Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CZ 114/13
POSTANOWIENIE
Dnia 20 lutego 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Barbara Myszka (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
SSN Hubert Wrzeszcz
w sprawie z powództwa M. T., D. O. i G. Z.
przeciwko H. K.
o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 20 lutego 2014 r.,
zażalenia powodów na wyrok Sądu Okręgowego w W.
z dnia 11 września 2013 r.
1. odrzuca zażalenie powodów M. T.
i D. O.,
2. oddala zażalenie powódki G. Z.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem częściowym z dnia 18 grudnia 2012 r. Sąd Rejonowy w W.
zobowiązał pozwaną H. K. do:
1. złożenia - zgodnie z żądaniem powoda D. O. - bliżej oznaczonych w
sentencji oświadczeń woli o ustanowieniu na nieruchomości położonej w W.
przy ul. U., składającej się z działek nr 41/1, 41/7, 41/8, 41/9 i 41/10, objętej
księgą wieczystą nr …279/2: a) na rzecz RWE S. Operator sp. z o.o. w W.
bądź jej następców prawnych, nieodpłatnie i na czas nieoznaczony,
służebności przesyłu, polegającej na prawie korzystania z działek
ewidencyjnych nr 41/1, 41/7, 41/8, 41/9 i 41/10 w celu wybudowania
podziemnej i napowietrznej linii elektroenergetycznej niskiego i średniego
napięcia, słupa, przyłączy energetycznych i złączy kablowych z prawem ich
rozbudowy, prawem dokonywania prac remontowo - konserwacyjnych i
prawem wykonywania robót ziemnych, b) na rzecz M. Spółki Gazownictwa
sp. z o.o. w W. bądź jej następców prawnych, nieodpłatnie i na czas
nieoznaczony, służebności przesyłu, polegającej na prawie posadowienia na
działkach nr 41/1, 41/7, 41/8, 41/9 i 41/10 sieci gazowej, przyłączy gazowych
i punktów redukcyjno - pomiarowych z prawem wykonywania czynności
związanych z konserwacją i rozbudową gazociągu i prawem wykonywania
robót ziemnych i c) na rzecz Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów
i Kanalizacji w m. W. S.A. w W., nieodpłatnie i na czas nieoznaczony,
służebności przesyłu, polegającej na prawie wstępu, przechodu, przejazdu i
zajęcia działek nr 41/1, 41/7, 41/8, 41/9 i 41/10 w celu wybudowania
przewodu wodociągowego i kanału sanitarnego z prawem dostępu w celu
eksploatacji, remontów oraz konserwacji i prawem wykonywania robót
ziemnych - wszystko w celu doprowadzenia mediów do nieruchomości
powoda D. O. położonej w W., objętej księgą wieczystą nr …046/9;
2. złożenia - zgodnie z żądaniem powódek M. T. i G. Z. - bliżej oznaczonych w
sentencji oświadczeń woli o ustanowieniu na nieruchomości położonej w W.
przy ul. U., składającej się z działek nr 41/1, 41/7, 41/8, 41/9 i 41/10, objętej
księgą wieczystą nr …279/2: a) na rzecz RWE S. Operator sp. z o.o. w W.
bądź jej następców prawnych służebności przesyłu, polegającej na prawie
3
korzystania z działek ewidencyjnych nr 41/1, 41/7, 41/8, 41/9 i 41/10 w celu
wybudowania podziemnej i napowietrznej linii elektroenergetycznej niskiego
i średniego napięcia, słupa, przyłączy energetycznych i złączy kablowych z
prawem ich rozbudowy, prawem dokonywania prac remontowo -
konserwacyjnych i prawem wykonywania robót ziemnych, b) na rzecz
Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji w m. W. S.A. w W.,
nieodpłatnie i na czas nieoznaczony, służebności przesyłu, polegającej na
prawie wstępu, przechodu, przejazdu i zajęcia działek nr 41/1, 41/7, 41/8,
41/9 i 41/10 w celu wybudowania przewodu wodociągowego i kanału
sanitarnego z prawem dostępu w celu eksploatacji, remontów oraz
konserwacji i prawem wykonywania robót ziemnych - wszystko w celu
doprowadzenia mediów do nieruchomości powódek M. T. i G. Z. położonych
w W., objętych księgami wieczystymi nr …829/8 i …967/1.
Sąd Rejonowy ustalił, że powodowie są właścicielami nieruchomości
położonych w W. w rejonie ul. U., które są pozbawione dostępu do drogi publicznej.
