I CZ 57/14
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
-
Izby:
-
Jednostka obsługująca sprawę:
-
Forma orzeczenia:
-
Typ składu:
-
Skład sędziowski:
Powołane przepisy:
Informacje o źródle orzeczenia:
- Link do źródła orzeczenia
-
Data publikacji:04-09-2014
Dodatkowe informacje:
-
Sprawy przywołane w treści orzeczenia:II CZ 141/12 II CZ 79/13 II CZ 86/13 III CK 161/05 III CZ 83/12 IV CZ 118/13 IV CZ 156/12 V CZ 77/13 II CKN 838/97 II CKN 897/97 III CKN 151/98
Pełny tekst orzeczenia
Sygn. akt I CZ 57/14
POSTANOWIENIE
Dnia 6 sierpnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
SSN Jan Górowski
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Z. W. i B. B.
przeciwko S. W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 6 sierpnia 2014 r.,
zażalenia pozwanej na wyrok Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 10 kwietnia 2014 r.,
oddala zażalenie, pozostawiając rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania zażaleniowego do rozstrzygnięcia w orzeczeniu
kończącym postępowanie w instancji.
2
UZASADNIENIE
Powodowie wystąpili przeciwko pozwanej o zapłatę kwot po 83.333,33 zł
tytułem zachowku po ojcu S. W. Kwestionowali przy tym skuteczność
wydziedziczenia ich przez spadkodawcę.
Sąd Okręgowy w T. wyrokiem z dnia 18 czerwca 2013 r. oddalił powództwo.
Uznał, że wydziedziczenie było skuteczne, ponieważ powodowie wprawdzie z
usprawiedliwionych przyczyn, spowodowanych uczestnictwem w konflikcie
małżeńskim rodziców, zaprzestali kontaktów z ojcem tuż po wyprowadzeniu się z
domu rodzinnego, jednak kiedy stali się już osobami dorosłymi byli zobowiązani do
zainteresowania się ojcem, który bardzo poważnie chorował, o czym powodowie
wiedzieli. Mimo to, w sposób uporczywy i długotrwały nie wykazywali
zainteresowania sprawami ojca, co, zdaniem Sądu, wyczerpywało przesłankę
uporczywego niedopełniania obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy (art.
1008 pkt 3 k.c.).
Sąd Apelacyjny, który rozpatrywał sprawę na skutek apelacji powodów,
wyrokiem z dnia 10 kwietnia 2014 r. uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do
ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji. Jako podstawę uchylenia
wskazał art. 386 § 4 k.p.c., a konkretnie nierozpoznanie istoty sprawy przez sąd
pierwszej instancji. Sąd odwoławczy rozważył cele ochronne, jakie spełnia
zachowek i dokonał wykładni przesłanki wydziedziczenia z art. 1008 pkt 3 k.c.,
zwracając uwagę na jej sankcyjny charakter, powodujący konieczność
przeprowadzenia oceny, czy zerwanie więzi rodzinnych było zawinione i naganne,
co z kolei wymagało zbadania przyczyn zachowania powodów. Po dokonaniu
własnej oceny materiału dowodowego Sąd drugiej instancji stwierdził, że zaburzone
kontakty rodzinne powodów z ojcem były konsekwencją stanowiska spadkodawcy,
który tych kontaktów świadomie nie chciał, a wcześniej swoim zachowaniem
doprowadził do zerwania więzi z dziećmi, znęcając się nad rodziną, za co został
skazany prawomocnym wyrokiem karnym. W postępowaniu powodów Sąd drugiej
instancji nie dopatrzył się zawinionych nieprawidłowości, uprawniających do
3
odmówienia im prawa do zachowku. W związku z tym wskazał, że konieczne jest
przeprowadzenie postępowania w celu ustalenia wysokości należnego zachowku.
W zażaleniu na powyższy wyrok pozwana zarzuciła naruszenie art. 386 § 4
k.p.c. i wniosła o uchylenie zaskarżonego postanowienia oraz przekazanie sprawy
do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu. Zdaniem pozwanej,
niezgłoszenie przez powodów w toku postępowania pierwszoinstancyjnego
właściwych wniosków dowodowych mających na celu wykazanie wartości substratu
zachowku powodowało, że ich roszczenie nie zostało wykazane co do wysokości, a
tym samym nie było przeszkód do wydania orzeczenia o zachowku przez Sąd
odwoławczy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Artykuł 3941
§ 11
k.p.c., wprowadzony do kodeksu postępowania cywilnego
ustawą z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania
cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 233, poz. 1381), umożliwił
poddanie kontroli instancyjnej prawidłowości uchylenia przez sąd drugiej instancji
wyroku sądu pierwszej instancji i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.
