Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 385/13
POSTANOWIENIE
Dnia 25 kwietnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Barbara Myszka (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Marta Romańska
SSN Krzysztof Strzelczyk
w sprawie z wniosku Syndyka Masy Upadłości Fabryki Mechanizmów
Samochodowych "P." Spółki Akcyjnej w upadłości likwidacyjnej w S.
przy uczestnictwie N. K.
o orzeczenie zakazów określonych w art.373 Prawa
upadłościowego i naprawczego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 25 kwietnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w S.
z dnia 24 stycznia 2013 r.
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w S. do ponownego rozpoznania, pozostawiając
temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Syndyk masy upadłości Fabryki Mechanizmów Samochodowych „P.” S.A. w
S. w dniu 4 czerwca 2012 r. wystąpił z wnioskiem o orzeczenie wobec uczestnika N.
K. na okres dziesięciu lat zakazu prowadzenia działalności gospodarczej.
Postanowieniem z dnia 3 września 2012 r. Sąd Rejonowy w S. pozbawił
uczestnika na okres pięciu lat prawa prowadzenia działalności gospodarczej na
własny rachunek oraz pełnienia funkcji członka rady nadzorczej, reprezentanta lub
pełnomocnika w spółce handlowej, przedsiębiorstwie państwowym, spółdzielni,
fundacji lub stowarzyszeniu, natomiast w pozostałej części wniosek oddalił.
Ustalił, że w dniu 14 marca 2008 r. uczestnik został wpisany do rejestru
przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego jako członek zarządu Fabryki
Mechanizmów Samochodowych „P.” S.A. w S., zawiązanej w 1992 roku.
Postanowieniem z dnia 27 lutego 2002 r. Sąd Rejonowy w S. zatwierdził układ
zawarty przez tę spółkę z wierzycielami w dniu 24 stycznia 2002 r. Z kolei
postanowieniem z dnia 11 lutego 2011 r. Sąd Rejonowy w S. ogłosił upadłość
Fabryki Mechanizmów Samochodowych „P.” S.A., obejmującą likwidację jej
majątku. Przyjął, że według stanu na dzień 30 września 2010 r. łączna kwota
wymagalnych zobowiązań krótkoterminowych spółki wynosiła 48 230 879,51 zł, w
tym wobec jednostek powiązanych – 27 627 262,36 zł. Zobowiązania z tytułu
dostaw i usług jednostek niepowiązanych wynosiły natomiast 4 763 963,76 zł, z
tytułu wynagrodzeń - 1 299 986,62 zł, z tytułu podatku VAT i podatku od
wynagrodzeń - 1 250 902,11zł, z tytułu podatków gminnych - 4 931 186,72 zł, a
wobec Zakładu Ubezpieczeń Społecznych – 7 160 228,90 zł. Opóźnienia w
płatności przekraczały trzy miesiące, z tym że większość zobowiązań stała się
wymagalna przed 2007 rokiem. W dniu 20 stycznia 2012 r. syndyk złożył listę
obejmującą wierzytelności uznane według stanu na dzień 18 listopada 2011 r. w
łącznej kwocie 34 093 286,15 zł.
Sąd Rejonowy uznał, że orzeczeniu zakazu prowadzenia działalności
gospodarczej nie stoi na przeszkodzie art. 377 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. –
Prawo upadłościowe i naprawcze (jedn. tekst: Dz.U. z 2012 r., poz. 1112 ze zm. –
3
dalej: „Pr.u.n.”), ponieważ przepis ten nie obejmuje swoim zakresem sytuacji,
w których w chwili złożenia wniosku o orzeczenie zakazu toczyło się postępowanie
upadłościowe. W takim wypadku termin roczny, o którym mowa w tym przepisie,
w ogóle nie rozpoczyna biegu. W niniejszej sprawie w chwili objęcia przez
uczestnika funkcji członka zarządu Fabryka Mechanizmów Samochodowych „P.”
