Pełny tekst orzeczenia

16/1/B/2010



POSTANOWIENIE

z dnia 14 grudnia 2009 r.

Sygn. akt Ts 97/08



Trybunał Konstytucyjny w składzie:



Zbigniew Cieślak,



po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej Adama W. w sprawie zgodności:

1) art. 417 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.) oraz

2) art. 63 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, ze zm.) z

art. 41 ust. 5 i art. 77 ust. 1 oraz art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,



p o s t a n a w i a:



odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.



UZASADNIENIE



W skardze konstytucyjnej z 31 marca 2008 r. wniesiono o zbadanie zgodności art. 417 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.; dalej: k.p.k.) z art. 41 ust. 5 i art. 77 ust. 1 oraz art. 2 Konstytucji, a ponadto art. 63 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, ze zm.; dalej: k.k.) z art. 41 ust. 5 i art. 77 ust. 1 oraz art. 2 Konstytucji.

Skarga konstytucyjna sformułowana została w związku z następującym stanem faktycznym. W postępowaniu przygotowawczym w sprawie o sygnaturze V Ds 71/93/S stosowano wobec skarżącego środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztu od 20 września 1994 r. do 11 stycznia 1995 r. Początkowo skarżący był podejrzany m.in. o popełnienie zbrodni handlu dziećmi z art. IX § 2 ustawy z dnia 19 kwietnia 1969 r. – przepisy wprowadzające Kodeks karny (Dz. U. Nr 13, poz. 95). W dalszym toku postępowania przygotowawczego w sprawie o sygnaturze V Ds 71/93/S w postanowieniu z 16 maja 2000 r. o zmianie postanowienia o przedstawieniu zarzutów zarzucono ponadto skarżącemu popełnienie czynu polegającego na posłużeniu się jako autentycznym sfałszowanym dokumentem (art. 270 § 1 k.k.). W akcie oskarżenia postawiono zarzuty handlu ludźmi (art. 253 § 1 k.k.), składania fałszywych zeznań (art. 233 § 1 k.k.), a także zarzut posłużenia się jako autentycznym sfałszowanym dokumentem (art. 270 § 1 k.k.). Sąd Okręgowy w Tarnobrzegu – II Wydział Karny postanowieniem z 24 listopada 2000 r. (sygn. akt II K 62/00), umorzył postępowanie w zakresie czynów z art. 253 § 1 k.k., uznając, że nie wyczerpują znamion tego przestępstwa, a w pozostałej części uznał się za niewłaściwy i przekazał sprawę Sądowi Rejonowemu w Tarnobrzegu. Postanowienie to utrzymał w mocy Sąd Apelacyjny w Rzeszowie – II Wydział Karny postanowieniem z 30 stycznia 2001 r. (sygn. akt II AKz 1/01). Wyrokiem z 16 czerwca 2005 r. (sygn. akt II K 114/05) Sąd Rejonowy w Tarnobrzegu – II Wydział Karny uznał skarżącego za winnego popełnienia zarzucanego mu przestępstwa z art. 270 § 1 k.k. i skazał na karę grzywny w wymiarze 228 stawek dziennych, ustalając wysokość jednej stawki dziennej na 10 zł, a na podstawie art. 63 § 1 k.k. na poczet przedmiotowej kary zaliczył okres faktycznego pozbawienia skarżącego wolności od 20 września 1994 r. do 11 stycznia 1995 r. (łącznie 114 dni), przyjmując jeden dzień rzeczywistego pozbawienia wolności za równoważny dwóm dziennym stawkom grzywny. Powyższy wyrok utrzymał w mocy wyrokiem z 10 października 2005 r. (sygn. akt II 2 Ka 373/05) Sąd Okręgowy w Tarnobrzegu – II Wydział Karny odwoławczy.

Skarżący złożył 31 stycznia 2002 r. wniosek o zasądzenie odszkodowania i zadośćuczynienia z tytułu niewątpliwie niesłusznego zatrzymania i tymczasowego aresztowania w sprawie V Ds 71/93/S. Wyrokiem z 15 grudnia 2005 r. (sygn. akt II Ko 184/05) Sąd Okręgowy w Tarnobrzegu – II Wydział Karny oddalił wniosek skarżącego. Sąd Apelacyjny w Rzeszowie – II Wydział Karny wyrokiem z 18 kwietnia 2006 r. (sygn. akt II AKa 31/06) uchylił wyrok z 15 grudnia 2005 r. i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania.