Pozwana jest natomiast właścicielką nieruchomości położonej również przy ul. U.,
składającej się z działek nr 41/1, 41/7, 41/8, 41/9 i 41/10, która w miejscowym
planie zagospodarowania przestrzennego jest przeznaczona pod drogę.
Postanowieniami z dnia 5 maja 2004 r., sygn. akt … 1163/02, i z dnia 12 kwietnia
2007 r., sygn. akt … 40/06, Sąd Rejonowy w W. obciążył działki nr 41/1 i 41/7, 41/8,
41/9 i 41/10 służebnościami drogi koniecznej oraz przeprowadzenia mediów na
rzecz nieruchomości objętych księgami wieczystymi nr …829/8, …046/9 i …967/1.
Właściciele nieruchomości władnących wybudowali na nich domy jednorodzinne w
zabudowie wolnostojącej i bliźniaczej, które są obecnie w stanie surowym
zamkniętym, ale nie mogą być wykończone, ponieważ „...służebność
przeprowadzenia mediów to za mało...” dla ich dostawców. RWE S. Operator sp. z
o.o. w W., M. Spółka Gazownictwa sp. z o.o. w W. i Miejskie Przedsiębiorstwo
Wodociągów i Kanalizacji w m. W. S.A. w W. uzależnili doprowadzenie mediów do
budynków od obciążenia działek nr 41/1, 41/7, 41/8, 41/9 i 41/10 służebnością
przesyłu, co spowodowało wstrzymanie prac wykończeniowych. Powodowie złożyli
pozwanej ofertę kupna jej nieruchomości, jednak pozwana nie wyraziła na to zgody.
4
Sąd uznał, że skoro zostały ustanowione na rzecz nieruchomości powodów
służebności przeprowadzenia przewodów wodociągowych i kanalizacyjnych oraz
linii energetycznej, a na rzecz nieruchomości D. O. także służebność
przeprowadzenia przewodów gazowych i pomimo ustanowienia tych służebności
dostawcy mediów wymagali złożenia przez pozwaną dodatkowego oświadczenia
woli, od którego uzależnili doprowadzenie mediów do budynków znajdujących się
na tych nieruchomościach, to żądanie powodów należy uwzględnić, ustanowione
służebności nie mogą być bowiem niewykonalne. Z tych względów Sąd na
podstawie art. 64 k.c. i art. 1047 k.p.c. orzekł, jak w sentencji.
Na skutek apelacji pozwanej, Sąd Okręgowy w W. wyrokiem z dnia
11 września 2013 r. uchylił wyrok Sądu Rejonowego i przekazał sprawę do
ponownego rozpoznania. Stwierdził, że uzasadnienie zaskarżonego wyroku tak
dalece odstaje od wymagań określonych w art. 328 § 2 k.p.c., że nie pozwala na
dokonanie kontroli instancyjnej, a samo postępowanie przed Sądem pierwszej
instancji zostało przeprowadzone z tak istotnymi naruszeniami prawa materialnego
i procesowego, że zaskarżony wyrok nie może się ostać.
Zdaniem Sądu Okręgowego, przy ponownym rozpoznaniu sprawy należy
w pierwszej kolejności podjąć czynności prowadzące do określenia samego
roszczenia oraz kręgu osób legitymowanych do udziału w sprawie i zbadania,
w jakim trybie sprawa ta powinna być rozpoznana (art. 201 k.p.c.). W aktualnym jej
stanie można bowiem jedynie domniemywać, że powodom chodzi o ustanowienie
służebności przesyłu, a żądanie takie - zgodnie z art. 626 § 3 k.p.c. - podlega
rozpoznaniu w postępowaniu nieprocesowym. Podmiotem, na rzecz którego może
być ustanowiona służebność przesyłu - jak wynika z art. 3051
k.c. - jest
przedsiębiorca przesyłowy. Z żądaniem ustanowienia takiej służebności może więc
wystąpić przedsiębiorca, który zamierza wybudować lub którego własność
stanowią urządzenia, o których mowa w art. 49 § 1 k.c. Poza tym właściciel
nieruchomości - jak wynika z art. 305 § 2 k.c. - może żądać odpowiedniego
wynagrodzenia w zamian za ustanowienie służebności przesyłu. Samo
stwierdzenie, że została już ustanowiona służebność przeprowadzenia przewodów
wodociągowo-kanalizacyjnych i gazowych oraz linii energetycznej, telefonicznej
i telewizyjnej - bez wykazania tej okoliczności orzeczeniami sądowymi - nie jest
5
wystarczające. Powodowie nie przedstawili dowodów, jakich konkretnie
przedsiębiorców przesyłowych ma dotyczyć dochodzone roszczenie i nie wykazali
również ich bezczynności. W tym stanie rzeczy Sąd Okręgowy na podstawie art.