S.A. była już niewypłacalna w rozumieniu art. 11 ust. 1 Pr.u.n., gdyż w dniu 14
marca 2008 r. wymagalne były zobowiązania w kwocie co najmniej 908 123,97 zł, a
w rzeczywistości ich wysokość była znacznie wyższa, skoro na liście wierzytelności
zostały uznane zobowiązania w kwocie 34 093 286,15 zł. Wobec braku dowodów
na zaciąganie w czasie pełnienia przez uczestnika funkcji członka zarządu nowych
zobowiązań, należy przyjąć, że w dniu 14 marca 2008 r. wymagalne zobowiązania
spółki wynosiły 34 093 286,15 zł. Uczestnik powinien więc w terminie do dnia 28
marca 2008 r. złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości spółki. Z racji pełnionej funkcji
znał sytuację finansową spółki i zdawał sobie sprawę z kilkuset toczących się
postępowań egzekucyjnych, dlatego zaniechanie złożenia wniosku w terminie 14
dni od wystąpienia przesłanek ogłoszenia upadłości przez niemal 3 lata należy
uznać za zawinione, a stopień winy nieumyślnej określić jako znaczny. W okresie
tym zmniejszyła się wartość majątku spółki i zwiększyły jej zobowiązania przez co
spółka całkowicie utraciła zdolność do generowania zysku. Z tych względów Sąd
Rejonowy pozbawił uczestnika praw określonych w art. 373 Pr.u.n. na okres pięciu
lat.
Po rozpoznaniu sprawy na skutek apelacji obu uczestników, Sąd Okręgowy
w S. postanowieniem z dnia 24 stycznia 2013 r. zmienił zaskarżone postanowienie i
zarówno wniosek, jak i apelację wnioskodawcy oddalił. Stwierdził, że Sąd pierwszej
instancji, analizując regulację zawartą w art. 377 Pr.u.n., nie uwzględnił zmiany
tego przepisu dokonanej ustawą z dnia 6 marca 2009 r. o zmianie ustawy - Prawo
upadłościowe i naprawcze, ustawy o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym oraz
ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz.U. z 2009 r. Nr 53, poz. 434 - dalej;
„ustawa nowelizująca”). Zgodnie natomiast z art. 6 ust. 3 tej ustawy, jeżeli przed
dniem jej wejścia w życie ustała możliwość orzeczenia zakazu, o którym mowa w
ust. 1, z powodu upływu rocznego terminu do wszczęcia postępowania, zakazu nie
orzeka się.
4
Powołując się na pogląd wyrażony w uzasadnieniu postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 12 kwietnia 2012 r., II CSK 463/11 (nie publ.), Sąd Okręgowy
przyjął, że art. 6 ust. 3 ustawy nowelizującej wskazuje moment miarodajny dla
oceny, czy bezpowrotnie upłynął termin prekluzyjny, w którym można domagać się
orzeczenia zakazu przewidzianego w art. 373 Pr.u.n. Chwilą przesądzającą o tym
jest stan istniejący przed dniem wejścia w życie ustawy nowelizującej, a ściśle stan
bezpośrednio poprzedzający ten dzień. Ustawodawca utrwalił ten stan,
stwierdzając, iż niemożność orzeczenia zakazu w owym czasie przesądza o tym,
że nie może być on już orzeczony. Postanowienie tej treści nawiązuje do
powoływanej w uzasadnieniu projektu ustawy nowelizującej myśli o zachęceniu
dłużników do występowania o ogłoszenie upadłości, jeśli zachodzą do tego
podstawy poprzez wyznaczenie cezury, po której przyczyny przeszłe,
niewykorzystane przez uprawnione podmioty we właściwym terminie do żądania
usunięcia nierzetelnych uczestników z obrotu gospodarczego, objęte są swego
rodzaju abolicją i nie mogą już posłużyć jako podstawa skutecznego wniosku
o orzeczenie zakazu, nawet jeśli w późniejszym czasie zostanie złożony wniosek
o ogłoszenie upadłości i termin ponownie się otworzy.
Sąd Okręgowy zaaprobował ustalenie Sądu pierwszej instancji, że w chwili
obejmowania przez uczestnika funkcji członka zarządu istniał stan uzasadniający
złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości. Uznał w związku z tym, że termin roczny
przewidziany w art. 377 Pr.u.n. w pierwotnym brzmieniu upłynął przed dniem
wejścia w życie ustawy nowelizującej, wobec czego możliwość orzeczenia zakazu,
o którym mowa w art. 373 Pr.u.n. jest wyłączona.
W skardze kasacyjnej od postanowienia Sądu Okręgowego wnioskodawca,
powołując się na podstawę określoną w art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c., wniósł o uchylenie
zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
ewentualnie orzeczenie co do istoty sprawy zgodnie z żądaniem wniosku.
