Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 514/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 kwietnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Iwona Koper (przewodniczący)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
SSN Agnieszka Piotrowska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa M. R.
przeciwko Skarbowi Państwa - Staroście K. i in. ,
z udziałem interwenienta ubocznego po stronie pozwanej "W." Spółki
Akcyjnej
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 18 kwietnia 2013 r.,
skarg kasacyjnych pozwanych Miasta i Gminy K., Fabryki Podłóg B. Spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością oraz Skarbu Państwa Starosty K.
od wyroku Sądu Apelacyjnego w X
z dnia 23 marca 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu celem ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
W pozwie skierowanym przeciwko Skarbowi Państwa – Staroście K.,
Fabryce Parkietów B., Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych i Agencji Rozwoju
Przemysłu S.A. powódka M. R. domagała się uzgodnienia treści księgi wieczystej
3
nr […] prowadzonej przez Sąd Rejonowy w K. z rzeczywistym stanem prawnym w
zakresie obejmującym działkę nr 73/4 położoną w miejscowości B. przez nakazanie
wykreślenia z działu II księgi wpisu prawa własności Skarbu Państwa i wpisania w
to miejsce M. R. jako właściciela w całości, dalej wykreślenia wpisu użytkownika
wieczystego wskazanej działki - Fabryki Parkietów B. – spółki z o. o., a także przez
nakazanie wykreślenia z działu IV księgi wieczystej hipotek wpisanych na rzecz
ZUS, Agencji Rozwoju Przemysłu S. A. oraz Miasta i Gminy K. obciążających
prawo użytkowania wieczystego wspomnianej działki.
W drugim pozwie skierowanym przeciwko Miastu i Gminie K. powódka M. R.
wniosła o uzgodnienie treści księgi wieczystej nr […] prowadzonej przez Sąd
Rejonowy w K. z rzeczywistym stanem prawnym w zakresie obejmującym działkę
nr 73/5 położoną w miejscowości B. przez nakazanie wykreślenia z działu II księgi
wpisu prawa własności Miasta i Gminy K. i wpisania w to miejsce M. R. jako
właściciela w całości. Obie te sprawy zostały połączone i przejęte przez Sąd
Okręgowy w K. na podstawie art. 18 k.p.c. do wspólnego rozpoznania i
rozstrzygnięcia.
Wyrokiem z dnia 3.11.2011 roku Sąd Okręgowy w K. oddalił powództwo M.
R. w całości, czyniąc w sprawie następujące ustalenia faktyczne.
Powódka jest spadkobierczynią A. i H. małżonków D., którzy byli przed II
wojną światową właścicielami działek gruntu nr 1032/183, 760/183 i 754/188 o
łącznej powierzchni 1,8052 ha, położonych w miejscowości B., na których
znajdowały się zabudowania mieszkalne, gospodarcze oraz tartak parowy, który na
skutek pożaru w 1938 r. uległ zniszczeniu i nie został odbudowany przed
wybuchem wojny. W czasie drugiej wojny światowej obywatel niemiecki H. S.
wybudował na działce poprzedników prawnych powódki nowy tartak i fabrykę
drewna generatorowego. W 1945 roku przedsiębiorstwo to przeszło w zarząd
administracji Lasów Państwowych. Minister Przemysłu i Handlu orzeczeniem nr 57
z dnia 22 listopada 1948 r. przejął na własność Państwa przedsiębiorstwo Tartak
Parowy i Fabryka Drewna Generatorowego – H. S. – B. jako własność obywatela
narodowości niemieckiej na podstawie art. 2 ust. 1 i art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 3
stycznia 1946 r. o przejęciu na własność Państwa podstawowych gałęzi gospodarki
narodowej (Dz. U. Nr 3., poz. 17), co zostało potwierdzone protokołem zdawczo-
4
odbiorczym przejęcia przedsiębiorstwa, sporządzonym w dniach 11 – 13 maja 1949
r. Jednocześnie Państwo przejęło nieruchomości gruntowe i zabudowania
stanowiące własność małżonków D., co zostało potwierdzone orzeczeniem Ministra
Leśnictwa z dnia 23 listopada 1950 r. w sprawie zatwierdzenia protokołu zdawczo-
odbiorczego. Nieruchomości zostały przekazane przedsiębiorstwu państwowemu,
które użytkowało je przez szereg lat. Decyzją z dnia 30 grudnia 1992 r. Wojewoda
K. stwierdził nabycie z mocy prawa przez Przedsiębiorstwo Przemysłu Drzewnego
w P. (obecnie Tartaki „W.” S.A.) prawa użytkowania wieczystego gruntów o łącznej
powierzchni 19,36 ha położonych w B. (obejmujących między innymi
nieruchomości, których właścicielami byli A. i H. D.) oraz prawa własności
posadowionych na tych gruntach budynków. Podstawę prawną nabycia przez
przedsiębiorstwo państwowe wskazanych wyżej nieruchomości stanowił art. 2
ustawy z dnia 29.09.1990 roku o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i
wywłaszczaniu nieruchomości (Dz. U. Nr 79, poz. 464).
