Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 408/15
POSTANOWIENIE
Dnia 12 maja 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Władysław Pawlak (sprawozdawca)
SSN Agnieszka Piotrowska
w sprawie z wniosku J. D.
przy uczestnictwie T. D., R. D. i P. D.
o podział majątku dorobkowego i zniesienie współwłasności,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 12 maja 2016 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczki postępowania T. D.
od postanowienia Sądu Okręgowego w W.
z dnia 13 lutego 2015 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie w całości oraz
postanowienie wstępne Sądu Rejonowego
w W. z dnia 14 lipca 2014 r.,
i sprawę przekazuje temu Sądowi do ponownego rozpoznania
wraz z orzeczeniem o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Postanowieniem z dnia 30 listopada 2011 r., Sąd Rejonowy ustalił, że w
skład majątku wspólnego uczestniczki T. D. i zmarłego S. D., według stanu na
dzień jego śmierci i cen aktualnych na chwilę orzekania wchodziły: prawo
wieczystego użytkowania nieruchomości położonej w W. przy ul. A. […] wraz z
prawem odrębnej własności znajdujących się na tym gruncie budynków o wartości
3 777 070 zł; maszyny i urządzenia stanowiące wyposażenie przedsiębiorstwa
piekarni o wartości 419 848 zł; samochody związane z działalnością
przedsiębiorstwa piekarni oraz służące do osobistego użytku małżonków D.
o wartości 427 999 zł; prawo do ½ udziału we własności nieruchomości
zabudowanej położonej w K. o wartości 324 880 zł. Dokonał podziału majątku
wspólnego oraz częściowego zniesienia współwłasności (w związku ze zbyciem po
ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej przez uczestniczkę T. D. na rzecz
uczestników R. D. i P. D. udziałów w prawie wieczystego użytkowania wyżej
opisanej nieruchomości gruntowej i własności znajdujących się na niej budynków),
w ten sposób że przyznał uczestniczce T. D. wszystkie składniki majątkowe,
pozostawiając uczestników we współużytkowaniu wieczystym nieruchomości
położonej w W. przy ul. A. i we współwłasności odrębnej własności znajdujących
się na niej budynków w udziałach: ½ część w przypadku uczestniczki T. D. i po ¼
części w odniesieniu do uczestników R. D. i P. D., oraz w udziałach co do
nieruchomości położonej w K., wynoszących w przypadku uczestniczek T. D. i R. D.
po ¼ części. Ponadto dokonał rozliczeń (dochodu z przedsiębiorstwa piekarni,
nakładów uczestniczki T. D. z majątku odrębnego na majątek wspólny, jak również
jej nakładów na ten majątek dokonanych po ustaniu wspólności majątkowej, spłaty
przez uczestniczkę T. D. po ustaniu wspólności majątkowej kredytów zaciągniętych
w okresie trwania wspólności majątkowej małżeńskiej, korzyści z tytułu korzystania
ze składników majątku wspólnego po ustaniu wspólności, wynagrodzenia za
sprawowanie zarządu majątkiem wspólnym), zasądzając w ostatecznym
rozrachunku od wnioskodawcy J. D. (następcy prawnego zmarłego S. D.) na rzecz
uczestniczki T. D. kwotę 101 471,71 zł. Nakazał wnioskodawcy opuszczenie i
3
wydanie uczestniczce T. D. zajmowanej przez niego części nieruchomości
położonej w W. przy ul. A.
Apelację od powyższego orzeczenia wniósł jedynie wnioskodawca, której
zakresem zaskarżenia nie objął rozstrzygnięcia ustalającego skład majątku
wspólnego.
Postanowieniem z dnia 12 kwietnia 2013 r., Sąd Okręgowy w W. uchylił w
całości powyższe postanowienie Sądu Rejonowego i przekazał temu Sądowi
sprawę do ponownego rozpoznania. Przyczyną kasatoryjnego orzeczenia było
uznanie za zasadne zarzuty pominięcia przez Sąd pierwszej instancji okoliczności,
iż po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej, przedsiębiorstwo piekarnicze
nadal funkcjonowało i przynosiło zyski, które powinny były przypaść także
wnioskodawcy jako współuprawnionemu. Sąd Rejonowy nie ustalił, w jaki sposób
zostały zagospodarowane zyski z tego przedsiębiorstwa i nie ustalił ich wysokości.
