Pełny tekst orzeczenia

106/2/B/2010

POSTANOWIENIE
z dnia 28 stycznia 2010 r.
Sygn. akt Ts 320/08

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Maria Gintowt-Jankowicz,

po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej Bogdana i Jadwigi S. w sprawie zgodności:
art. 370 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) z:
1) art. 2, art. 32, art. 45 ust. 1 oraz art. 78 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;
2) art. 14 ust. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, otwartego do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167),

p o s t a n a w i a:

odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

UZASADNIENIE

W skardze konstytucyjnej złożonej do Trybunału Konstytucyjnego 16 października 2008 r. zarzucono niezgodność art. 370 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) z art. 2, art. 32, art. 45 ust. 1 oraz art. 78 Konstytucji, a także z art. 14 ust. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, otwartego do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167; dalej: MPPOiP).
Zdaniem skarżących art. 370 k.p.c. narusza: wynikające z art. 2 Konstytucji zasady demokratycznego państwa prawnego, sprawiedliwości społecznej oraz zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa; zasadę równości wszystkich obywateli wobec prawa (art. 32 ust. 1 Konstytucji); konstytucyjny zakaz dyskryminacji w życiu społecznym i gospodarczym (art. 32 ust. 2 Konstytucji); prawo do sądu (art. 45 ust. 1 i art. 78 Konstytucji oraz art. 14 ust. 1 MPPOiP).
Skarżący podnoszą, że prawo dostępu do sądu „nie powinno być ograniczone nieistotnymi brakami formalnymi, w szczególności brakiem uiszczenia stosownej opłaty od środka odwoławczego”. Nieuiszczenie wymaganej przepisami procesowymi opłaty nie powinno – ich zdaniem – stanowić podstawy zamknięcia drogi sądowej, „w szczególności, gdy strona nie została wezwana do uzupełnienia braków formalnych poprzez uiszczenie brakującej opłaty”.
Powyższe zarzuty zostały sformułowane w związku z następującym stanem faktycznym. Od niekorzystnego dla skarżących wyroku Sądu Okręgowego w Gdańsku – I Wydział Cywilny z 5 marca 2008 r. (sygn. akt I C 841/07) została wniesiona apelacja przez profesjonalnego pełnomocnika procesowego skarżących. Postanowieniem z 6 maja 2008 r. (sygn. akt I C 841/07) Sąd Okręgowy w Gdańsku – I Wydział Cywilny, wobec nieuiszczenia opłaty stosunkowej, odrzucił apelację na podstawie art. 370 w zw. z art. 1302 § 3 k.p.c., bez wzywania pełnomocnika do uiszczenia tej opłaty. W uzasadnieniu tego postanowienia wskazano, że skarżącym (na mocy postanowienia Sądu Okręgowego w Gdańsku z 20 września 2007 r.) przyznano częściowe zwolnienie od kosztów sądowych, ale tylko w zakresie opłaty stosunkowej od pozwu. Oznaczało to zatem, że wnosząc apelację, pełnomocnik skarżących był obowiązany uiścić należną opłatę stosunkową, ewentualnie – załączyć do apelacji wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych w postaci opłaty od apelacji. Od powyższego postanowienia skarżący wnieśli zażalenie, które Sąd Apelacyjny w Gdańsku – I Wydział Cywilny, postanowieniem z 16 lipca 2008 r. (sygn. akt I Acz 923/08), oddalił na podstawie art. 385 w zw. z art. 397 § 2 k.p.c.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Istotą niniejszej skargi konstytucyjnej jest kwestia ograniczenia prawa do sądu w związku z odrzuceniem przez sąd – bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej opłaty – nieopłaconej apelacji wniesionej przez profesjonalnego pełnomocnika procesowego.

2. W pierwszej kolejności należy zauważyć, że z art. 79 ust. 1 Konstytucji wynika, że skarga konstytucyjna przysługuje tylko w wypadku, gdy zostały naruszone wolności lub prawa określone w Konstytucji. W związku z tym wskazany przez skarżących art. 14 ust. 1 MPPOiP nie może stanowić wzorca kontroli w niniejszej sprawie. Podstawą skargi mogą być jedynie zarzuty naruszenia przez akt normatywny praw i wolności gwarantowanych bezpośrednio w samej Konstytucji (por. np. wyroki TK z dnia: 8 czerwca 1999 r., SK 12/98, OTK ZU nr 5/1999, poz. 96; 10 lipca 2000 r., SK 21/99, OTK ZU nr 5/2000, poz. 144; 7 maja 2002 r., SK 20/00, OTK ZU nr 3/A/2002, poz. 29 oraz 15 kwietnia 2009 r., SK 28/08, OTK ZU nr 4/A/2009, poz. 48). Ponieważ art. 79 ust. 1 Konstytucji nie przewiduje możliwości kwestionowania w trybie skargi konstytucyjnej zgodności przepisów aktów normatywnych z umowami międzynarodowymi, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) należało – w zakresie badania zgodności art. 370 k.p.c. z art. 14 ust. 1 MPPOiP – odmówić nadania dalszego biegu niniejszej skardze ze względu na niedopuszczalność wydania orzeczenia.

