej nieruchomości prowadzi
również do wniosku, że nie jest ono związane z innym prawem. Prawo własności
jest z zasady prawem rzeczowym samodzielnym (art. 140 k.c.). Tylko bowiem
wyjątkowo, na podstawie szczególnego przepisu, prawo własności nieruchomości
może być prawem związanym z innym prawem (rzeczowym). Na przykład udział
w nieruchomości wspólnej we wspólnocie mieszkaniowej jest prawem związanym
z własnością lokalu (art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 24 czerwca 1994 r. o własności
lokali, jedn. Tekst: Dz.U. z 2000 r., Nr 80, poz. 903, ze zm.) albo własność
nieruchomości budynkowej na gruncie oddanym w użytkowanie wieczyste jest
związane z użytkowaniem wieczystym (art. 235 § 2 k.c.). Umowa przewłaszczenia
własności nieruchomości na zabezpieczenie nie zmienia charakteru tego prawa,
9
jako prawa samodzielnego. Brak związania prawa własności przewłaszczonej
nieruchomości z zabezpieczoną wierzytelnością wynika nie tylko z cech prawa
własności jako prawa rzeczowego, ale także z charakteru umowy przewłaszczenia
nieruchomości na zabezpieczenie. Umowa ta, mająca swe źródło w zasadzie
swobody umów określonej w art. 3531
k.c., stanowi typ umowy określanej w nauce
prawa jako fiducjarnej. Jej istota, aczkolwiek różnie określa w doktrynie prawa,
polega na przeniesieniu własności rzeczy przez powierzającego (fiducjanta) na
powiernika (fiducjariusza) w celu osiągnięcia określonego celu określonego
w umowie np. zabezpieczenia wierzytelności. Powiernik zobowiązuje się do
niekorzystania z przeniesionego na jego rzecz prawa w zakresie wykraczającym
poza cel wynikający z umowy. W odniesieniu do umowy przewłaszczenia
nieruchomości na zabezpieczenie przyjęto, że jej przyczynę prawną stanowi causa
cavendi. Celem tej czynności nie jest trwałe nabycie własności rzeczy
przewłaszczonej przez wierzyciela, lecz przeniesienie własności rzeczy następuje
w celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności, a więc bez zamiaru trwałego
wyzbycia się własności rzeczy, a zastrzeżenie zwrotnego przeniesienia własności
rzeczy na przewłaszczającego w razie spłaty długu należy do jej essentialia negotii
(por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 19 listopada 1992 r., II CRN 87/92, z dnia
5 maja 1993 r., III CZP 54/93, OSP 1994, nr 10, poz. 176, z dnia 29 maja 2000 r.,
III CKN 246/00, OSNC 2000, nr 11, poz. 213, z dnia 19 lipca 2001 r., III CKN
1225/98, Wokanda 2001, nr 12, poz. 9). Umowa ta wywiera skutki jedynie wobec jej
stron, nie odnosi skutku wobec osób trzecich. Z tej przyczyny, w stosunkach
zewnętrznych powiernik działa zawsze we własnym imieniu jako właściciel
przewłaszczonej nieruchomości; nie jest on w żaden sposób ograniczony
możliwością zbycia przewłaszczonej nieruchomości, nawet wbrew warunkom
umowy przewłaszczenia, co może powodować jedynie jego odpowiedzialność
odszkodowawczą wobec powierzającego. Prawa powiernika wynikające z umowy
typu powierniczego w stosunku do innych praw o charakterze akcesoryjnym
cechuje więc jurydyczna samodzielność. Powyższe argumenty wzmacniają
stanowisko, że prawo własności nieruchomości przewłaszczonej na zabezpieczenie
nie stanowi prawa związanego z wierzytelnością, którą zabezpiecza w tym sensie,
że obrót tych praw może nastąpić tylko łącznie. Prawo to może być przedmiotem
10
odrębnego obrotu niezależnie od losów wierzytelności, którą zabezpiecza, a obrót
wierzytelnością nie pociąga automatycznego skutku w odniesieniu do prawa
własności przewłaszczonej nieruchomości. Za takim stanowiskiem przemawia
także istota umowy przewłaszczenia nieruchomości na zabezpieczenie jako umowy
typu fiducjarnego, u podstaw której leży wzajemne zaufanie wobec siebie stron tej
umowy. Należy mieć na względzie, że przewłaszczenie na zabezpieczenie
nieruchomości obejmuje zazwyczaj składnik majątku fiducjanta
(przewłaszczającego) o istotnej dla niego wartości majątkowej i gospodarczej.
Dla przewłaszczającego (fiducjanta, powierzającego) istotnym motywem
skłaniającym go do zabezpieczającego przeniesienia własności rzeczy jest osoba
przewłaszczonego (fiducjariusza, powiernika) gwarantująca wykonanie
zobowiązania powrotnego przeniesienia własności nieruchomości. Dotyczyć
to może zarówno znanych fiducjariuszowi przymiotów osobistych powiernika
(uczciwości, słowności, renomy itp.), jak również jego sytuacji ekonomicznej, która
wyłącza lub minimalizuje ryzyko, że przewłaszczona nieruchomość
w niezmienionym stanie prawnym (bez obciążeń) zostanie przeniesiona powrotnie
na rzecz przewłaszczającego. W konsekwencji tego rodzaju umowa jest ściśle
związana z osobą konkretnego powiernika. Wyłącza to zastosowanie art. 509 § 2
k.c. w odniesieniu do prawa przewłaszczonej nieruchomości w razie przelewu
wierzytelności (odpowiednio także w odniesieniu do cessio legis), którą prawo
to zabezpiecza.
