Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 6 października 2015r.

Sąd Apelacyjny w Białymstoku, III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący SSA Bohdan Bieniek (spr.)

Sędziowie SA Piotr Prusinowski

SA Alicja Sołowińska

Protokolant Agnieszka Charkiewicz

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 6 października 2015 r. w B.

sprawy z odwołania S. C.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w B.

o nauczycielskie świadczenia kompensacyjne

na skutek apelacji wnioskodawcy S. C.

od wyroku Sądu Okręgowego w Białymstoku V Wydziału Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 14 stycznia 2015 r. sygn. akt V U 1514/14

oddala apelację.

Sygn. akt III AUa 283/15

UZASADNIENIE

Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w B. decyzją z dnia 28 lipca 2014 r. wydaną na podstawie przepisów ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2013 r., poz. 1440 ze zm.) oraz ustawy z dnia 22 maja 2009 roku o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych (Dz. U. nr 97, poz. 800 ze zm.) odmówił S. C. prawa do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego, albowiem ubezpieczony udowodnił 18 lat, 4 miesiące i 6 dni okresu pracy w jednostkach, o których mowa w art. 2 pkt 1 ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych zamiast wymaganych 20 lat, a ponadto nie udokumentował, iż stosunek pracy został rozwiązany na jego wniosek.

Odwołanie od powyższej decyzji złożył S. C., domagając się jej zmiany i przyznania prawa do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego, gdyż uwzględnienie okresu zatrudnienia od dnia 1 września 1983 roku do 31 sierpnia 1993 roku w charakterze nauczyciela religii prawosławnej w parafii w J. pozwoli na spełnienie wszelkich przesłanek do spornego świadczenia.

Zakład Ubezpieczeń Społecznych w odpowiedzi na odwołanie wniósł o jego oddalenie.

Sąd Okręgowy w Białymstoku wyrokiem z dnia 14 stycznia 2015 r. odwołanie oddalił. W ocenie Sądu I instancji spór w niniejszej sprawie sprowadzał się wyłącznie do kwestii prawnej związanej z odpowiedzią na pytanie, czy praca w punkcie katechetycznym nauczyciela religii jest pracą o jakiej mowa w art. 2 ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych. Od rozstrzygnięcia tej kwestii uzależniona była możliwość zaliczenia S. C. pracy w punkcie katechetycznym w okresie od 1 września 1983 r. do 31 sierpnia 1993 r., a w konsekwencji ustalenie, że odwołujący spełnił ostatnią wymaganą przesłankę tj. 20-letniego okresu wykonywania pracy w jednostkach wskazanych w ustawie.

Ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego wynika, że jednostką zatrudniającą wnioskodawcę w spornym okresie była Kancelaria (...) (k. 8 akt osobowych). Nie ulega wątpliwości, iż jednostki tej nie można zaliczyć ani do przedszkoli (publicznych i niepublicznych) ani do szkół publicznych i niepublicznych o uprawnieniach szkół publicznych (art. art. 2 pkt 1 lit. a i b ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych), ani do placówek czy ośrodków wymienionych w art. 2 pkt 5 i 7 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty.

Ustalenia te są o tyle istotne, że zatrudnienie nauczyciela w placówce innej, niż wymieniona w art. 2 pkt 1 ustawy z dnia 22 maja 2009 r. o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych nie powoduje uprawnienia do uzyskania nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego. Analiza obowiązujących w tej kwestii przepisów prawa wskazuje, że do uzyskania nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego nie wystarczy sam status nauczyciela, lecz konieczne jest wykonywanie pracy w określonych przepisami prawa placówkach oświatowych, a ograniczenie tego zakresu nie może być uznane za wadliwe. Ograniczenie to obejmuje natomiast miejsce wykonywanej pracy, a nie jej przedmiot. Zatem, jeśli nauczyciel nie pracuje w określonej w ustawie kategorii jednostek, to nie uzyskuje prawa do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego, nawet jeśli pracuje w charakterze nauczyciela , jak to miało miejsce w niniejszej sprawie.

Sąd Okręgowy zauważył nadto, że warunki uprawniające do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego określone zostały w art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2009 r. o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych, który to przepis stanowi, że świadczenie to przysługuje nauczycielom jeżeli:

1) osiągnęli wiek, o którym mowa w ust. 3 (tj. 55 lat w latach 2009-2014);

2) mają okres składkowy i nieskładkowy w rozumieniu ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wynoszący 30 lat, w tym 20 lat wykonywania pracy w jednostkach, o których mowa w art. 2 pkt 1, w wymiarze co najmniej 1/2 obowiązkowego wymiaru zajęć;

3) rozwiązali stosunek pracy.