Decyzją z dnia 8 sierpnia 2000 r., (nr BP/RT – 2/ 212/00), Minister
Środowiska stwierdził nieważność orzeczenia Ministra Leśnictwa z dnia
23 listopada 1950 r. w sprawie zatwierdzenia protokołu zdawczo-odbiorczego
przedsiębiorstwa Tartak Parowy i Fabryka Drewna Generatorowego – H. S. –
Biadki, ale jedynie w części dotyczącej nieruchomości gruntowych oraz
znajdujących się na nich zabudowań mieszkalnych i gospodarczych stanowiących
poprzednio własność małżonków D., wskazując w uzasadnieniu, że przejęcie na
własność Państwa mienia obywateli polskich było bezpodstawne i stanowiło rażące
naruszenie prawa. Z uwagi na to, że przedsiębiorstwo Tartak Parowy i Fabryka
Drewna Generatorowego – H. S. – B. stanowiło własność obywatela niemieckiego,
Minister Gospodarki decyzją z dnia 21 lutego 2000 r. nie stwierdził nieważności
orzeczenia nr 57 Ministra Przemysłu i Handlu w części dotyczącej tego
przedsiębiorstwa, a Minister Środowiska decyzją z dnia 8 sierpnia 2000 r. nie
stwierdził nieważności orzeczenia Ministra Leśnictwa z dnia 23 listopada 1950 r. w
sprawie zatwierdzenia protokołu zdawczo-odbiorczego przedsiębiorstwa w części
dotyczącej jego majątku ruchomego.
Decyzją z dnia 19 listopada 2001 r., Wojewoda W. stwierdził, że decyzja
Wojewody K. z dnia 30 grudnia 1992 r. stwierdzająca nabycie przez
5
Przedsiębiorstwo Przemysłu Drzewnego z mocy prawa użytkowania wieczystego
gruntów położonych w obrębie B., w zakresie dotyczącym działki nr 73/3 o
powierzchni 2,10 ha., została wydana z naruszeniem prawa. Z uzasadnienia decyzji
wynika, że działka numer 73/3 obejmowała w 1950 r stanowiące własność H. i A. D.
parcele nr 1032/183, 760/183 i 754/188. Działka nr 73/3, po oddaniu jej
w użytkowanie wieczyste Przedsiębiorstwu Przemysłu Drzewnego, została
podzielona na działki nr 73/4 i 73/5. Działkę nr 73/5 , na której znajdował się
budynek mieszkalno- użytkowy przekazano Gminie i Miastu K. Działka nr 73/4
pozostała w użytkowaniu wieczystym Tartaków „W.” S.A. (następcy prawnego
Przedsiębiorstwa Przemysłu Drzewnego). Umową z dnia 13.05.2004 roku spółka ta
wniosła przedmiotowa działkę nr 73/4 o powierzchni 2,0675 ha (pokrywającą się w
części wynoszącej 1,7727 ha z działką stanowiącą poprzednio własność
małżonków D.) aportem do Fabryki Parkietów B. spółki z o.o. w zamian za objęcie
udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym tej spółki. Fabryka Parkietów B.
spółka z o.o. została następnie ujawniona w księdze wieczystej jako użytkownik
wieczysty tej działki.
Sąd I instancji ustalił następnie, że M. R. w odrębnym pozwie skierowanym
przeciwko Skarbowi Państwa – Wojewodzie W. i Staroście K. domagała się kwoty
518.966 zł z ustawowymi odsetkami, w tym 264.160 zł tytułem odszkodowania za
nieruchomość i 254.806 zł z tytułu wynagrodzenia za korzystanie z tej
nieruchomości w okresie od października 1995 r. do 31 grudnia 2005 r. Orzekając
w tej sprawie, Sąd Okręgowy w P. wyrokiem z dnia 22 marca 2006 r. uwzględnił
powództwo M. R. w całości. Po rozpoznaniu apelacji strony pozwanej od
powyższego orzeczenia Sąd Apelacyjny w Y wyrokiem z dnia 6.09.2007 roku
zmienił to orzeczenie i oddalił powództwo M. R. w całości. Powódka wywiodła
skargę kasacyjną , która została oddalona przez Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia
17 lipca 2008 roku w sprawie II CSK 110/08. W uzasadnieniu tego wyroku Sąd
Najwyższy wskazał, że decyzja Wojewody K. z dnia 30 grudnia 1992 r.
stwierdzająca nabycie przez Przedsiębiorstwo Przemysłu Drzewnego prawa
użytkowania wieczystego z mocy ustawy nie spowodowała szkody w postaci utraty
przez M. R. prawa własności nieruchomości odziedziczonej po małżonkach D. W
ocenie SN jest ona bowiem właścicielką nieruchomości na skutek wydania przez
6
Ministra Środowiska decyzji z dnia 8 sierpnia 2000 r., stwierdzającej nieważność
orzeczenia Ministra Leśnictwa z dnia 23 listopada 1950 r. w sprawie zatwierdzenia
protokołu zdawczo-odbiorczego przedsiębiorstwa Tartak Parowy i Fabryka Drewna
Generatorowego – H. S. – B. w części dotyczącej nieruchomości gruntowych oraz
znajdujących się na nich domu i zabudowań gospodarczych należących do
małżonków D. Nie podważa tego faktu, zdaniem SN, okoliczność, że skarżąca nie
figuruje w księdze wieczystej jako właścicielka nieruchomości, ponieważ wpis
prawa własności ma tylko charakter deklaratywny, samego zaś prawa nie tworzy.