Niezależnie od wskazanych wyżej argumentów należy mieć na względzie,
że umowa przewłaszczenia nieruchomości na zabezpieczenie nakłada na obie strony
określone obowiązki: na przewłaszczającego - przeniesienia własności nieruchomości
na przewłaszczonego, na przewłaszczonego - zachowania własności przewłaszczonej
nieruchomości do czasu uzgodnionej spłaty wierzytelności, określonego ograniczonego
celem umowy przewłaszczenia korzystania z nieruchomości, powrotnego przeniesienia
własności przewłaszczonej nieruchomości na przewłaszczającego, określonego
sposobu zaspokojenia się z przewłaszczonej nieruchomości w razie ziszczenia się
określonych w umowie warunków. Postanowienia umowne określające sposób i warunki
zaspokojenia się wierzyciela z przewłaszczonej rzeczy, chociaż nie mają charakteru
essentilia negotii, wiążą strony (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 czerwca
11
1995 r., I CR 7/95, OSNC 1995, nr 12, poz. 183). Nierozerwalnie więc, według treści
umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie, prawo własności przewłaszczonej
nieruchomości powinno przysługiwać podmiotowi, na którym ciążą również obowiązki
wynikające z tej umowy. W konsekwencji, przejęcie jakichkolwiek praw z tej umowy – do
własności przewłaszczonej, czy prawa do zaspokojenia się wierzyciela z przedmiotu
zabezpieczenia - musi łączyć się z jednoczesnym przejęciem zobowiązań ciążących na
przewłaszczonym. Skutku tego nie zapewnia art. 509 § 2 k.c., który stanowi jedynie
o przejściu na nabywcę wierzytelności praw związanych z wierzytelnością, nie zaś
o przejęciu również obowiązków umownych związanych z tymi prawami. Przejęcie praw
i obowiązków wynikających z umowy przewłaszczenia nieruchomości na
zabezpieczenie przez nabywcę wierzytelności (odpowiednio osobę trzecią, która spłaciła
wierzyciela) wiązałoby się więc ze zmianą podmiotową (po stronie przewłaszczonego)
całego stosunku prawnego wynikającego z tej umowy, czego nie zapewnia konstrukcja
przewidziana w art. 509 § 2 k.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 2012 r.,
I CSK 494/11, nie publ.). Skuteczne wejście osoby trzeciej w miejsce stosunku
umownego wynikającego z umowy przewłaszczenia wymagałoby zgody
przewłaszczającego na przejęcie obowiązków (długu) przez osobę trzecią w miejsce
dotychczasowego przewłaszczonego. W tym kontekście należy zauważyć, że Sąd
Okręgowy, przyjmując, iż doszło do nabycia przez wnioskodawcę prawa związanego
z zabezpieczoną wierzytelnością równocześnie podkreślił, nie wyjaśniając
znaczenia prawnego tego faktu w świetle zastosowanych przepisów, że nastąpiło to
za zgodą przewłaszczającego. Sąd Okręgowy nie ustalił bliżej treści oświadczenia
PRIB zawartego w akcie notarialnym z dnia 15 marca 2011 r. ani nie dokonał jego
wykładni. Należy przy tym zaznaczyć, że zgoda dłużnika, o której mowa w art. 518
§ 1 pkt 3 k.c. dotyczy konwersji długu, tj. na wstąpienie osoby trzeciej w prawa
wierzyciela wynikające jedynie ze spłaconej wierzytelności z określonego stosunku
prawnego.
Za zasadny należy uznać także zarzut naruszenia art. 156 k.c. Przepis ten
stanowi o zasadzie kauzalności czynności rzeczowej przenoszącej własność.
Nieistnienie zobowiązania do przeniesienia własności powoduje nieważność
przeniesienia własności (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 kwietnia 2000 r.,
V CKN 168/00, nie publ.). Regułę tę wzmacnia art. 158 k.c., który wymaga, aby
12
w akcie notarialnym obejmującym umowę przenoszącą własność wymieniono
zobowiązanie do tego przeniesienia. Sąd drugiej instancji wskazał, że na podstawie
art. 518 § 1 pkt 3 w zw. z art. 509 § 2 k.c. „zaszła podstawa do przejścia na
wnioskodawcę własności nieruchomości”. Subrogacja ustawowa nie kreuje
zobowiązania do przeniesienia własności nieruchomości przewłaszczonej w celu
zabezpieczenia wierzytelności między osobą trzecią, która spłaciła wierzyciela
a uprzednim wierzycielem. Brak zatem stosunku zobowiązaniowego, który
uzasadniałby przeniesienie własności przewłaszczonej nieruchomości między tymi
podmiotami. Z tych względów sytuacja objęta hipotezą art. 518 § 1 pkt 3 k.c.
nie może być uznana za „inne zdarzenie” z jakiego może wynikać zobowiązanie,
o którym stanowi art. 156 k.c. Umowa o przeniesienie własności nieruchomości bez
istnienia uprzednio zobowiązania do tego przeniesienia, a z powołaniem się jedynie
na subrogację ustawową, jest zgodnie z art. 156 k.c. w związku z art. 58 § 1 k.c.
bezwzględnie nieważna. Taka czynność nie może być zatem podstawą wpisu
własności nieruchomości do księgi wieczystej. Stwierdzenie takiej nieważności,
w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego niewątpliwie należy do kognicji sądu
wieczystoksięgowego (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 1996 r.,
III CZP 50/96, OSNC 1996, nr 11, poz. 141, postanowienie Sądu Najwyższego
z dnia 21 lipca 2010 r., III CSK 322/09, OSNC 2011, nr 2, poz. 21).
Z tych względów orzeczono, jak w sentencji (art. 39815
§ 1 w zw. z art. 13 § 2
k.p.c. oraz na podstawie art. 108 § 2 w zw. z art. 39821
i art. 13 § 2 k.p.c.