386 § 4 k.p.c. orzekł, jak w sentencji.
W złożonym zażaleniu powodowie D. O., M. T. i G. Z. wnieśli o uchylenie
wyroku Sądu Okręgowego. Zarzucili naruszenie art. 386 § 4 k.p.c. przez uchylenie
wyroku Sądu pierwszej instancji z przekazaniem sprawy do ponownego
rozpoznania, pomimo że nie doszło do nierozpoznania istoty sprawy ani nie
zachodzi konieczność przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości, a
Sąd Okręgowy nie wskazał, która z tych przesłanek legła u podstaw jego
rozstrzygnięcia, co dodatkowo prowadzi do wniosku, że uzasadnienie wyroku nie
spełnia wymagań określonych w art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c., a
ponadto naruszenie art. 378 § 1 k.p.c. przez wyjście poza granice apelacji i
uchylenie wyroku z powodu uchybień procesowych, które w apelacji pozwanej nie
zostały wykazane.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W ramach postępowania wstępnego, przeprowadzanego na podstawie art.
3941
§ 3 w związku z art. 3986
§ 3 k.p.c., trzeba stwierdzić, że zażalenie powodów
D. O. i M. T. zostało wniesione po upływie terminu.
Jak wynika z art. 3941
§ 3 k.p.c., do postępowania przed Sądem
Najwyższym toczącego się na skutek zażalenia stosuje się odpowiednio art. 394
§ 2 k.p.c., zgodnie z którym termin do wniesienia zażalenia jest tygodniowy i liczy
się od doręczenia postanowienia, a gdy strona nie zażądała w terminie
przepisanym doręczenia postanowienia zapadłego na rozprawie - od ogłoszenia
postanowienia. W niniejszej sprawie zażalenie zostało wniesione na wyrok Sądu
Okręgowego ogłoszony na rozprawie w dniu 11 września 2013 r. w związku
z uchyleniem tym wyrokiem wyroku Sądu pierwszej instancji i przekazaniem
sprawy do ponownego rozpoznania. Żądanie sporządzenia uzasadnienia wyroku
Sądu Okręgowego i doręczenia go wraz z uzasadnieniem zgłosił w dniu
18 września 2013 r. adw. S. W., który był pełnomocnikiem procesowym powódki G.
Z. (k. 330 - 331). W dniu 30 września 2013 r. Sąd Okręgowy dokonał doręczenia, a
w dniu 7 października 2013 r. adw. S. W. wniósł zażalenie w imieniu powódki G. Z.,
6
a ponadto w imieniu powodów D. O. i M. T. (k. 338). Dopiero na wezwanie Sądu
adw. S. W., przy piśmie z dnia 21 października 2013 r., przedłożył pełnomocnictwo
udzielone mu przez pozostałych powodów (k. 344, 347 i 348). Powodowie D. O.
i M. T. nie zgłosili w przepisanym terminie żądania doręczenia im wyroku z dnia 11
września 2013 r., wobec czego - zgodnie z art. 394 § k.p.c. - powinni wnieść
zażalenie w terminie tygodniowym od ogłoszenia tego wyroku. Ponieważ uczynili to
dopiero w dniu 7 października 2013 r., wniesione przez nich zażalenie, jako
spóźnione, ulega odrzuceniu na podstawie art. 3941
§ 3 w związku z art. 3986
§ 3
k.p.c.
Rozważenie zażalenia powódki G. Z. trzeba poprzedzić przypomnieniem
celu regulacji wprowadzonej przez art. 1 pkt 39 ustawy z dnia 16 września 2011 r.
o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw
(Dz. U. Nr 233, poz. 1381 - dalej: „ustawa nowelizująca”).
Powołanym przepisem w art. 3941
k.p.c. nadano nowe brzmienie § 1 i 3,
a ponadto dodano § 11
, zgodnie z którym zażalenie do Sądu Najwyższego
przysługuje także w razie uchylenia przez sąd drugiej instancji wyroku sądu
pierwszej instancji i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.