Również oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste nie powoduje utraty prawa
własności nieruchomości. Użytkowanie wieczyste jest prawem terminowym i po
jego wygaśnięciu właściciel odzyskuje pełnię praw (art. 33 ustawy o gospodarce
nieruchomościami).Sąd Najwyższy zaaprobował oddalenie powództwa
odszkodowawczego także z powodu nie wykazania przez powódkę normalnego
związku przyczynowego między decyzją Wojewody K. z dnia 30 grudnia 1992 r. a
szkodą wskazywaną przez nią , a nadto z powodu nie wykazania przez skarżącą
winy Wojewody K. przy wydaniu przez niego tej decyzji o charakterze
deklaratywnym z dnia 30.12.1992 roku (przed wejściem w życie Konstytucji RP ) w
sytuacji, w której stanowiące podstawę uznania tej decyzji za niezgodną z prawem
zdarzenie prawne w postaci stwierdzenia nieważności orzeczenia Ministra
Leśnictwa z dnia 23 listopada 1950 r., nastąpiło w dniu 8 sierpnia 2000 r., a więc
blisko 8 lat po wydaniu decyzji administracyjnej wskazanej przez powódkę jako
źródło szkody. Wojewoda K., wydając decyzję z dnia 30 grudnia 1992 r., miał
podstawy do stwierdzenia, iż Przedsiębiorstwo Przemysłu Drzewnego z dniem 5
grudnia 1990 r. nabyło z mocy prawa – na podstawie art. 2 ustawy z dnia 29
września 1990 r. o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczeniu
nieruchomości (Dz. U. Nr 79, poz. 464) – prawo użytkowania wieczystego m.in.
nieruchomości gruntowych, których właścicielami byli poprzednio A. i H. D.
Mając na uwadze przytoczone wyżej ustalenia faktyczne Sąd I instancji
uznał, powołując się na uchwałę składu 7 Sędziów SN z dnia 15 lutego 2011 roku
(III CZP 90/10), że powództwo M. R. o uzgodnienie treści księgi wieczystej nr […]
w zakresie działki nr 73/4 nie zasługuje na uwzględnienie, albowiem pozwaną
Fabrykę Parkietów B. spółkę z o.o. jako użytkownika wieczystego działki chroni
7
rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych. Fabryka nabyła bowiem odpłatnie
prawo użytkowania wieczystego nieruchomości, w skład której wchodzi działka nr
73/4 od poprzedniego użytkownika wieczystego wpisanego do księgi wieczystej
czyli Tartaków „W.” S.A. Sąd I instancji nie poczynił natomiast ustaleń faktycznych
ani też nie odniósł się w uzasadnieniu wyroku do drugiego żądania powódki
dotyczącego uzgodnienia treści księgi wieczystej nr […] prowadzonej dla
nieruchomości, w skład której wchodzi działka nr 73/5, stanowiącej zgodnie z
wpisem do księgi wieczystej własność Gminy I Miasta K., aczkolwiek także w tej
części oddalił powództwo M. R. o uzgodnienie stanu tej działki wynikającego
z wpisu z rzeczywistym stanem prawnym.
Po rozpoznaniu apelacji powódki od powyższego wyroku Sąd Apelacyjny w
X wyrokiem z dnia 23.03.2012 roku zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że
uzgodnił stan prawny księgi wieczystej nr […] prowadzonej przez Sąd Rejonowy w
K. dla nieruchomości położonej w B. w zakresie obejmującym działkę nr 73/4 o
powierzchni 1,7727 ha z rzeczywistym stanem prawnym przez wykreślenie w dziale
II tej księgi w podrubryce 2.2.2 wpisu prawa własności Skarbu Państwa i wpisanie
w to miejsce właściciela M. R. w całości, wykreślenie w dziale II tej księgi w
podrubryce 2.4.5 wpisu użytkowania wieczystego Fabryki Parkietów B. – sp. z o. o.,
wykreślenie z działu IV tej księgi w podrubrykach 4.4.1 wpisów szczegółowo
opisanych hipotek ustanowionych na rzecz ZUS, Agencji Rozwoju Przemysłu S. A.
oraz Miasta i Gminy K. Sąd Apelacyjny zmienił ponadto zaskarżony wyrok w ten
sposób, że uzgodnił stan prawny księgi wieczystej nr […] prowadzonej przez Sąd
Rejonowy w K. dla nieruchomości położonej w B. w zakresie obejmującym działkę
nr 73/5 o powierzchni 0,0325 ha z rzeczywistym stanem prawnym przez
wykreślenie w dziale II tej księgi wpisu prawa własności Miasta i Gminy K. i
wpisanie w to miejsce właściciela M. R. w całości. Sąd Apelacyjny orzekł także
o kosztach postępowania za obie instancje.