Charakter tego zażalenia Sąd Najwyższy poddał analizie m.in. w postanowieniach
z dnia 30 stycznia 2014 r., IV CZ 118/13, nie publ.; z dnia 9 stycznia 2014 r, V CZ
77/13, nie publ., z dnia 19 grudnia 2013 r., II CZ 86/13, nie publ., z dnia 22 listopada
2013 r., II CZ 79/13, nie publ. Wskazał w nich, że rolą Sądu Najwyższego
w postępowaniu zażaleniowym jest zbadanie, czy sąd drugiej instancji prawidłowo
pojmował przyczynę uzasadniającą wydanie orzeczenia kasatoryjnego i czy jego
merytoryczne stanowisko uprawniało do podjęcia takiej decyzji procesowej.
Przedmiot badania dokonywanego na skutek zażalenia ogranicza zakres
dopuszczalnych zarzutów i powoduje, że zażalenie powinno skupiać się na
kwestionowaniu wystąpienia przesłanek stosowania art. 386 § 4 k.p.c. Prawidłowość
stanowiska prawnego sądu drugiej instancji pozostaje poza zakresem kontroli
zażaleniowej. Dokonywana kontrola powinna mieć charakter formalny, skupiający się na
ustanowionych w art. 386 § 4 k.p.c. przesłankach uchylenia orzeczenia sądu pierwszej
instancji, bez wkraczania w merytoryczne kompetencje sądu.
4
Sąd Okręgowy w uzasadnieniu przytoczył jako podstawę uchylenia wyroku
Sądu pierwszej instancji art. 386 § 4 k.p.c., wskazując, że Sąd Rejonowy nie
rozpoznał istoty sprawy, ponieważ oddalił powództwo o zachowek z powodu
stwierdzenia skuteczności wydziedziczenia powodów, podczas gdy – w ocenie
Sądu odwoławczego - wydziedziczenie było bezskuteczne i konieczne jest
zbadanie okoliczności istotnych dla ustalenia zachowku.
Pojęcie nierozpoznania istoty sprawy interpretowane jest jako wadliwość
rozstrzygnięcia polegająca na wydaniu przez sąd pierwszej instancji orzeczenia,
które nie odnosi się do tego, co było przedmiotem sprawy, bądź na zaniechaniu
zbadania materialnej podstawy żądania albo merytorycznych zarzutów strony
z powodu bezpodstawnego przyjęcia, że istnieje przesłanka materialnoprawna lub
procesowa unicestwiająca roszczenie (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
9 stycznia 1936 r., C 1839/36, Zb. Orz. 1936/315; z dnia 12 lutego 2002 r., l CKN
486/00, OSP 2003/3/36; z dnia 21 października 2005 r., III CK 161/05, LEX nr 178635.;
z dnia 12 listopada 2007 r., l PK 140/07, OSNP 2009/1-2/2, a także postanowienia
Sądu Najwyższego z dnia 15 lipca 1998 r., II CKN 838/97, LEX nr 50750, z dnia
23 września 1998 r., II CKN 897/97, OSNC 1999/1/22, z dnia 3 lutego 1999 r.,
III CKN 151/98, LEX nr 519260; z dnia 9 listopada 2012 r., IV CZ 156/12, Lex nr
1231340; z dnia 26 listopada 2012 r., l CZ 147/12, Lex nr 1284698, z dnia 19 grudnia
2012 r., II CZ 141/12, oraz z dnia 16 listopada 2012 r., III CZ 83/12 – publ.
http://www.sn.pl).
Nierozpoznanie roszczenia o zachowek z powodu przyjęcia, że roszczenie nie
przysługuje, ponieważ spadkobierca, który dziedziczyłby z ustawy został skutecznie
wydziedziczony, spełnia te kryteria, wydziedziczenie stanowi bowiem
materialnoprawną przesłankę unicestwiającą roszczenie o zachowek. Stwierdzenie
skuteczności wydziedziczenia spowodowało, że Sąd Okręgowy nie poczynił ustaleń
istotnych dla merytorycznej oceny zgłoszonego przez powodów roszczenia. Tym
samym Sąd Apelacyjny słusznie uznał, że Sąd Okręgowy nie rozpoznał istoty sprawy
o zachowek, co uzasadniało uchylenie wyroku tego Sądu i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania. Sugestie pozwanej co do możliwości rozpatrzenia sprawy
przez Sąd odwoławczy i jej wnioski odnoszące się do sposobu, w jaki roszczenie
powodów powinno być załatwione sprzeczne są z postanowieniami art. 386 § 4 k.p.c.,
5
który musi być wykładany z uwzględnieniem konstytucyjnej gwarancji
dwuinstancyjnego postępowania (art. 176 § 1 Konstytucji RP), Zasada ta doznałaby
naruszenia w wypadku rozstrzygnięcia o roszczeniu zachowkowym w jednej instancji.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39814
§ 1 w zw. z art. 3941
§ 3
k.p.c., oddalił zażalenie.