Natomiast użyte w ustawie określenie nauczyciel dotyczy (zgodnie z art. 2 pkt 1 cytowanej ustawy) - nauczycieli, wychowawców i innych pracowników pedagogicznych zatrudnionych w:

a) publicznych i niepublicznych przedszkolach,

b) szkołach publicznych i niepublicznych o uprawnieniach szkół publicznych,

c) publicznych i niepublicznych placówkach kształcenia ustawicznego i placówkach, o których mowa w art. 2 pkt 5 i 7 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572, z późn. zm.).

Z kolei w art. 2 pkt 5 i 7 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty wymienia takie placówki jak: młodzieżowe ośrodki wychowawcze, młodzieżowe ośrodki socjoterapii, specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze oraz specjalne ośrodki wychowawcze dla dzieci i młodzieży wymagających stosowania specjalnej organizacji nauki, metod pracy i wychowania, a także ośrodki umożliwiające dzieciom i młodzieży, o których mowa w art. 16 ust. 7, a także dzieciom i młodzieży z upośledzeniem umysłowym z niepełnosprawnościami sprzężonymi realizację odpowiednio obowiązku, o którym mowa w art. 14 ust. 3, obowiązku szkolnego i obowiązku nauki, placówki zapewniające opiekę i wychowanie uczniom w okresie pobierania nauki poza miejscem stałego zamieszkania.

W rozpoznawanej sprawie Sąd Okręgowy uznał za bezsporne, że S. C. ukończył 55 lat, zaś stosunek pracy w jego przypadku uległ rozwiązaniu na wiosek ubezpieczonego. Dlatego też nie ma najmniejszych wątpliwości, iż odwołujący spełnił dwie z trzech przesłanek przewidzianych w art. 4 ust. 1 ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych.

Odnosząc się natomiast do przedstawionego w odwołaniu stanowiska (wynikającego z uchwały SN z dnia 13 czerwca 2001 r.), iż nauczanie religii w katechizacji parafialnej w ramach stosunku pracy, przed dniem 25 października 1990 roku jest okresem pracy nauczycielskiej w rozumieniu art. 88 ust. 1 ustawy Karta Nauczyciela - należy zauważyć, że o ile nauczanie religii w katechizacji parafialnej w ramach stosunku pracy może być oceniane pod kątem art. 88 Karty Nauczyciela w kontekście prawa do emerytury, to nie prowadzi do takiej wykładni prawa materialnego w kontekście prawa do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego. Te ostatnie jest uregulowane odrębną ustawą i zawiera ściśle określone przesłanki do uzyskania świadczenia. Z tego względu wnioskodawca nie spełnia wszystkich warunków opisanych w treści art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2009 r. o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych, bowiem nie legitymuje się 20 letnim okresem wykonywania pracy w jednostkach, o których mowa w art. 2 pkt 1 ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych.

Mając na uwadze powyższe Sąd Okręgowy oddalił odwołanie z mocy art. 477 ¹⁴ § 1 kpc.

Apelację od powyższego wyroku złożył S. C., zaskarżając orzeczenie w całości i zarzucając naruszenie prawa materialnego przez:

1. błędną wykładnię art. 2 pkt 1 ustawy z dnia 22 maja 2009 roku o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych (Dz. U. Nr 97, poz. 800 ze zm.) polegającą na uznaniu, iż do uzyskania nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego konieczne jest wykonywanie pracy w ściśle określonych przepisami prawa placówkach oświatowych, o których mowa w powołanym wyżej przepisie, a tym samym nauczanie religii w salach katechetycznych nie kwalifikuje się jako nauczanie we wskazanych jednostkach;

2. błędną wykładnię art. 4 ust. 1 powołanej wyżej ustawy polegającą na uznaniu, że odwołujący nie spełnił przewidywanych tymże przepisem warunków do uzyskania świadczenia kompensacyjnego, w sytuacji, gdy z analizy zebranego w sprawie materiału dowodowego wynika, że wnioskodawca osiągnął odpowiedni wiek, posiada niezbędny okres składkowy jak i nieskładkowy oraz rozwiązał stosunek pracy.