3. Przechodząc do podniesionego w skardze zarzutu niekonstytucyjności art. 370 k.p.c., Trybunał Konstytucyjny zauważa, że w stanie faktycznym, który legł u podstaw niniejszej skargi, doszło do odrzucenia przez Sąd Okręgowy w Gdańsku (sąd pierwszej instancji) apelacji skarżących wobec nieuiszczenia stosownej opłaty. Sąd faktycznie oparł swoje postanowienie na przepisie art. 370 k.p.c., lecz dokonał tego w związku z art. 1302 § 3 k.p.c.
Zgodnie z art. 370 k.p.c., sąd pierwszej instancji odrzuci na posiedzeniu niejawnym apelację wniesioną po upływie przepisanego terminu, nieopłaconą lub z innych przyczyn niedopuszczalną, jak również apelację, której braków strona nie uzupełniła w wyznaczonym terminie.
Natomiast art. 1302 § 3 k.p.c. (który z dniem 1 lipca 2009 r. został uchylony na mocy art. 1 pkt 3 lit. a ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. Nr 234, poz. 1571) stanowił, że: „sąd odrzuca bez wezwania o uiszczenie opłaty pismo wniesione przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego środki odwoławcze lub środki zaskarżenia (apelację, zażalenie, skargę kasacyjną, skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, sprzeciw od wyroku zaocznego, zarzuty od nakazu zapłaty, skargę na orzeczenie referendarza sądowego) podlegające opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu zaskarżenia”.
Judykatura i doktryna art. 1302 § 3 k.p.c. interpretowały jednoznacznie. Przyjęto, że na gruncie tego przepisu sąd nie miał obowiązku wzywania strony reprezentowanej przez profesjonalnego pełnomocnika procesowego do uiszczenia opłaty od pisma podlegającego opłacie stałej lub stosunkowej, wobec czego opłata lub wniosek o zwolnienie od należnej opłaty od apelacji musiały być wniesione równocześnie z apelacją. Konsekwencją wniesienia środka odwoławczego bez należnej opłaty czy też bez wniosku o zwolnienie od kosztów było jego odrzucenie (zob. np. postanowienie SA w Katowicach z 22 czerwca 2006 r., sygn. akt I ACa 860/06, „Lex” nr 196082; postanowienie SN z 11 stycznia 2008 r., sygn. akt I UZ 36/07, „Lex” nr 448203; K. Kołakowski, [w:] K. Piasecki (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. 1, wyd. 4, Warszawa 2006, s. 575).
Wobec powyższego – w związku z wniesieniem w imieniu skarżących apelacji przez profesjonalnego pełnomocnika procesowego – art. 1302 § 3 k.p.c. wyłączył stosowanie art. 370 in fine k.p.c. (mówiącego o wezwaniu do uzupełnienia braków formalnych), a zatem to norma wyprowadzona z art. 1302 § 3 w zw. z art. 370 in medio k.p.c. przesądziła o odrzuceniu nieopłaconej apelacji bez uprzedniego wezwania do uiszczenia stosownej opłaty stosunkowej.
Należy w tym miejscu zauważyć, że kwestia ograniczenia prawa do sądu w związku z przepisami proceduralnymi dotyczącymi odrzucania przez sąd nieopłaconej apelacji wniesionej przez profesjonalnego pełnomocnika procesowego była już przedmiotem oceny Trybunału Konstytucyjnego. W wyroku z 17 listopada 2008 r. (SK 33/07, OTK ZU nr 9/A/2008, poz. 154) Trybunał orzekł, że art. 1302 § 3 k.p.c. – w zakresie, w jakim przewiduje, że sąd odrzuca nieopłaconą apelację wniesioną przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego, bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej opłaty – jest zgodny z art. 2, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 i art. 78 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Zarówno w sprawie o sygnaturze SK 33/07, jak i sprawie o sygnaturze Ts 320/08, skarżący podnieśli, że mechanizm odrzucania przez sąd – bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej opłaty – nieopłaconej apelacji wniesionej przez profesjonalnego pełnomocnika procesowego narusza art. 2, art. 45 ust. 1 oraz art. 78 Konstytucji.
Pomimo błędnego przywołania przez skarżących przepisu art. 370 k.p.c. jako przedmiotu kontroli, który (jak wyjaśniono wyżej) samodzielnie nie był podstawą wydania postanowienia w ich sprawie, zachodzi przesłanka rzeczy osądzonej, zgodnie z zasadą ne bis in idem. Mechanizm odrzucania przez sąd nieopłaconej apelacji wniesionej przez pełnomocnika profesjonalnego, bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej opłaty (art. 1302 § 3 k.p.c.), został uznany przez Trybunał Konstytucyjny za zgodny z przywołanymi w obydwu skargach konstytucyjnych wzorcami kontroli.