W uzasadnieniu projektu ustawy nowelizującej podkreślono, że, według założeń
obecnego modelu postępowania cywilnego, druga instancja stanowi instancję
merytoryczną, w ramach której rozstrzygnięcie sprawy powinno nastąpić ex novo
i zakończyć się podjęciem merytorycznego rozstrzygnięcia kończącego spór
między stronami. Zbyt częste uciekanie się do uchylenia wyroku sądu pierwszej
instancji z równoczesnym przekazaniem sprawy do ponownego rozpoznania
prowadzi do wypaczenia tego założenia i przedłużenia postępowania, w związku
z czym celowe jest zapewnienie Sądowi Najwyższemu możliwości kontroli tego
rodzaju rozstrzygnięć (zob. Druk Sejmowy nr 4332, VI kadencji).
Istotnie, postępowanie apelacyjne ma charakter merytoryczny, co oznacza,
że sąd drugiej instancji nie może ograniczać się do oceny zarzutów apelacyjnych,
lecz musi - niezależnie od ich treści - dokonać ponownych własnych ustaleń,
a następnie poddać je ocenie pod kątem prawa materialnego (zob. uchwałę składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia 2008 r., III CZP 49/07,
OSNC 2008, nr 6, poz. 55). Zasadne wniesienie apelacji powinno więc prowadzić
7
przede wszystkim do wydania orzeczenia reformatoryjnego, a wyjątkowo tylko
orzeczenia kasatoryjnego. Z art. 386 k.p.c. wynika, że sąd drugiej instancji może
uchylić zaskarżony wyrok i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania tylko
w trzech wypadkach: w razie stwierdzenia nieważności postępowania (art. 386 § 2
k.p.c.), w razie nierozpoznania przez sąd pierwszej instancji istoty sprawy albo gdy
wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości
(art. 386 § 4 k.p.c.).
W postępowaniu toczącym się na skutek zażalenia na orzeczenie
o uchyleniu wyroku sądu pierwszej instancji i przekazaniu sprawy do ponownego
rozpoznania Sąd Najwyższy poddaje kontroli jedynie przesłanki uchylenia
orzeczenia sądu pierwszej instancji. Bada prawidłowość stwierdzenia nieważności
postępowania przez sąd drugiej instancji (art. 386 § 2 k.p.c.), a jeżeli przyczyną
orzeczenia kasatoryjnego były przesłanki określone w art. 386 § 4 k.p.c. - bada,
czy sąd drugiej instancji prawidłowo pojmował wskazane w tym przepisie
przyczyny uzasadniające uchylenie orzeczenia sądu pierwszej instancji i czy jego
merytoryczne stanowisko uzasadniało taką ocenę postępowania sądu pierwszej
instancji. Innymi słowy, bada czy rzeczywiście sąd pierwszej instancji nie rozpoznał
istoty sprawy albo czy rzeczywiście wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia
postępowania dowodowego w całości. Dokonywana kontrola ma przy tym
charakter czysto procesowy, co oznacza, że Sąd Najwyższy nie może wkraczać
w merytoryczne kompetencje sądu drugiej instancji rozpoznającego apelację.
Zażalenie przewidziane w art. 3941
§ 11
k.p.c. nie jest bowiem środkiem prawnym
służącym kontroli materialnoprawnej podstawy orzeczenia, zarezerwowanej
wyłącznie do przeprowadzenia w postępowaniu kasacyjnym. Z tej przyczyny
odmienne ujęcie zakresu kognicji Sądu Najwyższego w postępowaniu toczącym
się na skutek zażalenia przewidzianego w art. 3941
§ 11
k.p.c. trzeba uznać za
niedopuszczalne (zob. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 25 października
2012 r., I CZ 136/12, nie publ., z dnia 25 października 2012 r., I CZ 139/12, nie
publ., z dnia 25 października 2012 r., I CZ 143/12, nie publ., z dnia 7 listopada
2012 r., IV CZ 147/12, nie publ., z dnia 9 listopada 2012 r., IV CZ 156/12, nie publ.,
z dnia 28 listopada 2012 r., III CZ 77/12, nie publ., z dnia 15 lutego 2013 r., I CZ
8
5/13, nie publ., z dnia 10 kwietnia 2013 r., IV CZ 21/13, nie publ. i z dnia 23 maja
2013 r., IV CZ 50/13, nie publ.).