Wyrokiem 30 czerwca 2006 r. (sygn. akt II Ko 135/06) Sąd Okręgowy w Tarnobrzegu – II Wydział Karny oddalił wniosek o naprawienie szkody. Apelację od powyższego wyroku wniósł skarżący. Sąd Apelacyjny w Rzeszowie – II Wydział Karny wyrokiem z 5 października 2006 r. (sygn. akt II AKa 68/06) utrzymał w mocy zaskarżony wyrok. W sprawie została wniesiona kasacja. Sąd Najwyższy, rozpoznający kasację w składzie trzech sędziów, przedstawił do rozstrzygnięcia powiększonemu składowi Sądu Najwyższego zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy „czy w wypadku zaliczenia – na podstawie art. 417 k.p.k. i zgodnie z regułami określonymi w art. 63 k.k. – na poczet orzeczonej kary grzywny okresu tymczasowego aresztowania odbytego w innej sprawie, roszczenie o zasądzenie odszkodowania i zadośćuczynienie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie uznać należy za zrekompensowane – czy też, uwzględniając przepisy art. 553 k.p.k. (a contrario) oraz zasady orzekania odszkodowania w wysokości odzwierciedlającej zarówno realnie poniesioną stratę i utraconą korzyść, jak i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (art. 552 § 1 i § 4 k.p.k., a także art. 4171 § 2 k.c.), roszczenie takie przysługuje w zakresie, w którym wysokość kwoty należnego odszkodowania oraz zadośćuczynienia przewyższałaby kwotę orzeczonej kary grzywny”.

Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów postanowieniem z 20 września 2007 r. (sygn. akt I KZP 28/07) odmówił podjęcia uchwały, a w uzasadnieniu postanowienia wskazał, że „zaliczenie, według reguł wynikających z art. 417 k.p.k. i art. 63 k.k., okresu tego [niewątpliwie niesłusznego tymczasowego] aresztowania na poczet kar orzeczonych wobec skazanego w tej samej lub w innej sprawie, wyklucza późniejsze skuteczne wystąpienie z roszczeniem o odszkodowanie i zadośćuczynienie na podstawie przepisów rozdziału 58 Kodeksu postępowania karnego, za ten sam okres, jak również wcześniejsze uzyskanie odszkodowania i zadośćuczynienia w tym trybie wyklucza zaliczenie tego okresu tymczasowego aresztowania na poczet tych kar”.

Sąd Najwyższy w składzie trzech sędziów postanowieniem z 15 listopada 2007 r. (sygn. akt IV KK 82/07) oddalił kasację w sprawie skarżącego. W uzasadnieniu podkreślił, że „dla oceny zasadności zarzutów kasacji, a także dla rozstrzygnięcia w niniejszej sprawie zasadnicze znaczenie mają – wynikające z tych wypowiedzi (uzasadnienia postanowienia Sądu Najwyższego z 20 września 2007 r.) – konsekwencje dotyczące wzajemnych relacji między postanowieniami zawartymi w art. 63 k.k. i art. 417 k.p.k., a przepisami art. 552 i następnych k.p.k.”.

Zdaniem skarżącego, ostatecznym orzeczeniem w jego sprawie było postanowienie Sądu Najwyższego z 15 listopada 2007 r., które narusza jego prawo do odszkodowania za bezprawne pozbawienie wolności (art. 41 ust. 5 Konstytucji) oraz prawo do wynagrodzenia szkody wyrządzonej bezprawnym działaniem organu władzy publicznej (art. 77 ust. 1 Konstytucji), a także „prawo do sprawiedliwości społecznej, gwarantowane w art. 2 Konstytucji”.



Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:



Skarga konstytucyjna jest szczególnym środkiem ochrony konstytucyjnych wolności i praw. Ma ona gwarantować, że obowiązujące w systemie prawa akty normatywne nie będą stanowiły źródła ich naruszeń. W myśl art. 79 ust. 1 Konstytucji przedmiotem skargi konstytucyjnej jest wniosek o zbadanie zgodności z Konstytucją przepisów stanowiących podstawę ostatecznego orzeczenia o prawach skarżącego. Przedmiot skargi konstytucyjnej determinuje wymogi formalne, których spełnienie jest konieczne, aby nadać jej dalszy bieg.