W uzasadnieniu wyroku Sąd II instancji podzielając ustalenia faktyczne Sądu
Okręgowego i uznając je za własne, dokonał ich odmiennej oceny prawnej
skutkującej uwzględnieniem powództwa M. R. w całości. Jednocześnie Sąd II
instancji wskazał, że Sąd I instancji nie odniósł się zupełnie w uzasadnieniu
zaskarżonego apelacją wyroku do drugiego z żądań powódki dotyczących działki nr
8
73/5, jednakże uznał, że to uchybienie nie stoi na przeszkodzie wydaniu wyroku
reformatoryjnego. Sąd II instancji podniósł, że za uwzględnieniem powództwa
przemawia moc wiążąca (art.365 k.p.c.) wcześniejszego prawomocnego wyroku
Sądu Apelacyjnego w Y z dnia z dnia 6.09.2007 roku, oddalającego powództwo M.
R. o odszkodowanie za utratę nieruchomości, w uzasadnieniu którego stwierdzono,
że jest ona właścicielką działki nr 73/3 (która uległa następnie podziałowi na działki
nr 73/4 i 73/5 , o które chodzi w niniejszej sprawie). Te ustalenia faktyczne uznał
Sąd Apelacyjny za wiążące, co implikowało nakazanie wpisu powódki jako
właścicielki działki 73/4 do księgi wieczystej i wykreślenie wpisu prawa własności
Skarbu Państwa i wpisu użytkowania wieczystego Fabryki Parkietów B. spółki z
o.o. Wykreślenie prawa użytkowania wieczystego prowadziło z kolei do wykreślenia
hipotek obciążających to prawo.
Podobna motywacja legła u podstaw nakazania celem uzgodnienia
w zakresie działki nr 73/5 wykreślenia wpisu prawa własności Gminy I Miasta K. z
księgi wieczystej i wpisania powódki jako właścicielki w całości. Sąd Apelacyjny
wskazał przy tym, że zaaprobowanie stanowiska Sadu I instancji przy
wcześniejszym oddaleniu powództwa odszkodowawczego doprowadziłoby do
pozbawienia powódki w majestacie prawa jako właścicielki nieruchomości
jakiegokolwiek roszczenia związanego z tytułem własności nieruchomości, co czyni
zasadnym sformułowany w apelacji M. R. zarzut naruszenia art. 77 § 1 Konstytucji
RP w zw. z art. 417 § 1 k.c. oraz art. 366 k.p.c. w związku z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.
Od powyższego wyroku skargi kasacyjne wywiedli: Skarb Państwa –
Starosta K., Fabryka Parkietów B. spółka z o.o. oraz Gmina i Miasto K.
Pozwany Skarb Państwa reprezentowany przez Starostę K. zarzucił
naruszenie prawa materialnego, to jest art. 5 i art. 6 ust. 1 i 2 w związku z art. 3
ustawy z dnia 6 lipca 1982 roku o księgach wieczystych i hipotece przez
niewłaściwe zastosowanie oraz naruszenie przepisów postępowania, to jest art.
365 k.p.c. poprzez przyjęcie, że zawarte w uzasadnieniu wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 17.07.2008 roku w sprawie II CSK 110/08 ustalenie faktyczne,
iż powódka jest właścicielką spornej nieruchomości wiąże, jako objęte powagą
rzeczy osądzonej, Sąd Apelacyjny w niniejszym postępowaniu. Formułując
powyższe zarzuty Skarb Państwa wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu
9
Apelacyjnego i oddalenie apelacji powódki od wyroku Sądu Okręgowego w K.,
względnie uchylenie w całości zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania temu Sądowi.
Pozwana Fabryka Podłóg B. spółka z o. o. oparła skargę kasacyjną o obie
podstawy. W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej zarzuciła naruszenie prawa
materialnego poprzez niewłaściwe zastosowanie art. 5 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r.
o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz. U. 2001, Nr 124, poz. 1361),
niewłaściwe zastosowanie art. 10 ustęp 1 tej ustawy, a także niewłaściwe
zastosowanie art. 77 Konstytucji RP polegające na przyjęciu przez Sąd Apelacyjny,
że w przypadku zaakceptowania wyroku Sądu I instancji doszłoby w tej sprawie do
pozbawienia powódki jakiegokolwiek roszczenia. W ramach drugiej podstawy
kasacyjnej skarżąca zarzuciła naruszenie przepisów postępowania a to art. 321
k.p.c. przez niewłaściwe zastosowanie polegające na orzeczeniu nie o tym, co
stanowiło przedmiot postępowania oraz art. 365 k.p.c. przez niewłaściwe
zastosowanie polegające na przyjęciu mocy wiążącej wyroku Sądu Najwyższego z
dnia 17.07.2008 roku w sprawie II CSK 110/08. Wskazując na te zarzuty domagała
się uchylenia zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego w całości i przekazania
sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania.
Pozwana Gmina K. zarzuciła naruszenie przepisów postępowania, mające
istotny wpływ na wynik sprawy, a mianowicie art. 365 § 1 k.p.c. poprzez jego
błędne zastosowanie w sprawie i w konsekwencji błędne przyjęcie, że Sąd II
instancji związany jest ustaleniami faktycznymi i oceną prawną dokonaną przez
inny sąd w innym prawomocnym orzeczeniu. Wniosła o uchylenie zaskarżonego
wyroku w zakresie dotyczącym skarżącego i oddalenie powództwa przeciwko
Miastu i Gminie K. w całości, ewentualnie uchylenie zaskarżonego wyroku
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wszystkie skargi kasacyjne zasługuje na uwzględnienie, albowiem
zaskarżony wyrok istotnie narusza wskazane przez skarżących przepisy prawa
procesowego i materialnego, przy czym zarzuty te, z uwagi na ich powielanie się
w poszczególnych skargach kasacyjnych, zostaną omówione poniżej łącznie.