Powracając do zażalenia w niniejszej sprawie, trzeba zgodzić się z zarzutem
skarżącej, że Sąd Okręgowy nie wskazał wprost przyczyny uchylenia wyroku Sądu
pierwszej instancji z przekazaniem sprawy do ponownego rozpoznania, powołał się
jedynie na art. 386 § 4 k.p.c. W przepisie tym zostały sformułowane dwie przyczyny,
są nimi nierozpoznanie przez sąd pierwszej instancji istoty sprawy i konieczność
przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości. Z całości wywodów
zawartych w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku wynika jednoznacznie, że
u podstaw orzeczenia kasatoryjnego legła ocena, według której doszło do
nierozpoznania istoty sprawy, w ocenie Sądu Okręgowego bowiem Sąd pierwszej
instancji nie wyjaśnił treści dochodzonego roszczenia, przez co nie umiejscowił go
w konkretnych przepisach prawa ani nie określił kręgu osób legitymowanych do
udziału w sprawie oraz dowodów niezbędnych do jej rozstrzygnięcia.
W konsekwencji postępowanie przed Sądem pierwszej instancji zostało
przeprowadzone z istotnymi naruszeniami zarówno prawa materialnego, jak
i procesowego. Sąd Okręgowy wskazał na regulacje zawarte w art. 49 i 3052
k.c.
oraz w art. 201 i 626 § 3 k.p.c.
Jak już wyjaśniono w orzecznictwie Sądu Najwyższego, nierozpoznanie
istoty sprawy oznacza zaniechanie przez sąd pierwszej instancji zbadania
materialnej podstawy żądania pozwu albo pominięcie merytorycznych zarzutów
pozwanego. O sytuacji takiej można mówić, jeżeli np. sąd nie wniknął w całokształt
okoliczności sprawy, ponieważ pozostając w mylnym przekonaniu ograniczył się do
zbadania jedynie kwestii legitymacji procesowej jednej ze stron lub kwestii
przedawnienia, wskutek czego przedwcześnie oddalił powództwo albo jeżeli
zaniechał zbadania merytorycznych zarzutów pozwanego, związanych
z ewentualną wierzytelnością wzajemną, przysługującą pozwanemu wobec
powoda (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 23 września 1998 r., II CKN 897/97,
OSNC 1999, nr 1, poz. 22, z dnia 12 lutego 2002 r., I CKN 486/00, nie publ., z dnia
21 października 2005 r., III CK 161/05, nie publ., z dnia 20 lipca 2006 r., V CSK
140/06, nie publ., z dnia 17 kwietnia 2008 r., II PK 291/07, nie publ., z dnia
11 sierpnia 2010 r., I CSK 661/09, nie publ., z dnia 26 stycznia 2011 r., IV CSK
9
299/10, nie publ., z dnia 6 września 2011 r., I UK 70/11, nie publ. i z dnia
12 stycznia 2012 r., II CSK 274/11, nie publ. oraz postanowienia z dnia 15 lipca
1998 r., II CKN 838/97, nie publ., z dnia 23 września 1998 r., II CKN 897/97, OSNC
1999, nr 1, poz. 22, z dnia 25 października 2012 r., I CZ 139/12, nie publ. i z dnia
9 listopada 2012 r., IV CZ 156/12, nie publ.).
W niniejszej sprawie - w ocenie Sądu Okręgowego - Sąd pierwszej instancji
zaniechał wyjaśnienia treści żądania pozwu i zbadania jego materialnej podstawy.
Zaniechanie zbadania materialnej podstawy żądania pozwu oznacza natomiast
nierozpoznanie istoty sprawy w rozumieniu art. 386 § 4 k.p.c. i uzasadnia wydanie
orzeczenia kasatoryjnego. Bez znaczenia jest podnoszona przez skarżącą
okoliczność, że w apelacji pozwana nie powoływała się na nierozpoznanie istoty
sprawy, takiej kwalifikacji bowiem Sąd Okręgowy dokonał ze względu na
naruszenie prawa materialnego. Zgodnie zaś z powołaną przez skarżącą uchwałą
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia 2008 r., III CZP
49/07, sąd drugiej instancji rozpoznający sprawę na skutek apelacji - bez względu
na stanowisko stron oraz zakres zarzutów - powinien zastosować właściwe
przepisy prawa materialnego.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 3941
§ 3 w związku z art.
398 k.p.c. oddalił zażalenie jako pozbawione uzasadnionych podstaw.