Trybunał stwierdza, że ostatecznym orzeczeniem w rozumieniu art. 79 Konstytucji oraz art. 46 ust. 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) wydanym w postępowaniu karnym jest prawomocny wyrok lub postanowienie. Zgodnie z utrwaloną linią orzeczniczą, wyczerpanie drogi prawnej w postępowaniu oznacza skorzystanie z przysługujących skarżącemu zwyczajnych środków odwoławczych, zaś wystąpienie ze środkami o charakterze nadzwyczajnym nie zawiesza biegu terminu do wniesienia skargi konstytucyjnej (por. postanowienie TK z 1 sierpnia 2000 r., Ts 71/00, OTK ZU nr 6/B/2000, poz. 244). Przepis art. 519 zdanie pierwsze k.p.k. stanowi bowiem, że od prawomocnego wyroku sądu odwoławczego kończącego postępowanie w sprawie może być wniesiona kasacja. Nadzwyczajny charakter kasacji potwierdza także umieszczenie przepisów ją regulujących w rozdziale 58, dziale XI k.p.k. „Nadzwyczajne środki zaskarżenia”.

Tym samym bieg terminu do wniesienia skargi konstytucyjnej rozpoczyna się w momencie uzyskania przez skarżącego prawomocnego wyroku sądu II instancji, przy czym wniesienie skargi kasacyjnej (w postępowaniu cywilnym) albo kasacji (w postępowaniu karnym) jako nadzwyczajnego środka zaskarżenia jest irrelewantne dla biegu tego terminu.

Odnosząc te rozważania do niniejszej sprawy, Trybunał uznał, że ostatecznym orzeczeniem w sprawie skarżącego dotyczącej wniosku o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszny tymczasowy areszt był wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie – II Wydział Karny z 5 października 2008 r. (sygn. akt II AKa 68/06), którym utrzymano w mocy zaskarżony wyrok Sąd Okręgowy w Tarnobrzegu – II Wydział Karny z 30 czerwca 2006 r. (sygn. akt II Ko 135/06). Od doręczenia orzeczenia sądu odwoławczego należy liczyć trzymiesięczny termin do wniesienia skargi konstytucyjnej. W niniejszej sprawie skarga została złożona 31 marca 2008 r. Wniesienie kasacji do Sądu Najwyższego nie spowodowało przerwania albo zawieszenia biegu terminu z art. 46 ust. 1 ustawy o TK. Zatem skarżący wyczerpał drogę prawną, ale nie wniósł skargi w ustawowym terminie.

Z powyższych względów należało domówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej na podstawie art. 46 ust. 1 w zw. z art. 49 w zw. z art. 36 ustawy o TK.

Niezależnie od uchybienia trzymiesięcznemu terminowi do wniesienia skargi konstytucyjnej, wskazać należy, że powołane jako przedmiot kontroli przepisy art. 63 k.k. oraz 417 k.p.k. nie były podstawą orzekania w sprawie skarżącego zainicjowanej wnioskiem o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszny tymczasowy areszt, na tle której sformułowano skargę konstytucyjną.

W postępowaniu przed Trybunałem wymagane jest uczynienie przedmiotem skargi przepisu, który był podstawą ostatecznego rozstrzygnięcia w sprawie skarżącego i pozostaje w związku z naruszeniem jego konstytucyjnie zagwarantowanych praw (art. 79 Konstytucji oraz art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK). To na skarżącym spoczywa ciężar wykazania przesłanek skargi, a Trybunał Konstytucyjny jest związany zakresem i podstawą zaskarżenia.

W uzasadnieniu wyroku z 30 czerwca 2006 r. Sąd Okręgowy w Tarnobrzegu uznał, że zastosowane wobec skarżącego tymczasowe aresztowanie w sprawie o sygnaturze V Ds 71/93/S było niewątpliwie niesłuszne w rozumieniu art. 552 § 4 k.p.k. Jednak, zdaniem tego Sądu, (popartym orzecznictwem Sądu Najwyższego), skoro okres aresztu został skarżącemu w pełni zaliczony – w oparciu o art. 63 § 1 k.k. – przez Sąd Rejonowy w Tarnobrzegu na poczet kary grzywny orzeczonej w sprawie o sygn. II K 114/05, to nastąpiła kompensacja szkody wyrządzonej niesłusznym tymczasowym aresztowaniem.