10
Rozpoznanie zasadności skarg należy jednak poprzedzić przypomnieniem,
że stosownie do art. 3 ustawy o k.w.h. domniemywa się, że prawo jawne z księgi
wieczystej jest wpisane zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym, zaś prawo
wykreślone nie istnieje.
Usunięcie powstałej, na skutek przyczyn i zdarzeń o różnym charakterze,
sprzeczności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze
wieczystej a jej rzeczywistym stanem prawnym, może odbyć się wyłącznie na
podstawie wyroku sądu wydanego w oparciu o art. 10 ustawy o k.w.h. Zgodnie
z art. 10 ustęp 1 cytowanej ustawy w razie niezgodności między stanem prawnym
nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym
osoba, której prawo nie jest wpisane lub jest wpisane błędnie albo jest dotknięte
wpisem nieistniejącego obciążenia lub ograniczenia, może żądać usunięcia
niezgodności.
Powyższe powództwo ma złożony charakter, bo chociaż w jego konstrukcji
dominują elementy decydujące o zakwalifikowaniu go do powództw zmierzających
do ustalenia prawa, to jednak pozwala ono uprawnionemu na doprowadzenie do
ujawnienia ustalonego prawa w księdze wieczystej, przez co osiąga on ochronę
prawną nie tylko w relacji z przeciwnikiem sporu (jak w sprawie o ustalenie) lecz
w relacji z wszystkimi uczestnikami obrotu, w stosunku do których może powoływać
się na treść księgi wieczystej i domniemanie z art. 3 u.k.w.h. (por. wyrok SN z dnia
4.03.2011 roku, I CSK 340/10, Lex nr 785271). Legitymowana do wniesienia
powództwa jest osoba uprawniona do złożenia wniosku o dokonanie wpisu
w księdze wieczystej (por. uchwała (7) SN z dnia 15.03.2006 roku, III CZP 106/05,
OSNC 2006/10/160). Ciężar dowodu wykazania, że rzeczywisty stan prawny
nieruchomości jest odmienny od ujawnionego w księdze wieczystej spoczywa na
powodzie (por. wyrok SN z dnia 19.01.2012 roku, IV CSK 309/11, Lex nr 1125290).
Przechodząc po tych uwagach ogólnych do rozpoznania zarzutów
sformułowanych w skargach kasacyjnych pozwanych należy w pierwszym rzędzie
podzielić zarzut naruszenia art. 321 § 1 k.p.c., który przewiduje, że sąd nie może
wyrokować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem ani zasądzać ponad
żądanie. W orzecznictwie za utrwalony uznać należy pogląd, że w sprawie
o usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym
11
w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym sąd jest związany żądaniem
pozwu (por. uchwała (7) SN z dnia 18.05.2010 roku, III CZP 134/09, OSNC
2010/10/131).
Z treści obu pozwów połączonych do wspólnego rozpoznania
i rozstrzygnięcia wynika, jak to już wyżej podniesiono, że żądania M. R. dotyczyły
uzgodnienia treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym w odniesieniu
do działki nr 73/4 wchodzącej w skład nieruchomości objętej księgą wieczystą nr
[…] oraz działki nr 73/5 wchodzącej w skład nieruchomości objętej księgą
wieczystą nr […]. Powódka twierdziła, że niezgodność między stanem prawnym
tych działek ujawnionym w księgach wieczystych a rzeczywistym stanem prawnym
polega na tym, że to ona jest właścicielką tych działek a nie wpisany w tym
charakterze Skarb Państwa (co do działki nr 73/4) i Gmina K. (odnośnie do działki
nr 73/4). Twierdzenia te opierała na przedłożonej do akt sprawy decyzji Ministra
Środowiska z dnia 8 sierpnia 2000 roku (nr BP/RT – 2/ 212/00) stwierdzającej
nieważność orzeczenia Ministra Leśnictwa z dnia 23 listopada 1950 r. w sprawie
zatwierdzenia protokołu zdawczo-odbiorczego przedsiębiorstwa Tartak Parowy i
Fabryka Drewna Generatorowego – H. S. – B. w części dotyczącej nieruchomości
gruntowych oraz znajdujących się na nich zabudowań mieszkalnych
i gospodarczych stanowiących własność małżonków D. - poprzedników prawnych
powódki.
Działka gruntu jest podstawową jednostką geodezyjną i stanowi oznaczony
określonym numerem ciągły obszar gruntu o określonej powierzchni jednorodny ze
względu na stan prawny. W znaczeniu wieczystoksięgowym nieruchomością jest
nieruchomość objęta jedną księgą wieczystą, kryterium decydującym jest w tym
przypadku założenie jednej księgi wieczystej dla nieruchomości, w skład której
wchodzić może jedna lub więcej działek gruntu w powyższym rozumieniu
oznaczonych numerami geodezyjnymi. Jeżeli dla graniczących ze sobą
i stanowiących jeden kompleks działek gruntu należących do jednego właściciela
jest prowadzona jedna księga wieczysta, stanowią one jedną nieruchomość (zob.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 lutego 2003 r., II CKN 1306/00, nie publ.).
