Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 533/13
POSTANOWIENIE
Dnia 18 września 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (przewodniczący)
SSN Marta Romańska (sprawozdawca)
SSN Maria Szulc
w sprawie z wniosku E. K. i K. K.
przy uczestnictwie T. D. S.A. w K.
o ustanowienie sużebności przesyłu,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 18 września 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawców od postanowienia
Sądu Okręgowego w Ś.
z dnia 12 czerwca 2013 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu w Ś. do ponownego rozpoznania, pozostawiając
temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wnioskodawcy E. K. i K. K. wnieśli o ustanowienie na rzecz uczestnika T. D.
S.A. w K. służebności przesytu obciążającej ich nieruchomość stanowiącą działkę
nr 915 w M., za jednorazowym wynagrodzeniem w wysokości 8.000 zł.
Uczestnik T. D. S.A. w K. Oddział w W. wniósł o oddalenie wniosku i zarzucił,
że przez zasiedzenie nabył służebność, której ustanowienia żądają wnioskodawcy.
Postanowieniem z 5 marca 2012 r. Sąd Rejonowy w Z. ustanowił na rzecz
uczestnika służebność przesyłu obciążającą nieruchomość wnioskodawców K. i E.
K. za wynagrodzeniem w wysokości 1.987 zł.
Sąd Rejonowy ustalił, że wnioskodawcy stali się współwłaścicielami na
zasadzie ustawowej wspólności małżeńskiej niezabudowanej nieruchomości rolnej
o powierzchni 41,1260 ha w M. na podstawie postanowienia Sądu Rejonowego w Z.
z 3 lipca 2007 r., … 316/03, o przysądzeniu własności nieruchomości, w skład
której wchodzi między innymi działka nr 915 o powierzchni 1,25 ha. Wnioskodawcy
nie prowadzą na niej upraw, raz do roku ją koszą i otrzymują dopłaty rolne z tytułu
prowadzenia na niej działalności rolno - środowiskowej, ekologicznie certyfikowanej.
Przez działkę nr 915 przebiega linia energetyczna o napięciu 20 kV (SN 4.743) i
długości około 85 m. Na jej północnej części stoi jednogałęziowy słup energetyczny
żelbetowy. W 1974 r. poprzednik prawny uczestnika przyjął do użytkowania linię
elektroenergetyczną przesyłową o przebiegu Z. – M., której częścią jest ten słup. W
1978 r. został przeprowadzony kapitalny remont fragmentu tej linii.
Od 2009 r. wnioskodawca zwracał się pisemnie do uczestnika o wyjaśnienie
sytuacji prawnej wzniesionych na jego nieruchomości budowli i urządzeń
energetycznych oraz wnosił o uregulowanie tego stanu prawnego przez zawarcie
umowy użytkowania gruntu pod słupami. Uczestnik informował go, że nabył przez
zasiedzenie służebność gruntową pozwalającą na korzystanie ze spornych
obiektów elektroenergetycznych i odmówił zawarcia umowy o ustanowienie
służebności przesyłu.
3
Obniżenie wartości nieruchomości na skutek lokalizacji urządzenia
przesyłowego na gruncie oraz wynagrodzenie za dalsze korzystanie
z nieruchomości przez przedsiębiorstwo przesyłowe w pasie służebności przesytu
zamyka się w kwocie 1.987 zł.
Sąd Rejonowy uznał, że wniosek podlega uwzględnieniu, gdyż uczestnik nie
dowiódł tego, iż nabył służebność przesytu przez zasiedzenie.
Postanowieniem z 12 czerwca 2012 r., wydanym w częściowym
uwzględnieniu apelacji uczestnika, Sąd Okręgowy w Ś. zmienił postanowienie Sądu
Rejonowego z 5 marca 2012 r. w ten sposób, że oddalił wniosek i stosownie
rozstrzygnął o kosztach.