Sąd drugiej instancji polecił Sądowi pierwszej instancji ustalenie powyższych
kwestii, a następnie określenie wartości majątku podlegającego podziałowi oraz
dokonanie wzajemnych rozliczeń, przy uwzględnieniu osobistych starań każdego
ze współwłaścicieli w rozwój przedsiębiorstwa oraz czynionych nakładów
finansowych.
Rozpoznając ponownie sprawę, Sąd Rejonowy zobowiązał wnioskodawcę
i uczestników do przedstawienia aktualnego stanowiska procesowego.
W odpowiedzi pełnomocnik wnioskodawcy wniósł o rozszerzenie przyjętego
w toku dotychczasowego postępowania składu majątku wspólnego przez ustalenie,
że jego przedmiotem jest również przedsiębiorstwo piekarnicze rozumiane
jako zespół elementów materialnych i niematerialnych (k. 2217). Z kolei
uczestniczka T. D. żądała ustalenia, że w skład majątku wspólnego nie wchodziło
przedsiębiorstwo piekarnicze prowadzone w W. przy ul. A. (k. 2318).
Po przeprowadzeniu uzupełniającego postępowania dowodowego,
Sąd Rejonowy wydał w dniu 14 lipca 2014 r. postanowienie wstępne ustalając,
że w skład majątku wspólnego uczestniczki T. D. i zmarłego S. D. wchodziło prawo
użytkowania wieczystego nieruchomości położonej w W. przy ul. A., stanowiącej
działkę ewidencyjną nr 171 wraz z prawem własności pobudowanych na niej
budynków oraz udział wynoszący ½ część w prawie własności nieruchomości
4
położonej w K., składającej się z działki ewidencyjnej nr 202/2. Ustalił również, że
przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 551
k.c., działające na nieruchomości przy ul. A.
pod nazwą „Piekarnia […]”, obejmujące w szczególności maszyny i urządzenia
służące do produkcji i samochody wykorzystywane przy jego działalności, wchodzi
w skład majątku odrębnego uczestniczki T. D.
W ocenie Sądu pierwszej instancji, skoro przedsiębiorstwo piekarnicze
prowadzone przy ul. B. wchodziło do majątku odrębnego uczestniczki T. D., to taki
sam charakter prawny ma przedsiębiorstwo piekarnicze prowadzone na
nieruchomości przy ul. A., bowiem pomiędzy oboma przedsiębiorstwami zachodzi
tożsamość. Są to te same przedsiębiorstwa, które łączy osoba uczestniczki jako
przedsiębiorcy posiadającej formalne podstawy do prowadzenia tego typu
działalności gospodarczej.
Apelacje od tego orzeczenia wnieśli wnioskodawca oraz uczestniczka T. D.
Zaskarżonym postanowieniem, Sąd Okręgowy w uwzględnieniu apelacji
wnioskodawcy zmienił postanowienie wstępne Sądu Rejonowego i wniosek
o wydanie postanowienia wstępnego oddalił, natomiast apelacja uczestniczki
została oddalona.
Sąd drugiej instancji uznał za zasadne zarzuty wnioskodawcy naruszenia art.
386 § 6 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. oraz art. 684 k.p.c., art. 685 k.p.c. w zw.
z art. 567 § 1 i 3 k.p.c., przez niedopuszczalne wydanie postanowienia wstępnego
w przedmiocie ustalenia składu majątku wspólnego S. D. i uczestniczki T. D. oraz
jej majątku odrębnego, w sytuacji gdy ustalenia będące przedmiotem tego
orzeczenia zostały już prawomocnie przesądzone przez Sąd drugiej instancji
rozpoznający apelację wnioskodawcy od postanowienia Sądu Rejonowego z dnia
30 listopada 2011 r. Podkreślił, że z mocy art. 386 § 6 k. p. c., wyrażona w
uzasadnieniu sądu odwoławczego ocena prawna oraz wskazania co do dalszego
postępowania są wiążące zarówno dla sądu pierwszej instancji, któremu sprawa
została przekazana do ponownego rozpoznania, jak i dla sądu drugiej instancji przy
ponownym rozpoznawaniu sprawy na skutek wniesionych apelacji.