Przepis art. 63 § 1 k.k. stanowi, że na poczet orzeczonej kary zalicza się okres rzeczywistego pozbawienia wolności w sprawie, zaokrąglając do pełnego dnia, przy czym jeden dzień rzeczywistego pozbawienia wolności równa się jednemu dniowi kary pozbawienia wolności, dwóm dniom kary ograniczenia wolności lub dwóm dziennym stawkom grzywny. Natomiast – także objęty skargą konstytucyjną – art. 417 k.p.k. przewiduje, że zaliczeniu na poczet orzeczonej kary podlega również okres tymczasowego aresztowania odbytego przez oskarżonego w innej sprawie, w której postępowanie toczyło się równocześnie, a zapadł w niej prawomocny wyrok uniewinniający, umorzono postępowanie albo odstąpiono od wymierzenia kary. Na podstawie art. 63 § 1 k.k. orzekły sądy w postępowaniu karnym, w którym skarżący był oskarżony o dwa przestępstwa (z art. 233 k.k. oraz z art. 270 § 1 k.k.). Natomiast w oparciu o art. 417 k.p.k. nie mogło być wydane w sprawie karnej o sygnaturze II K 114/05 rozstrzygnięcie, ponieważ zakresy zastosowania art. 63 k.k. i art. 417 k.p.k. są rozłączne: art. 63 k.k. ma zastosowanie w „tej samej sprawie”, zaś art. 417 k.p.k. w „innej sprawie”.

Jednak w postępowaniu zainicjowanym wnioskiem o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne tymczasowe aresztowanie sądy orzekły nie na podstawie art. 63 k.k., ale w oparciu o art. 552 i nast. rozdziału 58 k.p.k. Sądy zastosowały wykładnię systemową, uznając, że kompensacja szkody wyrządzonej niesłusznym tymczasowym aresztem nastąpiła przez to, że w sprawie karnej o sygnaturze II K 114/05 zaliczono skarżącemu, w oparciu o art. 63 k.k., okres rzeczywistego pozbawienia wolności na poczet orzeczonej kary grzywny, co jednocześnie uniemożliwiło skarżącemu skuteczne domaganie się formy materialnej naprawienia szkody w postaci odszkodowania i zadośćuczynienia.

W skardze konstytucyjnej stanowiącej przedmiot wstępnego rozpoznania nie został zakwestionowany art. 552 § 4 k.p.k., rozumiany w ten sposób, że roszczenie o zadośćuczynienie i odszkodowanie nie przysługuje (poza przypadkami określonymi w art. 553 § 1 k.p.k.) także wtedy, gdy wobec niesłusznie aresztowanego zastosowano – w oparciu o art. 63 § 1 k.k. – zaliczenie na poczet orzeczonej kary okresu pozbawienia wolności w tej samej sprawie. Trybunał przypomina, że kontroli zgodności z ustawą zasadniczą może zostać poddany przepis, którego utrwalone w judykaturze rozumienie budzi wątpliwości natury konstytucyjnej (por. postanowienia TK z: 4 grudnia 2000 r., SK 10/99, OTK ZU nr 8/2000, poz. 300; 1 grudnia 2005 r. Ts 71/05, OTK ZU nr 1/B/2007, poz. 11 oraz 21 kwietnia 2009 r., Ts 126/07, OTK ZU nr 2/B/2009, poz. 105; a także wyrok TK z 3 października 2000 r., K 33/99, OTK ZU nr 6/2000, poz. 188).

Trybunał zauważa również, że skarżący nie wskazał, kiedy doręczono mu postanowienie Sądu Najwyższego z 15 listopada 2007 r. – orzeczenie, które uznaje za ostateczne w swojej sprawie. Mimo tego braku formalnego możliwe było wstępne rozpoznanie niniejszej skargi, ponieważ to wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie – II Wydział Karny z 5 października 2008 r. ostatecznie rozstrzygnął sprawę zainicjowaną wnioskiem o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne tymczasowe aresztowanie.

Jedynie na marginesie Trybunał przypomina, że art. 2 Konstytucji nie może być samodzielnym wzorcem kontroli powołanym w skardze konstytucyjnej (por. postanowienia TK z: 12 grudnia 2000 r. i 23 stycznia 2002 r., Ts 105/00, OTK ZU nr 1/B/2002, poz. 59 i poz. 60; 3 listopada 2006 r., Ts 92/06, OTK ZU nr 2/B/2007, poz. 94). Przepis ten wyraża bowiem zespół zasad ustrojowych i jako taki nie jest podstawą wolności lub prawa podmiotowego.



Mając powyższe na względzie należało orzec jak w sentencji.