Sąd Okręgowy przyjął ustalenia Sądu Rejonowego za własne i stwierdził, że
w myśl art. 292 k.c. służebność gruntowa może być nabyta przez zasiedzenie, gdy
polega na korzystaniu z trwałego i widocznego urządzenia, a przepisy o nabyciu
własności stosuje się do jej nabycia odpowiednio, przy czym, kto faktycznie
korzysta z cudzej nieruchomości w zakresie odpowiadającym treści służebności,
jest posiadaczem służebności (art. 352 § 1 k.c.). Zdaniem Sądu Okręgowego,
uczestnik wykazał, że spełnił przesłanki decydujące o nabyciu służebności przesytu
przez zasiedzenie, to jest: posiadanie nieruchomości w granicach służebności,
upływ terminu zasiedzenia i istnienie trwałego i widocznego urządzenia
umożliwiającego jej wykonywanie. Sąd Okręgowy podzielił pogląd wyrażony
w wyroku Sądu Najwyższego z 5 listopada 2010 r., I CSK 3/10, że domniemanie
istnienia dobrej wiary wynikające z treści art. 7 k.c., wywołujące określone skutki
w zakresie roszczeń właściciela przeciwko posiadaczowi o wynagrodzenie za
korzystanie z cudzej rzeczy (art. 224 § 1 i art. 228 k.c.) odnosi się zarówno do
posiadacza samoistnego, jak i zależnego (art. 230 k.c.). Domniemanie to jest
wzruszalne, ale ciężar jego obalenia spoczywa na dochodzącym roszczenia, który
z przypisania złej wiary uczestnika postępowania wywodzi dla siebie korzystne
skutki prawne. W okolicznościach niniejszej sprawy przy ocenie istnienia dobrej lub
złej wiary uczestnika postępowania istotne jest również to, że przy nabyciu
posiadania działał on zgodnie z obowiązującym prawem. Skoro z przedłożonego
przez uczestnika dokumentu środka trwałego wynika, że jego poprzednik prawny
4
co najmniej od 31 grudnia 1974 r. posiadał urządzenia przesyłowe wchodzące
w skład elektroenergetycznej linii przesyłowej przebiegającej na trasie Z. – M., to
termin zasiedzenia służebności upłynął 31 grudnia 1994 r., przy zaliczeniu na
korzyść uczestnika okresu jej posiadania przez poprzednika (art. 176 k.c. w zw. z
art. 292 k.c. i art. 305 k.c.). W tej dacie zatem uczestnik nabył przez zasiedzenie
służebność, której ustanowienia domagali się wnioskodawcy.
W skardze kasacyjnej od postanowienia Sądu Okręgowego z 12 czerwca
2012 r. wnioskodawcy zarzucili, że zapadło ono z naruszeniem prawa materialnego
(art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.), to jest: - art. 3051
k.c. w związku z art. 172 k.c. i art. 292
k.c. stosowanymi odpowiednio na podstawie przepisu art. 305 k.c. przez ich
niewłaściwe zastosowanie polegające na uwzględnieniu zarzutu zasiedzenia
służebności przesyłu z dniem 31 grudnia 1994 r., zatem przed wprowadzeniem do
Kodeksu cywilnego tego rodzaju służebności, co miało miejsce 3 sierpnia 2008 r.; -
art. 1000 § 1 k.p.c. poprzez jego niezastosowanie, co doprowadziło do błędnej
oceny, że w dacie orzekania uczestnik legitymował się skutecznym wobec
wnioskodawców tytułem prawnym do korzystania z ich nieruchomości na potrzeby
urządzeń przesyłowych, co skutkowało błędnym niezastosowaniem przepisu
art. 3052
§ 2 k.c. i oddaleniem wniosku o ustanowienie służebności przesyłu.
Uczestnik wniósł o oddalenie skargi kasacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Sąd Okręgowy oddalił wniosek o ustanowienie na rzecz wnioskodawców
służebności przesyłu ze wskazaniem na nabycie takiej służebności przez
uczestnika z dniem 31 grudnia 1994 r. w drodze zasiedzenia. Mają rację skarżący,
że w okresie pomiędzy 1 stycznia 1965 r. i 3 sierpnia 2008 r. na podstawie
przepisów kodeksu cywilnego dopuszczalne było wyłącznie ustanowienie
służebności gruntowych i osobistych, których konstrukcję opisywały - odpowiednio -
art. 285-295 i art. 296-305 k.c. Nie zawierały one odpowiednika art. 175 dekretu
z 11 października 1946 r. - Prawo rzeczowe (Dz. U. Nr 57, poz. 319 ze zm.).