Wobec niekończącego sprawy charakteru wydanego postanowienia orzeczenie
o kosztach postępowania zażaleniowego uwzględnia postanowienia art. 108 § 1 w zw.
z art. 39821
, art. 391 § 1 i art. 3941
§ 3 k.p.c.
POSTANOWIENIE
Dnia 6 sierpnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
SSN Jan Górowski
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Z. W. i B. B.
przeciwko S. W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 6 sierpnia 2014 r.,
zażalenia pozwanej na wyrok Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 10 kwietnia 2014 r.,
oddala zażalenie, pozostawiając rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania zażaleniowego do rozstrzygnięcia w orzeczeniu
kończącym postępowanie w instancji.
2
UZASADNIENIE
Powodowie wystąpili przeciwko pozwanej o zapłatę kwot po 83.333,33 zł
tytułem zachowku po ojcu S. W. Kwestionowali przy tym skuteczność
wydziedziczenia ich przez spadkodawcę.
Sąd Okręgowy w T. wyrokiem z dnia 18 czerwca 2013 r. oddalił powództwo.
Uznał, że wydziedziczenie było skuteczne, ponieważ powodowie wprawdzie z
usprawiedliwionych przyczyn, spowodowanych uczestnictwem w konflikcie
małżeńskim rodziców, zaprzestali kontaktów z ojcem tuż po wyprowadzeniu się z
domu rodzinnego, jednak kiedy stali się już osobami dorosłymi byli zobowiązani do
zainteresowania się ojcem, który bardzo poważnie chorował, o czym powodowie
wiedzieli. Mimo to, w sposób uporczywy i długotrwały nie wykazywali
zainteresowania sprawami ojca, co, zdaniem Sądu, wyczerpywało przesłankę
uporczywego niedopełniania obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy (art.
1008 pkt 3 k.c.).
Sąd Apelacyjny, który rozpatrywał sprawę na skutek apelacji powodów,
wyrokiem z dnia 10 kwietnia 2014 r. uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do
ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji. Jako podstawę uchylenia
wskazał art. 386 § 4 k.p.c., a konkretnie nierozpoznanie istoty sprawy przez sąd
pierwszej instancji. Sąd odwoławczy rozważył cele ochronne, jakie spełnia
zachowek i dokonał wykładni przesłanki wydziedziczenia z art. 1008 pkt 3 k.c.,
zwracając uwagę na jej sankcyjny charakter, powodujący konieczność
przeprowadzenia oceny, czy zerwanie więzi rodzinnych było zawinione i naganne,
co z kolei wymagało zbadania przyczyn zachowania powodów. Po dokonaniu
własnej oceny materiału dowodowego Sąd drugiej instancji stwierdził, że zaburzone
kontakty rodzinne powodów z ojcem były konsekwencją stanowiska spadkodawcy,
który tych kontaktów świadomie nie chciał, a wcześniej swoim zachowaniem
doprowadził do zerwania więzi z dziećmi, znęcając się nad rodziną, za co został
skazany prawomocnym wyrokiem karnym. W postępowaniu powodów Sąd drugiej
instancji nie dopatrzył się zawinionych nieprawidłowości, uprawniających do
3
odmówienia im prawa do zachowku. W związku z tym wskazał, że konieczne jest
przeprowadzenie postępowania w celu ustalenia wysokości należnego zachowku.
W zażaleniu na powyższy wyrok pozwana zarzuciła naruszenie art. 386 § 4
k.p.c. i wniosła o uchylenie zaskarżonego postanowienia oraz przekazanie sprawy
do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu. Zdaniem pozwanej,
niezgłoszenie przez powodów w toku postępowania pierwszoinstancyjnego
właściwych wniosków dowodowych mających na celu wykazanie wartości substratu
zachowku powodowało, że ich roszczenie nie zostało wykazane co do wysokości, a
tym samym nie było przeszkód do wydania orzeczenia o zachowku przez Sąd
odwoławczy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Artykuł 3941
§ 11
k.p.c., wprowadzony do kodeksu postępowania cywilnego
ustawą z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania
cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 233, poz. 1381), umożliwił
poddanie kontroli instancyjnej prawidłowości uchylenia przez sąd drugiej instancji
wyroku sądu pierwszej instancji i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.
Charakter tego zażalenia Sąd Najwyższy poddał analizie m.in. w postanowieniach
z dnia 30 stycznia 2014 r., IV CZ 118/13, nie publ.; z dnia 9 stycznia 2014 r, V CZ
77/13, nie publ., z dnia 19 grudnia 2013 r., II CZ 86/13, nie publ., z dnia 22 listopada
2013 r., II CZ 79/13, nie publ. Wskazał w nich, że rolą Sądu Najwyższego
w postępowaniu zażaleniowym jest zbadanie, czy sąd drugiej instancji prawidłowo
pojmował przyczynę uzasadniającą wydanie orzeczenia kasatoryjnego i czy jego
merytoryczne stanowisko uprawniało do podjęcia takiej decyzji procesowej.