Przyjmuje się obowiązywanie reguły „jedna księga - jedna nieruchomość” (zob.
uchwały Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 2006 r., III CZP 24/06, OSNC 2007,
12
nr 2, poz. 24 i z dnia 26 kwietnia 2007 r., III CZP 27/07, OSNC 2008, nr 6, poz. 62,
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 października 2003 r., IV CK 114/02,
OSNC 2004, nr 12, poz. 201).
Z treści wskazanych w pozwach ksiąg wieczystych wynika, że księga
wieczysta nr […] jest prowadzona dla zabudowanej nieruchomości o powierzchni
17,9190 ha stanowiącej własność Skarbu Państwa i przedmiot prawa użytkowania
wieczystego Fabryki Parkietów B. spółki z o.o. W jej skład wchodzą działki
oznaczone numerami 71/4, 71/7, 72/1, 72/2, 73/1, 73/2, 73/4, 340/1 i 340/2.
Żądanie uzgodnienia dotyczyło tylko jednej (nr 73/4) z wielu działek
składających się na nieruchomość objętą księgą wieczystą nr […], przy czym
zauważyć należy, że działka nr 73/4 liczy 2,0675 ha i tylko w części wynoszącej
1,7727 ha pokrywa się powierzchniowo z działką należącą do poprzedników
prawnych powódki. Tymczasem Sąd Apelacyjny, orzekając reformatoryjnie,
nakazał wykreślenie z działu II księgi nr […] w podrubryce 2.2.2 wpisu Skarbu
Państwa jako właściciela i w podrubryce 2.4.5 wpisu użytkowanie wieczystego
Fabryki Parkietów B. spółki z o.o. i wpisanie w ich miejsce w dziale II księgi
wieczystej prawa własności M. R. w całości. Orzekł więc ponad żądanie powódki,
skoro nie kwestionowała ona w istocie, że nieruchomość objęta opisaną wyżej
księgą poza działką nr 73/4 jest przedmiotem własności Skarbu Państwa i
przedmiotem prawa użytkowania wieczystego Fabryki Parkietów B. sp. z o.o. Ta
sama uwaga dotyczy także objętej drugim żądaniem powódki działki nr 73/5 o
powierzchni 0,0325 ha, która wraz z działkami nr 77/11, 77/9, 78/7, 93/3, 77/15,
93/10, 93/11 i 93/12 składa się na nieruchomość zabudowaną o łącznej
powierzchni 0,39 ha wpisaną do księgi wieczystej nr […].
Niezależnie od tego, że tylko część działki nr 73/4 pokrywa się co do granic
i powierzchni z działką należącą do poprzedników prawnych powódki wskazać
należy, że Sąd Apelacyjny uwzględniając powództwo co do działki nr 73/4 naruszył
art. 5 i 6 ustęp 1 i 2 u.k.w.h., stąd za trafne uznać należy w tym zakresie zarzuty
skarżących- Skarbu Państwa i Fabryki Parkietów B. spółki z o.o. sformułowane w
skargach kasacyjnych.
Stosownie do treści art. 5 u.k.w.h. w razie niezgodności między stanem
prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem
13
prawnym treść księgi rozstrzyga na korzyść tego, kto przez czynność prawną
z osobą uprawnioną według treści księgi nabył własność lub inne prawo rzeczowe
(rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych). Art. 6 tej ustawy przewiduje z kolei
w ustępie 1, że rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych nie chroni
rozporządzeń nieodpłatnych albo dokonanych na rzecz nabywcy działającego
w złej wierze. W złej wierze jest ten, kto wie, że treść księgi wieczystej jest
niezgodna z rzeczywistym stanem prawnym, albo ten, kto z łatwością mógł się
o tym dowiedzieć (ustęp 2).
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejsze skargi kasacyjne
podziela pogląd sformułowany w uchwale (7) SN z dnia 15.02.2011 roku (III CZP
90/10, OSNC 2011/7-8/76), zgodnie z którym rękojmia wiary publicznej ksiąg
wieczystych chroni nabywcę prawa użytkowania wieczystego także w razie
wadliwego wpisu w księdze wieczystej Skarbu Państwa lub jednostki samorządu
terytorialnego jako właściciela nieruchomości. W uzasadnieniu powołanej uchwały
Sąd Najwyższy wskazał, że wadliwość taka może nastąpić wówczas, gdy podstawę
ujawnienia w księdze wieczystej Skarbu Państwa (jednostek samorządowych) jako
właściciela nieruchomości stanowiło wadliwe zaświadczenie o przejęciu gruntu na
cele reformy rolnej lub wadliwa decyzja nacjonalizacyjna, a następnie doszło do
stwierdzenia nieważności tej decyzji z mocą wsteczną. Sąd zwrócił dalej uwagę, że
prawo użytkowania wieczystego mogło i może nadal obciążać jedynie grunty
państwowe i samorządowe oraz że z przepisów ustawy o księgach wieczystych
i hipotece wynika zasada ochrony osób trzecich działających w obrocie prawnym
w dobrej wierze, a także zasada bezpieczeństwa obrotu prawnego. Uzyskują one
w określonych warunkach prymat nad konstytucyjną zasadą ochrony prawa
własności (art. 21 i 64 Konstytucji). W wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia
21 lipca 2004 r., SK 57/03 (OTK-A Zb.Urz. 2004, nr 7, poz. 69) wyjaśniono,
że konstytucyjna ochrona prawa własności, unormowana w art. 21 i art. 64
Konstytucji, nie przekreśla możliwości takiego ukształtowania mechanizmów prawa
prywatnego, które prowadzą do zapewnienia dalej idącej ochrony pewnym
interesom prawnym względem innych.