Oczywiste zatem jest, że w okresie przed 3 sierpnia 2008 r. uczestnik nie mógł
nabyć przez zasiedzenie służebności przesyłu, gdyż takiej służebności nie znał
wówczas system prawny. W orzecznictwie Sądu Najwyższego od pewnego czasu
5
prezentowany jest pogląd, że przed 3 sierpnia 2008 r. możliwe było nabycie przez
zasiedzenie służebności o treści odpowiadającej służebności przesyłu,
ustanawianej nie na rzecz każdoczesnego właściciela nieruchomości władnącej, bo
tej w ogólne nie należy identyfikować, ale bezpośrednio na rzecz Skarbu Państwa
(do 31 stycznia 1989 r.) albo przedsiębiorcy przesyłowego (od 1 lutego 1989 r.)
(por. np. uchwały Sądu Najwyższego z 7 października 2008 r., III CZP 89/08, BSN
2008, nr 10, s. 7; z 27 czerwca 2013 r„ III CZP 31/13, BSN 2013, nr 6, s. 5;
z 22 maja 2013 r., III CZP 18/13, OSNC 2013, nr 12, poz. 139; wyrok Sądu
Najwyższego z 12 grudnia 2008 r., II CSK 389/08, nie publ., postanowienia Sądu
Najwyższego: z 22 lipca 2010 r., I CSK 606/09, nie publ.; z 14 listopada 2012 r.,
II CSK 120/12, nie publ.; z 6 lutego 2013 r., V CSK 129/12, nie publ.; z 14 czerwca
2013 r., 321/12, nie publ.).
W postanowieniu z 23 października 2013 r., IV CSK 30/13, nie publ., Sąd
Najwyższy wyjaśnił jednak, że należy wyraźnie odróżnić od siebie te dwie instytucje
prawne - służebność przesyłu, uregulowaną aktualnie w art. 3051
- 3054
k.c. oraz
służebność gruntową o treści odpowiadającej służebności przesyłu. Oba prawa
posiadają wprawdzie podobną treść oraz pełnią te same funkcje, nie oznacza
to jednak, by można było je utożsamiać.
Osobną kwestią jest to, że motywując stanowisko na temat dobrej wiary
uczestnika Sąd Okręgowy stwierdził, iż „przy nabyciu posiadania działał on zgodnie
z obowiązującym prawem", ale nie wyjaśnił, co kryje się pod tym stwierdzeniem.
Jeśli ma z niego wynikać, że poprzednik prawny uczestnika posadowił
na nieruchomości należącej aktualnie do wnioskodawców słup podtrzymujący
linię przesyłową mając do takiego działania tytuł prawny, to powstaje potrzeba
odpowiedzi na pytanie, jaki to był tytuł, do jakich czynności upoważniał
i ewentualnie kiedy poprzednik uczestnika go utracił, z takim skutkiem, że jego
władanie nieruchomością nabrało cech posiadania służebności o treści
odpowiadającej służebności przesyłu.
2. We wniosku o ustanowienie służebności wnioskodawcy podali,
że własność nieruchomości podlegającej obciążeniu została im przysądzona
w postępowaniu egzekucyjnym. Sądy obu instancji nie rozważyły, czy okoliczność
6
ta mogła wpłynąć na skuteczność podniesienia przez uczestnika zarzutu
zasiedzenia służebności.
Przedmiotem egzekucji prowadzonej według przepisów art. 921 do art. 1003
k.p.c. jest nieruchomość w rozumieniu art. 46 k.c. oraz prawa wymienione w art.
929 k.p.c. i taki jest zakres dokonanego zajęcia. W postępowaniu egzekucyjnym
prowadzonym tym sposobem ustawodawca wyodrębnił kolejne fazy, w których
zapewnia się pełną ochronę praw wierzyciela, dłużnika i osób trzecich. Pierwsza
faza kończy się obwieszczeniem o licytacji, następna obejmuje licytację (art. 972
k.p.c.), a dalsze fazy to przybicie, przysądzenie własności i podział sumy uzyskanej
z egzekucji.
Na zajęcie nieruchomości składają się czynności określone w art. 923 i 924
k.p.c., i chociaż skutki zajęcia mogą wystąpić w odmiennym czasie względem
różnych osób, to dokonanie wpisu o wszczęciu egzekucji w księdze wieczystej
stanowi ostateczny termin zajęcia nieruchomości w stosunku do wszystkich, jeśli
wcześniej nie uzyskali wiedzy o tym zdarzeniu (por. wyrok Sądu Najwyższego
z 6 maja 2009 r., II CSK 651/08, nie publ.).