Wskazał na naruszenie art. 6 ust. 3 ustawy nowelizującej przez przyjęcie,
że przepis ten wprowadza definitywne ograniczenie prawa żądania orzeczenia
zakazu prowadzenia działalności gospodarczej w razie ustalenia, że moment,
w którym dłużnik powinien złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości, wystąpił
wcześniej niż rok przed nowelizacją art. 377 Pr.u.n., a przed wejściem w życie
5
ustawy nowelizującej nie został złożony wniosek o ogłoszenie upadłości dłużnika
ani wniosek o orzeczenie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej, nawet
wówczas, gdy po wejściu w życie ustawy nowelizującej został złożony wniosek
o ogłoszenie upadłości dłużnika.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozważania prowadzące do rozstrzygnięcia zarzutu naruszenia art. 6 ust. 3
ustawy nowelizującej trzeba rozpocząć od przypomnienia regulacji zawartej w art.
377 Pr.u.n. w brzmieniu sprzed nowelizacji, utrwalonej wykładni tego przepisu oraz
zakresu zmian wprowadzonych z dniem 2 maja 2009 r.
Artykuł 377 Pr.u.n. w pierwotnym brzmieniu stanowił, że nie orzeka się
zakazu, o którym mowa w art. 373, jeżeli postępowanie w tej sprawie nie zostało
wszczęte w terminie roku od umorzenia lub zakończenia postępowania
upadłościowego albo oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości na podstawie art.
13, a gdy nie złożono wniosku o ogłoszenie upadłości, od dnia, w którym dłużnik
obowiązany był taki wniosek złożyć. Na gruncie tego przepisu zarówno
w orzecznictwie, jak i w doktrynie przyjmowano, że wskazany w nim termin roczny
jest terminem zawitym prawa materialnego, który nie podlega przedłużeniu ani
przywróceniu, a uchybienie mu powoduje oddalenie wniosku o orzeczenie zakazu.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego dominował pogląd, podzielany przez
większość doktryny, że określony w art. 377 Pr.u.n. termin roczny do wystąpienia
z wnioskiem, o którym mowa w art. 373 Pr.u.n., biegnie od dnia, w którym dłużnik
był obowiązany złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości, tylko wtedy, gdy wniosku
takiego nie złożyły inne osoby uprawnione, w szczególności wierzyciele. Jeżeli
natomiast wniosek o ogłoszenie upadłości dłużnika został przez wierzyciela złożony,
roczny termin do wystąpienia z wnioskiem o orzeczenie zakazu liczy się
od umorzenia lub zakończenia postępowania upadłościowego albo oddalenia
wniosku na podstawie art. 13 Pr.u.n. Niezłożenie wniosku o orzeczenie zakazu
prowadzenia działalności gospodarczej w ciągu roku od dnia powstania przesłanek
upadłości nie oznaczało więc całkowitej niemożności orzeczenia zakazu, jeżeli
podstawa upadłości w dalszym ciągu istniała. Z wnioskiem o ogłoszenie upadłości
po upływie tego okresu mógł wystąpić wierzyciel, co powodowało inny sposób
6
liczenia omawianego terminu, gdyż biegł on w takim wypadku od umorzenia lub
zakończenia postępowania upadłościowego albo oddalenia wniosku na podstawie
art. 13 Pr.u.n. Dłużnik, który zataił podstawę do ogłoszenia upadłości nie mógł się
wówczas zasłonić zarzutem, że podstawa ta wystąpiła wcześniej niż rok przed
złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości. Osoby, które uzyskały status
wierzyciela niewypłacalnego podmiotu po upływie roku od powstania jego
niewypłacalności, nie mogły wprawdzie wystąpić wprost z wnioskiem o zakazanie
prowadzenia przez niego działalności gospodarczej, ale nie były pozbawione
możliwości skutecznego zainicjowania takiego postępowania. Osoby te mogły
ponownie otworzyć termin do wszczęcia postępowania o orzeczenie zakazu, jeżeli
wystąpiły z wnioskiem o ogłoszenie upadłości. Nie było przy tym – jak podkreślał
Sąd Najwyższy - podstaw do przyjęcia, że wszczęcie postępowania
upadłościowego prowadziło do zmiany sposobu liczenia terminu do wszczęcia
postępowania o orzeczenie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej tylko
wtedy, gdy wniosek o ogłoszenie upadłości wpłynął w ciągu terminu
przewidzianego w art. 377 in fine Pr.u.n. Nie oznaczało to bynajmniej, że możliwość
ponownego otwarcia tego terminu nie podlega ograniczeniom czasowym, gdyż
ograniczeniem takim jest istnienie stanu niewypłacalności. W razie ustania tego
stanu sąd oddala wniosek o ogłoszenie upadłości ze względu na brak podstaw
do jej ogłoszenia, a w świetle art. 377 Pr.u.n. jedynie oddalenie wniosku na
podstawie art. 13 Pr.u.n. uzasadnia odmienny sposób obliczania terminu do
złożenia wniosku o zakazanie prowadzenia działalności gospodarczej. Jeżeli
natomiast stan niewypłacalności trwa nadal, powinno być możliwe orzeczenie
sankcji przewidzianej w art. 373 Pr.u.n.