Mając na uwadze powyższe skarżący domagał się zmiany wyroku Sądu Okręgowego w Białymstoku przez uwzględnienie odwołania i zmianę decyzji organu rentowego poprzez przyznanie odwołującemu się prawa do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Obowiązki sądu odwoławczego wyznacza art. 382 k.p.c. Zgodnie z przytoczonym przepisem sąd odwoławczy orzeka na podstawie materiału zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym. Treść cytowanej normy stanowi element systemu apelacji pełnej, która obliguje sąd odwoławczy do ponownego rozpoznania sprawy, a prowadzona przez sąd rozprawa stanowi kontynuację rozprawy rozpoczętej przed sądem pierwszej instancji.

W analizowanym sporze okoliczności faktycznie pozostają bezsporne, co wynika także z treści samej apelacji. Stąd też nie wystąpiły przesłanki obligujące do uzupełnienia postępowania dowodowego. W tym stanie rzeczy istota środka odwoławczego sprowadza się do oceny wykładni prawa materialnego. Jedynie w celu przypomnienia można zauważyć, że wnioskodawca ukończył Chrześcijańską Akademię (...) w W., otrzymując święcenia diakońskie w dniu 28 października 1983 r., zaś kapłańskie dnia 4 listopada 1983 r. Od dnia 1 września 1983 r. do dnia 31 sierpnia 1993 r. pełnił obowiązki proboszcza w Parafii Prawosławnej w J., a nadto będąc zatrudniony w Kancelarii (...) we W., prowadził w pełnym wymiarze lekcje religii dla dzieci wyznania prawosławnego na terenie Parafii w J..

W ocenie apelującego żądanie przyznania nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego opiera się na wykonywaniu pracy nauczycielskiej, a tym samym uzyskaniu progów stażowych, o których mowa w art. 4 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 22 maja 2009 r. o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych (Dz.U. Nr 97, poz. 800 ze zm., dalej jako ustawa z dnia 22 maja). Dalej, zdaniem skarżącego, nie można tracić z pola widzenia kontekstu historycznego nauczenia religii. Nauczanie religii poza szkołą nie neguje prawa do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego. Dyrektorzy szkół w planach uwzględniali lekcje religii, a sposób nauczania był taki sam, jak obecnie (program nauczania, podręczniki do katechezy). Nadto nauczyciele religii podlegali kontroli i wizytacji, co z wyżej podniesionymi argumentami powinno skłaniać do celowościowej wykładni prawa, a nie literalnej na której oparł się Sąd I instancji. Jednak podniesione w apelacji argumenty, jak i odwołanie się do poglądów judykatury, nie przynoszą spodziewanego skutku.

Rektyfikacja spornego zagadnienia opiera się o metodę wykładni art. 2 pkt 1 w związku z art. 4 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 22 maja 2009 r. Analiza obowiązujących w tej kwestii przepisów prawa wskazuje, że do uzyskania nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego nie wystarczy sam status nauczyciela, lecz konieczne jest wykonywanie pracy w określonych przepisami prawa placówkach oświatowych. Ograniczenie tego zakresu nie może być uznane a priori za wadliwe. Antycypując dalsze argumenty trzeba przywołać wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 czerwca 2013 r., SK 49/12, zgodnie z którym art. 2 pkt 1 ustawy z dnia 22 maja 2009 r. o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych, w zakresie w jakim nie uwzględnia wśród uprawnionych do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego instruktorów praktycznej nauki zawodu, zatrudnionych w innych jednostkach niż wskazane w tym przepisie jest zgodny z art. 67 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. (por. także wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 lutego 2012 r., II UK 126/11, OSNP 2013 nr 1 – 2, poz. 15).

Z treści przytoczonych orzeczeń wynika wniosek, że ograniczenie obejmuje miejsce wykonywanej pracy, a nie jej przedmiot. Jeśli osoba nie pracuje w określonej kategorii jednostek, to nie uzyskuje prawa do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego, nawet jeśli pracuje w charakterze nauczyciela. W tym wypadku wnioskodawca uczył religii w punkcie katechetycznym. W takim układzie zależności skutki uchwały 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 13 czerwca 2001 r. , III ZP 32/00, OSNP 2002, nr 7, poz. 165), zgodnie z którą okres nauczania religii w katechizacji parafialnej w ramach stosunku pracy, przed dniem 25 października 1990 r. jest okresem pracy nauczycielskiej w rozumieniu art. 88 ust. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela, nie stanowią wsparcia sposobu odkodowywania treści spornych przepisów prawa. Tu nie chodzi tylko o status danej osoby (nauczyciel), lecz także miejsce wykonywania pracy. Krótko mówiąc, skoro wnioskodawca był zatrudniony w Kancelarii (...), to znaczy że nie wykonywał pracy w jednostkach wymienionych w art. 2 pkt 1 ustawy z dnia 22 maja 2009 r., jak i art. w art. 2 pkt 5 i 7 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572), do której odsyła ustawa z dnia 22 maja. Kaskadowe uregulowanie uprawnienia uchodzi uwadze skarżącego.