Postanowienie o przysądzeniu własności, które stworzyło tytuł
wnioskodawców do nieruchomości, której dotyczy wniosek ma charakter
kształtujący, spowodowało utratę własności przez dotychczasowego właściciela i jej
pierwotne nabycie przez wnioskodawców (por. wyrok Sądu Najwyższego
z 22 września 1997 r., II CKN 730/97, OSP 1998, nr 7-8, poz. 139; postanowienie
z 13 czerwca 2013 r., IV CSK 666/12, nie publ.). Skutki nabycia własności
nieruchomości w następstwie uprawomocnienia się postanowienia o przysądzeniu
własności nieruchomości, w tym także dotyczące wygaśnięcia lub dalszego trwania
praw ciążących na niej określają przepisy art. 999 do art. 1003 k.p.c.
3. W uzasadnieniu wyroku z 15 czerwca 2007 r., II CSK 97/07, nie publ.,
Sąd Najwyższy wyjaśnił, że ustawodawca w sposób pośredni - w art. 1000 k.p.c. -
wyraził zasadę, iż nabycie prawa własności w drodze egzekucji sądowej następuje
bez jakichkolwiek obciążeń. Z przepisu tego jednoznacznie wynika, że z chwilą
uprawomocnienia się postanowienia o przysądzeniu własności wygasają wszelkie
prawa obciążające nieruchomość oraz skutki zabezpieczenia na niej roszczeń
7
osobistych. Na miejsce tych praw powstaje prawo do zaspokojenia z ceny nabycia
z pierwszeństwem przewidzianym w przepisach o podziale ceny uzyskanej
z egzekucji. Pod pojęciem: „wszelkie prawa i skutki ujawnienia praw i roszczeń
osobistych ciążące na nieruchomości" przyjmuje się ograniczone prawa rzeczowe
(np. użytkowanie, służebność) oraz prawa i roszczenia osobiste ciążące na
nieruchomości, tj. zabezpieczone poprzez ich ujawnienia w księdze wieczystej.
Artykuł 1000 k.p.c. dopuszcza wyjątki od ustalonej w nim zasady,
uregulowane w § 2, 3 i 4. Z przepisów tych wynika, że po przysądzeniu własności
pozostają w mocy bez potrącenia ich wartości z ceny nabycia prawa ciążące na
nieruchomości z mocy ustawy, służebność drogi koniecznej, służebność
ustanowiona w związku z przekroczeniem granicy przy wznoszeniu budowli lub
innego urządzenia, a dopiero od 3 sierpnia 2008 r. - służebność przesyłu.
Dalsze wyjątki od zasady, że nabycie prawa w drodze egzekucji następuje
bez obciążeń przewidują przepisy art. 1001, art. 1002 i art. 1011 k.p.c. Pierwszy
dotyczy służebności gruntowej, drugi odnosi się do stosunku najmu i dzierżawy,
a ostatni, który dotyczy wyłącznie użytkowania wieczystego jako prawa
podlegającego egzekucji, wskazuje, że nabycie w tym trybie nie narusza
ograniczonych praw rzeczowych na nieruchomości powstałych przed jej oddaniem
w użytkowanie wieczyste.
Przepisy kodeksu postępowania cywilnego z jednej strony umożliwiają
ochronę osób, którym przysługują określone prawa do nieruchomości będącej
przedmiotem licytacji, z drugiej natomiast strony zabezpieczają interes nabywcy
w drodze egzekucji, przed skutkami nabycia określonego prawa wraz
z obciążeniami, o których nabywca nie wiedział.
Istotnego argumentu, potwierdzającego regułę, że wszelkie prawa
obciążające nieruchomość wygasają z chwilą uprawomocnienia się postanowienia
o przysądzeniu własności dostarcza przepis art. 953 § 1 pkt 6 k.p.c. Zgodnie z nim
ogłoszenie o licytacji dokonane przez komornika w formie publicznego
obwieszczenia powinno zawierać: „wyjaśnienie, że użytkowanie, służebności i
prawa dożywotnika, jeżeli nie są ujawnione w księdze wieczystej lub przez złożenie
dokumentów do zbioru dokumentów i nie zostaną zgłoszone najpóźniej na trzy dni
8
przed rozpoczęciem licytacji, nie będą uwzględnione w dalszym toku egzekucji
i wygasną z chwilą uprawomocnienia się postanowienia o przysądzeniu własności
(użytkowania wieczystego)".