Sąd Najwyższy podkreślał, że przyjęcie zróżnicowanego sposobu liczenia
terminów było w art. 377 Pr.u.n. zabiegiem celowym, chodziło bowiem
o stworzenie realnej możliwości złożenia wniosku o zastosowanie sankcji wobec
dłużnika, który - poważnie naruszając reguły uczciwego obrotu - mógł zataić
istnienie podstawy do ogłoszenia upadłości (zob. uchwały Sądu Najwyższego
z dnia 22 marca 2006 r., III CZP 13/06, OSNC 2007, nr 1, poz. 8, z dnia 9 kwietnia
2010 r., III CZP 14/10, OSNC 2010, nr 10, poz. 133 i z dnia 20 maja 2011 r., III CZP
23/11, OSNC 2012. Nr 1, poz. 5, postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 12 maja
7
2006 r., V CSK 54/06, M. Prawn. 2006, nr 11, s. 566, z dnia 10 listopada 2006 r.,
I CSK 218/06, nie publ., z dnia 17 stycznia 2007 r., II CSK 330/06, „Izba Cywilna”
2008, nr 12, s. 45, z dnia 12 grudnia 2007 r., V CSK 321/07, nie publ., z dnia
5 marca 2009 r., III CSK 297/08, M. Prawn. 2009, nr 7, s. 356 i z dnia 10 stycznia
2010 r., II CSK 364/09, nie publ.).
Zgodnie z art. 1 pkt 120 ustawy nowelizującej, art. 377 Pr.u.n. otrzymał
z dniem 2 maja 2009 r. nowe brzmienie i odtąd stanowi, że nie orzeka się zakazu,
o którym mowa w art. 373, jeżeli postępowanie w tej sprawie nie zostało wszczęte
w terminie roku od dnia umorzenia lub zakończenia postepowania upadłościowego
albo oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości na podstawie art. 13, a gdy wniosek
o ogłoszenie upadłości nie był złożony, w terminie trzech lat od dnia, w którym
dłużnik obowiązany był taki wniosek złożyć. Kwestie intertemporalne zostały
uregulowane w art. 6 ustawy nowelizującej, według którego do postępowań
w sprawach orzekania zakazu prowadzenia działalności gospodarczej, wszczętych
i niezakończonych przed dniem wejścia w życie ustawy, stosuje się przepisy
dotychczasowe (ust. 1); jeżeli przed dniem wejścia w życie ustawy zaistniały
podstawy do ogłoszenia upadłości, do postępowań, o których mowa w ust. 1,
wszczętych po dniu wejścia w życie ustawy, stosuje się przepisy dotychczasowe
(ust. 2); jeżeli przed dniem wejścia w życie ustawy ustała możliwość orzeczenia
zakazu, o którym mowa w ust. 1, z powodu upływu rocznego terminu do wszczęcia
postępowania, zakazu nie orzeka się (ust. 3).
Porównanie pierwotnego i znowelizowanego brzmienia art. 377 prowadzi do
wniosku, że jedyną zmianą merytoryczną było wydłużenie do trzech lat rocznego
terminu, po upływie którego – w sytuacji, gdy nie złożono wniosku o ogłoszenie
upadłości – nie można orzec zakazu, o którym mowa w art. 373 Pr.u.n., jeżeli przed
upływem tego terminu nie zostało wszczęte postępowanie w tej sprawie.
W rezultacie doszło do wydłużenia możliwości orzeczenia zakazu w sytuacji,
w której nie został złożony wniosek o ogłoszenie upadłości.