Według dalszych wywodów Sądu Najwyższego zawartych w uzasadnieniu
wspomnianej uchwały zasada wiarygodności ksiąg wieczystych (art. 5 u.k.w.h.)
14
obejmuje także prawo użytkowania wieczystego, a zasada ta nie powinna
ustępować przed regułą wyrażoną w art. 232 k.c.; nieruchomość może zmienić
swój status prawny w określonym czasie, a wadliwe postępowanie Skarbu Państwa
prowadzące do zmiany tego statusu (w postaci przejęcia nieruchomości m.in.
w wyniku nacjonalizacji), nie może pozbawiać użytkownika wieczystego ochrony
prawnej nawet wobec właściciela gruntu. Użytkownika tego nie można zatem
traktować jedynie jako posiadacza cudzej nieruchomości bez tytułu prawnego.
Sąd Najwyższy stwierdził dalej, że rękojmia powinna chronić osobę trzecią
(nabywcę prawa) działającego w zaufaniu do treści wpisu do księgi wieczystej.
W odniesieniu do prawa użytkowania wieczystego ochrona udzielona osobie
trzeciej powinna prowadzić nie tylko do nabycia prawa użytkowania wieczystego od
osoby nieuprawnionej (podstawowy skutek konstytutywnego działania rękojmi).
Należy jeszcze przyjąć, że nabycie to ma nastąpić w takim kształcie jurydycznym
i konfiguracji podmiotowej (użytkownik - Skarb Państwa), w jakim prawo
użytkowania wieczystego występuje w obrocie prawnym de lege lata (dalszy skutek
konstytutywnego działania rękojmi). Uzyskanie własności przez Skarb Państwa
stanowi zatem wtórny i niesamodzielny, bo pochodny skutek służący zapewnieniu
jak najpełniejszej ochrony prawnej osobie trzeciej (nabywcy użytkowania
wieczystego), działającej w zaufaniu do treści wpisu do księgi wieczystej. Prawny
sens takiej ochrony wyraża się też w odpowiednim ukształtowaniu stosunku
prawnorzeczowego między użytkownikiem wieczystym a Skarbem Państwa,
zgodnie z treścią aktualnego wpisu do księgi wieczystej przy uwzględnieniu
ogólnego i szczegółowego reżimu prawnego tego stosunku. W uzasadnieniu
powołanej uchwały Sąd Najwyższy wskazał dalej, że taka interpretacja art. 5
u.k.w.h., przewidująca dwa skutki prawne, determinuje także sposób ochrony
byłego właściciela gruntu, pozostaje mu bowiem roszczenie odszkodowawcze
przeciwko Skarbowi Państwa (jednostce samorządu terytorialnego) z racji
definitywnej utraty prawa własności gruntu w odpowiednim czasie, tj. w chwili
uzyskania przez te podmioty statusu właścicieli gruntu; skutek wtórny działania
zasady rękojmi nie eliminuje stanu bezprawności działania Skarbu Państwa
w związku z przejęciem gruntu byłego właściciela.
15
Z ustaleń faktycznych niniejszej sprawy wynika, że Fabryka Parkietów B.
spółka z o.o. (dalej jako Spółka) nabyła prawo użytkowania wieczystego
nieruchomości objętej księgą wieczystą nr […] oraz prawo własności
posadowionych na niej budynków i budowli w drodze czynności prawnej (umowy
z dnia 13.05.2004 roku) zdziałanej z poprzednim użytkownikiem wieczystym
wpisanym do księgi wieczystej czyli spółką Tartaki „W.” S.A. (następcą prawnym
Przedsiębiorstwa Przemysłu Drzewnego). Sąd Apelacyjny orzekając o wykreśleniu
z księgi wieczystej prawa użytkowania wieczystego przysługującego Spółce oraz
w konsekwencji o wykreśleniu hipotek obciążających to prawo, nie rozważył
należycie, czy pozwanej Spółce jako użytkownikowi wieczystemu służy ochrona
wynikająca z rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych i czy w związku z tym
dopuszczalne było uwzględnienie powództwa M. R. Z ustaleń faktycznych wynika
przecież, że czynność prawna stanowiąca podstawę nabycia przez Spółkę prawa
użytkowania wieczystego nie miała charakteru nieodpłatnego, a w dacie jej
zawarcia w księdze wieczystej figurował jako właściciel nieruchomości Skarb
Państwa, a jako użytkownik wieczysty kontrahent pozwanej Spółki.
Podzielić dalej należy sformułowany we wszystkich skargach kasacyjnych
zarzut naruszenia przez Sąd Apelacyjny art. 365 § 1 k.p.c. przewidującego,
że orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał,
lecz również inne sądy oraz inne organy państwowe i organy administracji
publicznej, a w wypadkach w ustawie przewidzianych także inne osoby.