4. Za odmową nadania dalszego biegu niniejszej skardze konstytucyjnej przemawiają również następujące argumenty.

4.1. Po pierwsze, powołane w skardze przepisy art. 2 oraz art. 32 Konstytucji nie mogą stanowić samoistnej podstawy kontroli w ramach postępowania inicjowanego skargą konstytucyjną. Przepisy te wyznaczają jedynie standardy kreowania przez ustawodawcę wolności i praw, nie wprowadzając jednocześnie konkretnej wolności czy konkretnego prawa. O dopuszczalności stosowania art. 2 oraz art. 32 Konstytucji jako samoistnych podstaw indywidualnej kontroli konstytucyjności prawa nie może przesądzać okoliczność, że przepisy te mogą być samodzielną podstawą orzeczenia wydawanego w ramach kontroli abstrakcyjnej (zob. np. wyroki TK z: 23 listopada 1998 r., SK 7/98, OTK ZU nr 7/1998, poz. 114; 30 maja 2007 r., SK 68/06, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 53; 10 lipca 2000 r., SK 21/99, OTK ZU nr 5/2000, poz. 144 oraz 10 lipca 2007 r., SK 50/06, OTK ZU nr 7/A/2007, poz. 75; a także postanowienia TK z: 18 września 2001 r., Ts 71/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 239 oraz 25 marca 2009 r., Ts 75/08, OTK ZU nr 2/B/2009, poz. 126).

4.2. Po drugie, z przywołanych wzorców kontroli jedynie art. 45 ust. 1 i art. 78 Konstytucji mogłyby stanowić samoistne źródła konstytucyjnych praw podmiotowych. Jednakże w niniejszej sprawie skarżący ograniczyli się w uzasadnieniu skargi – w stosunku do wszystkich wskazanych w niej przepisów Konstytucji, jako wzorców kontroli – tylko do przywołania ich postanowień lub ogólnych zasad z nich wyprowadzanych.
Trybunał Konstytucyjny przypomina, że skarga konstytucyjna jest szczególnym środkiem ochrony konstytucyjnych wolności i praw. Ma ona gwarantować, że obowiązujące w systemie prawa akty normatywne nie będą stanowiły źródła ich naruszeń. W myśl art. 79 ust. 1 Konstytucji przedmiotem skargi konstytucyjnej jest kontrola zgodności z Konstytucją przepisów stanowiących podstawę ostatecznego orzeczenia o prawach skarżącego. Wskazany przedmiot skargi konstytucyjnej determinuje wymogi formalne, których spełnienie jest konieczne dla stwierdzenia dopuszczalności złożenia skargi konstytucyjnej (zob. np. wyrok TK z 23 listopada 1998 r., SK 7/98, OTK ZU nr 7, poz. 114; a także postanowienia TK z: 24 lipca 2000 r., SK 26/99, OTK ZU nr 5/2000, poz. 151; 18 listopada 2008 r., SK 23/06, OTK ZU nr 9/A/2008, poz. 166 oraz 10 marca 2009 r., Ts 120/07, OTK ZU nr 2/B/2009, poz. 103). Zarzut naruszenia konstytucyjnych wolności lub praw powinien być skonkretyzowany przez skarżących (zob. np. postanowienie TK z 25 października 1999 r., SK 22/98, OTK ZU nr 6/1999, poz. 122). Skarżący mają zatem obowiązek dokładnego sprecyzowania naruszonego prawa lub wolności konstytucyjnej, których ochrony chcą dochodzić w trybie skargi konstytucyjnej, a także określenia sposobu tego naruszenia (por. postanowienie TK z 18 listopada 2008 r., SK 23/06, OTK ZU nr 9/A/2008, poz. 166).
W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego wielokrotnie podkreślano, że prawidłowe wykonanie przez skarżącego obowiązku przedstawienia, jakie konstytucyjne prawa lub wolności (i w jaki sposób) zostały naruszone przez przepisy stanowiące przedmiot wnoszonej skargi konstytucyjnej, polegać musi nie tylko na wskazaniu (numerycznym) postanowień Konstytucji i zasad z nich wyprowadzanych, z którymi – zdaniem skarżącego – niezgodne są kwestionowane przepisy, ale również na precyzyjnym przedstawieniu treści prawa lub wolności, wywodzonych z tych postanowień, a naruszonych przez ustawodawcę. Powinna temu towarzyszyć szczegółowa i precyzyjna argumentacja uprawdopodabniająca stawiane zarzuty. Z powyższego obowiązku nie może zwolnić skarżącego, działający niejako z własnej inicjatywy, Trybunał Konstytucyjny, który – zgodnie z art. 66 ustawy o TK – orzekając, jest związany granicami skargi konstytucyjnej (por. postanowienie TK z 14 stycznia 2009 r., Ts 21/07, OTK ZU nr 2/B/2009, poz. 91).