Na podstawie art. 945 § 1 i 2 w zw. z art. 922 k.p.c. komornik o terminie
opisu i oszacowania zawiadamia znanych mu uczestników, tj. wierzyciela, dłużnika,
osoby, którym przysługują prawa rzeczowe i ograniczone lub roszczenia albo
prawa osobiste zabezpieczone na nieruchomości, a także przez obwieszczenie
publiczne uczestników, o których nie ma wiadomości, oraz inne osoby, które
roszczą sobie prawa do nieruchomości i przedmiotów razem z nią zajętych, aby
przed ukończeniem opisu zgłosiły swoje prawa. Zgłoszone prawa do nieruchomości
komornik wymienia w protokole opisu i oszacowania (art. 947 § 1 pkt 8 k.p.c.).
W oszacowaniu podaje się osobno wartość nieruchomości, budowli i innych
urządzeń, przynależności i pożytków oraz osobno wartość całości. Wartości
powyższe podaje się z uwzględnieniem, jak i bez uwzględnienia praw, które
pozostają w mocy bez zaliczenia na cenę nabycia, oraz wartość praw nie
określonych suma pieniężną obciążających nieruchomość (art. 948 § 2 k.p.c.).
W ogłoszeniu o licytacji (w formie publicznego obwieszczenia) komornik wyjaśnia
wszystkim zainteresowanym, że użytkowanie, służebności i prawa dożywotnika,
jeżeli nie są ujawnione w księdze wieczystej lub przez złożenie dokumentów do
zbioru dokumentów i nie zostaną zgłoszone najpóźniej na trzy dni przed
rozpoczęciem licytacji, nie będą uwzględnione w dalszym toku egzekucji i wygasną
z chwilą uprawomocnienia się postanowienia o przysądzeniu własności
(użytkowania wieczystego) (art. 953 § 1 pkt 7 k.p.c.). Po wywołaniu licytacji
komornik podaje do wiadomości obecnych w szczególności: ciążące
na nieruchomości zaległości w podatkach państwowych oraz innych daninach
publicznych, jeżeli wysokość tych sum jest zgłoszona, z wyjaśnieniem, które z nich
obciążają nabywcę bez zaliczenia na cenę nabycia, prawa obciążające
nieruchomość, które będą utrzymane w mocy z zaliczeniem i bez zaliczenia na
cenę nabycia (art. 973 pkt 5 i 6 k.p.c.).
Wszystkie powyżej przytoczone przepisy, wskazują na taki sposób
uregulowania postępowania egzekucyjnego, który umożliwia ochronę interesu
nabywcy w toku egzekucji. Nabywca ma możliwość zapoznania się ze stanem
9
prawnym nieruchomości. W szczególności jest informowany o tym, które prawa
i roszczenia nie wygasają - wbrew przyjętej regule - na skutek uprawomocnienia się
postanowienia w przedmiocie przysądzenia własności. W uzasadnieniu uchwały
z 22 listopada 2013 r., III CZP 69/13, BSN 2013, nr 12, s. 12-13, Sąd Najwyższy
podkreślił, że podejmując decyzję o udziale w licytacji, osoba zamierzająca nabyć
nieruchomość działa w zaufaniu do organów reprezentujących autorytet państwa.
Nie ma podstaw do przyjęcia, że nabywca legitymujący się postanowieniem
o przysądzeniu własności powinien liczyć się z prawami innych osób, które nie
zostały przewidziane art. 1000 § 2, 3 i 4 oraz art. 1001 k.p.c.
Sąd Okręgowy nie dokonał żadnych ustaleń na temat tego, czy uczestnik
zgłosił w postępowaniu egzekucyjnym prawa, które miał nabyć na zajętej
nieruchomości i to na długo przed jej zajęciem oraz czy jego prawa lub roszczenia
zostały ujawnione w protokole opisu i oszacowania zajętej nieruchomości i czy
wnioskodawcy zostali o nich powiadomieni przed przystąpieniem do przetargu.
Sąd Najwyższy uznając obie podstawy kasacyjne za nie usprawiedliwione
rozstrzygnął jak w sentencji na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.