W orzecznictwie i doktrynie ugruntowane jest stanowisko, że przewidziane
w art. 365 k.p.c. związanie innych sądów prawomocnym orzeczeniem dotyczy tylko
samej sentencji orzeczenia, a nie ustaleń faktycznych i poglądów prawnych
wyrażonych w jego uzasadnieniu ( por. wyrok SN z dnia 13.03.2008 roku, III CSK
284/07, Lex nr 380931).
Przedmiotem prawomocności materialnej wyroku jest ostateczny rezultat
rozstrzygnięcia, a nie przesłanki, które do niego doprowadziły. Sąd orzekając
w konkretnej sprawie nie jest związany ustaleniami faktycznymi poczynionymi
w innej sprawie, jak również poglądami prawnymi wyrażonymi w uzasadnieniu
zapadłego wyroku (por. wyrok SN z dnia 11.02.2011 roku, I CSK 249/10, Lex nr
936477). Związanie treścią prawomocnego orzeczenia sądu wyraża się w tym, że
16
inne sądy oraz inne organy państwowe, a w przypadkach przewidzianych
w ustawie także inne osoby, muszą brać pod uwagę fakt istnienia i treść
prawomocnego orzeczenia sądu. Związanie to jednak- wbrew odmiennemu
zapatrywaniu Sądu Apelacyjnego - dotyczy treści samej sentencji i nie obejmuje jej
uzasadnienia, zawierającego wskazanie dokonanych ustaleń i ich ocenę prawną.
Odnosi się ono bowiem do samego rezultatu rozstrzygnięcia, a nie przesłanek,
które do niego doprowadziły (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 13 stycznia
2000 r., II CKN 655/98, niepubl.; z dnia 23 maja 2002 r., IV CKN 1073/00, niepubl.).
Sąd Apelacyjny zinterpretował wskazany wyżej przepis prawa procesowego
w ten sposób, że przyjął, iż jest zobligowany do wydania w niniejszej sprawie
wyroku reformatoryjnego uwzględniającego żądania powódki i że jest to
konsekwencja mocy wiążącej wyroku Sądu Apelacyjnego w Y z dnia 6.09.2007
roku, który oddalając roszczenie odszkodowawcze powódki skierowane przeciwko
Skarbowi Państwa- Wojewodzie W. stwierdził, że powódka jest właścicielką działki
nr 73/3 (następnie podzielonej na działkę nr 73/4 i 73/5, o które chodzi w niniejszej
sprawie) i stąd nie wykazała szkody uzasadniającej zasądzenie na jej rzecz
dochodzonego odszkodowania.
Zauważyć jednak należy, że Sądy orzekające badały przesłanki deliktowej
odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa w układzie powołanych
przez powódkę w tamtej sprawie faktów. Oddalenie powództwa przez Sąd
Apelacyjny w Y oznacza, że powódka nie może po raz drugi wystąpić z tym samym
roszczeniem przeciwko temu samemu podmiotowi w oparciu o tę samą podstawę
faktyczną. Pamiętać jednak należy, że w tamtej sprawie powódka oparła swoje
roszczenie odszkodowawcze na decyzji Wojewody K. z dnia 30 grudnia 1992 roku
stwierdzającego nabycie przez PPD prawa użytkowania wieczystego gruntów
Skarbu Państwa na podstawie art. 2 ustawy z dnia 29.09.1990 r. o zmianie ustawy
o gospodarce gruntami i wywłaszczeniu nieruchomości (Dz. U. Nr 79, poz. 464).
Sąd Apelacyjny w Y oddalił powództwo dochodzone w trybie deliktowego reżimu
odszkodowawczego nie znajdując podstaw do przyjęcia, że powódka wykazała
przesłanki tego roszczenia.
W konsekwencji stwierdzić należy, iż Sąd Apelacyjny w X nie był związany
ustaleniami wskazanymi w uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego w Y, lecz
17
powinien był dokonać własnych ustaleń faktycznych i ocenić, czy zachodzą
podstawy faktyczne i prawne do uwzględnienia aktualnych żądań powódki w
kształcie zgłoszonym w obu pozwach. Z powyższych przyczyn wniesione przez
Skarb Państwa i pozwaną Spółkę skargi kasacyjne okazały się zasadne.
Z uwagi na zasadność zarzutów skargi kasacyjnej wniesionej przez Gminę
K. zaskarżony wyrok podlegał uchyleniu także w części odnoszącej się do
pozwanej Gminy. Podkreślić jednak należy, że o ile zostały w sprawie poczynione
ustalenia faktyczne niezbędne do oceny prawnej żądania zgłoszonego wobec
działki nr 73/4, to ani Sąd Okręgowy ani Sąd Apelacyjny w X nie dokonały w
niniejszej sprawie ustaleń faktycznych dotyczących działki nr 73/5, co w zasadzie
uniemożliwia ocenę prawną roszczenia powódki o uzgodnienie stanu prawnego
ujawnionego w księdze wieczystej nr […] z rzeczywistym stanem prawnym działki
nr 73/5.Ze wskazanych wyżej względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c. uchylił zaskarżony wyrok Sądu Apelacyjnego w całości i sprawę przekazał
temu Sądowi do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
db
18