4.3. Po trzecie, skarżący upatrują naruszenie prawa do sądu w odrzuceniu nieopłaconej przez ich profesjonalnego pełnomocnika procesowego apelacji, bez uprzedniego wezwania do uiszczenia opłaty. Należy w związku z tym przypomnieć, że „(…) nie można tracić z pola widzenia faktu, że nie istnieje w żadnym systemie prawnym bezwzględne i absolutne prawo do sądu – które nie podlegałoby jakimkolwiek ograniczeniom i które w konsekwencji stwarzałoby uprawnionemu nieograniczoną możliwość ochrony swych praw na drodze sądowej. To stwierdzenie należy odnieść do wszystkich kategorii praw, bowiem samo ukształtowanie postępowania przed sądem w sposób respektujący określone procedury (co do zasad inicjowania postępowania, terminów procesowych i materialnych, opłat, reprezentacji stron przed sądem, rygorów postępowania dowodowego etc.) stanowi istotne i rzeczywiste ograniczenie prawa do sądu, konieczne jednak ze względu na inne wartości powszechnie szanowane w państwie prawnym, jak w szczególności bezpieczeństwo prawne, zasada legalizmu czy zaufanie do prawa. Te powszechnie przyjęte i ogólnie stosowane we wszystkich rodzajach postępowania formalne rygory proceduralne wyznaczają więc bardzo wyraźnie granice, w jakich może być realizowane prawo do sądu, a jednocześnie tworzą punkt odniesienia przy ocenie tych formalnych restrykcji, które sięgają dalej i wyznaczają węziej pole, w jakim może dokonywać się ochrona sądowa określonego prawa” (wyrok TK z 10 maja 2000 r., K 21/99, OTK ZU nr 4/2000, poz. 109).

4.4. Po czwarte, w niniejszej sprawie – jak wskazano wyżej – podstawą wydania przez Sąd Okręgowy w Gdańsku postanowienia z 6 maja 2008 r. o odrzuceniu apelacji skarżących nie był wyłącznie – jak twierdzą skarżący – przepis art. 370 k.p.c., lecz norma wyprowadzona z zastosowania art. 1302 § 3 k.p.c. w związku z art. 370 k.p.c.

4.5. Po piąte, pełnomocnik skarżących wniósł zażalenie na postanowienie sądu pierwszej instancji odrzucające apelację, wydane na podstawie art. 1302 § 3 w zw. z art. 370 k.p.c., z powodu jej nieopłacenia. Zażalenie to zostało rozpatrzone i oddalone postanowieniem sądu drugiej instancji. Zatem skarżący zrealizowali swoje prawo do zaskarżenia orzeczeń wydanych w pierwszej instancji, w zakresie odnoszącym się do prawa zaskarżenia postanowienia o odrzuceniu apelacji (por. postanowienie TK z 8 czerwca 2009 r., SK 26/07, OTK ZU nr 6/A/2009, poz. 92).

4.6. Po szóste, ostatecznym orzeczeniem dotyczącym skarżących jest postanowienie Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 16 lipca 2008 r., a zatem orzeczenie sądu drugiej instancji, wydane na podstawie innych przepisów, aniżeli postanowienie sądu pierwszej instancji o odrzuceniu apelacji. Oczywiste jest zatem, że art. 370 k.p.c. nie stanowił podstawy ostatecznego orzeczenia wydanego w sprawie skarżących, co zgodnie z art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK przesądza o odmowie nadania skardze dalszego biegu (tak też uznał Trybunał Konstytucyjny w podobnej sprawie – zob. postanowienie TK z 10 marca 2009 r., Ts 120/07, OTK ZU nr 2/B/2009, poz. 103; zob. także postanowienie TK z 13 czerwca 2005 r., SK 24/03, OTK ZU nr 6/A/2005, poz. 72).

5. Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił, jak w sentencji.