Przedmiot badania dokonywanego na skutek zażalenia ogranicza zakres
dopuszczalnych zarzutów i powoduje, że zażalenie powinno skupiać się na
kwestionowaniu wystąpienia przesłanek stosowania art. 386 § 4 k.p.c. Prawidłowość
stanowiska prawnego sądu drugiej instancji pozostaje poza zakresem kontroli
zażaleniowej. Dokonywana kontrola powinna mieć charakter formalny, skupiający się na
ustanowionych w art. 386 § 4 k.p.c. przesłankach uchylenia orzeczenia sądu pierwszej
instancji, bez wkraczania w merytoryczne kompetencje sądu.
4
Sąd Okręgowy w uzasadnieniu przytoczył jako podstawę uchylenia wyroku
Sądu pierwszej instancji art. 386 § 4 k.p.c., wskazując, że Sąd Rejonowy nie
rozpoznał istoty sprawy, ponieważ oddalił powództwo o zachowek z powodu
stwierdzenia skuteczności wydziedziczenia powodów, podczas gdy – w ocenie
Sądu odwoławczego - wydziedziczenie było bezskuteczne i konieczne jest
zbadanie okoliczności istotnych dla ustalenia zachowku.
Pojęcie nierozpoznania istoty sprawy interpretowane jest jako wadliwość
rozstrzygnięcia polegająca na wydaniu przez sąd pierwszej instancji orzeczenia,
które nie odnosi się do tego, co było przedmiotem sprawy, bądź na zaniechaniu
zbadania materialnej podstawy żądania albo merytorycznych zarzutów strony
z powodu bezpodstawnego przyjęcia, że istnieje przesłanka materialnoprawna lub
procesowa unicestwiająca roszczenie (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
9 stycznia 1936 r., C 1839/36, Zb. Orz. 1936/315; z dnia 12 lutego 2002 r., l CKN
486/00, OSP 2003/3/36; z dnia 21 października 2005 r., III CK 161/05, LEX nr 178635.;
z dnia 12 listopada 2007 r., l PK 140/07, OSNP 2009/1-2/2, a także postanowienia
Sądu Najwyższego z dnia 15 lipca 1998 r., II CKN 838/97, LEX nr 50750, z dnia
23 września 1998 r., II CKN 897/97, OSNC 1999/1/22, z dnia 3 lutego 1999 r.,
III CKN 151/98, LEX nr 519260; z dnia 9 listopada 2012 r., IV CZ 156/12, Lex nr
1231340; z dnia 26 listopada 2012 r., l CZ 147/12, Lex nr 1284698, z dnia 19 grudnia
2012 r., II CZ 141/12, oraz z dnia 16 listopada 2012 r., III CZ 83/12 – publ.
http://www.sn.pl).
Nierozpoznanie roszczenia o zachowek z powodu przyjęcia, że roszczenie nie
przysługuje, ponieważ spadkobierca, który dziedziczyłby z ustawy został skutecznie
wydziedziczony, spełnia te kryteria, wydziedziczenie stanowi bowiem
materialnoprawną przesłankę unicestwiającą roszczenie o zachowek. Stwierdzenie
skuteczności wydziedziczenia spowodowało, że Sąd Okręgowy nie poczynił ustaleń
istotnych dla merytorycznej oceny zgłoszonego przez powodów roszczenia. Tym
samym Sąd Apelacyjny słusznie uznał, że Sąd Okręgowy nie rozpoznał istoty sprawy
o zachowek, co uzasadniało uchylenie wyroku tego Sądu i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania. Sugestie pozwanej co do możliwości rozpatrzenia sprawy
przez Sąd odwoławczy i jej wnioski odnoszące się do sposobu, w jaki roszczenie
powodów powinno być załatwione sprzeczne są z postanowieniami art. 386 § 4 k.p.c.,
5
który musi być wykładany z uwzględnieniem konstytucyjnej gwarancji
dwuinstancyjnego postępowania (art. 176 § 1 Konstytucji RP), Zasada ta doznałaby
naruszenia w wypadku rozstrzygnięcia o roszczeniu zachowkowym w jednej instancji.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39814
§ 1 w zw. z art. 3941
§ 3
k.p.c., oddalił zażalenie.
Wobec niekończącego sprawy charakteru wydanego postanowienia orzeczenie
o kosztach postępowania zażaleniowego uwzględnia postanowienia art. 108 § 1 w zw.
z art. 39821
, art. 391 § 1 i art. 3941
§ 3 k.p.c.