Naturalnie splot różnych metod wykładni prawa obliguje w sprawie do poszerzenia dyskursu prawnego, tak by w rezultacie uwzględnić nie tylko samą treść normy prawnej, lecz także jej cel i funkcje.

Zawężenie pola badawczego do wykładni funkcjonalnej, celowościowej nie prowadzi do antytetycznych wniosków. Przede wszystkim prawo do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego nie jest tożsame z prawem do emerytury. Nie chodzi tu tylko o odmienne źródła prawa, lecz także o inny cel tych świadczeń. Nauczycielskie świadczenie kompensacyjne rekompensuje konieczność wcześniejszego odejścia z zawodu ze względu na szczególne warunki pracy (por. I. Jędrasik-Jankowska, K. Jankowska, Prawo do emerytury. Komentarz do ustaw z orzecznictwem, Warszawa 2011, s. 457). Jak wiadomo reforma systemu emerytalnego, wprowadzenie emerytur pomostowych (w wąskim zakresie mających zastosowanie do nauczycieli) wymagała regulacji w stosunku do tych osób (nauczycieli), którzy będąc urodzeni po dniu 31 grudnia 1948 r. nie spełnili warunków emerytalnych. Warto także podkreślić, że ustawa o emeryturach pomostowych zawęziła katalog osób uprawnionych do takiego świadczenia w powszechnym systemie emerytalnym. Stąd też taka symetria jest uzasadniona również w odrębnym systemie zaopatrzeniowym nauczycieli. Skoro nie każdy pracownik zatrudniony w szczególnych warunkach (szczególnym charakterze) otrzyma obecnie prawo do emerytury pomostowej, to także nie każdy nauczyciel uzyska prawo do świadczenia kompensacyjnego z uwagi na swój status.

Z powyższych uwag rysuje się autonomiczny charakter nauczycielskich świadczeń kompensacyjnych. Oznacza to, że wykładnia przepisów ustawy z dnia 22 maja nie powinna być dokonywana z wykorzystaniem dorobku judykatury odnoszącej się do uprawnień emerytalnych nauczycieli. Afirmacja tego stanowiska znajduje odzwierciedlenie w bieżącym orzecznictwie Sądu Najwyższego. W wyroku z dnia z dnia 10 kwietnia 2013 r., II UK 205/12, LEX nr 1314420 wyrażono pogląd, iż okres odbywania służby wojskowej nie podlega zaliczeniu do pracy nauczyciela w jednostkach wymienionych w art. 2 pkt 1 ustawy z dnia 22 maja 2009 r. o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych (Dz.U. Nr 97, poz. 800 ze zm.). Tymczasem na tle spraw emerytalnych stosowne uprawnienie nie budzi wątpliwości. W pisemnych motywach wskazanego judykatu zwrócono także uwagę, że świadczenia kompensacyjne są finansowane bezpośrednio z budżetu państwa, a nie z wyodrębnionego funduszu, co może wskazywać że nie są to już świadczenia o charakterze ubezpieczeniowym, lecz mają charakter zaopatrzeniowy. Powyższe argumenty przemawiają za koniecznością dokonywania ich samodzielnej oceny bez szerszego odwoływania się do wcześniej wypracowanych stanowisk dotyczących nauczycielskich świadczeń emerytalnych. Stanowisko powyższe wzmacnia również pogląd wyrażony w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 3 lutego 2012 r., II UK 126/11 (OSNP 2013 Nr 1-2, poz. 15), że celem ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych nie była kontynuacja zasad przechodzenia przez nauczycieli na emerytury, obowiązujących do końca 2009 r.

W uzupełnieniu można dodać, że przepisy prawa ubezpieczeń społecznych mają charakter norm bezwzględnie obowiązujących, co oznacza, że instytucje o charakterze wyjątkowym (świadczenia kompensacyjne) nie powinny podlegać wykładni rozszerzającej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 lipca 2011 r., II UK 2/11, LEX nr 989128).

Konglomerat podniesionych okoliczności skłania do tezy, że nauczanie religii przez osobę duchowną w punkcie katechetycznym nie jest objęte dyspozycją art. 2 pkt 1 ustawy z dnia 22 maja 2009 r. o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych (Dz.U. Nr 97, poz. 800 ze zm.), a tym samym nie podlega zaliczeniu do pracy nauczyciela w jednostkach tam wymienionych.