Odczytując znaczenie regulacji zawartej w art. 6 ust. 3 ustawy nowelizującej,
nie można przyjmować, że intencją ustawodawcy było zachęcenie dłużników
do występowania o ogłoszenie upadłości, jeżeli zachodzą do tego podstawy,
8
poprzez wyznaczenie cezury, po której przyczyny przeszłe, niewykorzystane przez
uprawnione podmioty we właściwym terminie do usunięcia nierzetelnych
uczestników z obrotu gospodarczego, objęte są swego rodzaju abolicją. Sprzeciwia
się temu uzasadnienie projektu ustawy nowelizującej, zakres wprowadzonych nią
zmian i wreszcie samo brzmienie analizowanego przepisu.
W uzasadnieniu projektu podkreślono, że przewidziane w nim ułatwienia
dotyczące prowadzenia postępowania naprawczego przez przedsiębiorców, którzy
są zadłużeni w niewielkim stopniu i których zadłużenie ma charakter przejściowy,
będą miały pośrednie przełożenie na rozwój i funkcjonowanie przedsiębiorców,
a w konsekwencji na wyniki ich działalności, również w aspekcie konkurencyjności.
W uzasadnieniu tym nie ma natomiast mowy o wprowadzeniu abolicji w celu
zachęcenia dłużników do występowania o ogłoszenie upadłości, jeżeli zachodzą do
tego podstawy. Wręcz przeciwnie, z uzasadnienia projektu wynika dążenie
ustawodawcy do zwiększenia skuteczności systemu eliminacji nierzetelnych
uczestników obrotu gospodarczego, czego wyrazem jest między innymi wydłużenie
rocznego terminu przewidzianego w art. 377 in fine Pr.u.n. (zob. Druk Sejmowy nr
654). Poza tym wprowadzenie abolicji, czyli aktu łaski ustawowej, wymagałoby
wyraźniej wypowiedzi ustawodawcy, a takiej analizowany art. 6 ust. 3 nie zawiera.
Konstatacja ta prowadzi do wniosku, że art. 6 ust. 3 ustawy nowelizującej nie
zmienia utrwalonej w orzecznictwie wykładni art. 377 Pr.u.n., według której
określony w tym przepisie termin do wystąpienia z wnioskiem o orzeczenie zakazu
prowadzenia działalności gospodarczej biegnie od dnia, w którym dłużnik był
obowiązany złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości, tylko wtedy, gdy wniosku
takiego nie złożyły inne osoby uprawnione. Jeżeli natomiast wniosek o ogłoszenie
upadłości zostanie złożony, termin ten rozpoczyna bieg na nowo i liczy się od
umorzenia lub zakończenia postępowania upadłościowego albo oddalenia wniosku
na podstawie art. 13 Pr.u.n. Wprowadzając zatem regulację zawartą w art. 6 ust. 3
ustawodawca miał na celu jedynie niepogorszenie sytuacji prawnej osób, wobec
których mogłoby toczyć się postępowanie o orzeczenie zakazu, o którym mowa
w art. 373 Pr.u.n., z powodu wydłużenia terminu przewidzianego w art. 377 in fine
Pr.u.n. Gdyby bowiem do czasu orzekania w sprawie zakazu prowadzenia
działalności gospodarczej nie złożono wniosku o ogłoszenie upadłości dłużnika
9
i gdyby przed dniem wejścia w życie ustawy nowelizującej upłynął roczny termin od
dnia, w którym dłużnik obowiązany był taki wniosek złożyć, to - pomimo wydłużenia
terminu do wszczęcia postępowania o orzeczenie zakazu do trzech lat - zakazu
takiego nie można byłoby orzec.
Przytoczone argumenty prowadzą do wniosku, że art. 6 ust. 3 ustawy
nowelizującej nie wyłącza możliwości orzeczenia zakazu prowadzenia działalności
gospodarczej w sytuacji, w której wniosek o orzeczenie zakazu został złożony po
dniu wejścia w życie tej ustawy - w trakcie postępowania upadłościowego
wszczętego również po dniu wejścia w życie powołanej ustawy - choćby przed tym
dniem upłynął roczny termin przewidziany w art. 377 in fine Pr.u.n. w jego
pierwotnym brzmieniu.
Ponieważ Sąd Okręgowy wyszedł z odmiennego założenia, konieczne stało
się uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 oraz art. 108
§ 2 w związku z art. 39821
k.p.c. orzekł, jak w sentencji.