W skardze kasacyjnej opartej na drugiej podstawie zaskarżenia,
uczestniczka T. D. zakwestionowała orzeczenie Sądu drugiej instancji, w zakresie
w jakim oddalił jej wniosek o wydanie postanowienia wstępnego.
5
Zarzuciła naruszenie: art. 386 § 6 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., poprzez
przyjęcie, że ocena prawna oraz wskazania co do dalszego postępowania zawarte
w uzasadnieniu kasatoryjnego orzeczenia sądu drugiej instancji są wiążące przy
ponownym rozpoznaniu sprawy, w razie ujawnienia w sprawie nowych dowodów
oraz zmiany stanowisk uczestników; art. 386 § 6 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.,
przez przyjęcie, że postanowienie sądu drugiej instancji uchylające w całości
postanowienie sądu pierwszej instancji, prawomocnie przesądziło skład majątku
podlegającego podziałowi, podczas gdy powagą rzeczy osądzonej objęta jest
sentencja postanowienia i jego motywy w granicach, w jakich stanowią konieczne
uzupełnienie rozstrzygnięcia; art. 685 k.p.c. w zw. z art. 567 § 3 k.p.c., przez
przyjęcie, iż niedopuszczalne jest ustalenie w postanowieniu wstępnym całego
składu majątku wspólnego oraz przynależności określonego składnika
majątkowego do majątku odrębnego; art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.
i art. 13 § 2 k.p.c., przez nie wskazanie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia oraz
dowodów, na których podstawie sąd drugiej instancji wydał zaskarżone orzeczenie.
W oparciu o powyższe zarzuty, uczestniczka domagała się uchylenia
zaskarżonego postanowienia i przekazania sprawy Sądowi drugiej instancji do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Zgodnie z art. 386 § 6 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., ocena
prawa i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w kasatoryjnym
postanowieniu sądu drugiej instancji wiążą zarówno sąd, któremu sprawa została
przekazana, jak i sąd drugiej instancji przy ponownym rozpoznaniu sprawy, chyba
że nastąpiła zmiana stanu prawnego. Oznacza to związanie dokonaną przez sąd
drugiej instancji wykładnią przepisów prawa materialnego, jak i procesowego,
pozostających w związku z treścią zarzutów apelacyjnych oraz wskazaniami, co do
konieczności przeprowadzenia lub oceny określonych dowodów względnie zakresu,
w jakim może być wykorzystany materiał dowodowy zgromadzony w poprzednim
postępowaniu (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 lutego 2011 r., II CSK
399/10 nie publ. i przywołane tam orzecznictwo).
W orzecznictwie i doktrynie przyjmuje się, że sąd drugiej instancji nie jest
związany swoją poprzednią oceną prawną, jeżeli w związku z przeprowadzeniem
6
dodatkowego postępowania dowodowego nastąpiła zmiana, bądź uzupełnienie
okoliczności faktycznych, na podstawie których dokonał wcześniejszej oceny.
Związanie oceną prawną odnosi się bowiem do pewnego stanu faktycznego, który
usprawiedliwia określoną subsumcję pod konkretny przepis prawa materialnego.
Podobnie wskazania sądu drugiej instancji co do dalszego postępowania wiążą sąd
pierwszej instancji o tyle, o ile przy ponownym rozpoznaniu sprawy nie zostanie
ustalony stan faktyczny odmienny od tego, który był przedmiotem rozpoznania sądu
drugiej instancji (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 2010 r., IV CSK
401/09, nie publ. i przywołane tam orzecznictwo).
Sąd Okręgowy w uzasadnieniu do postanowienia z dnia 12 kwietnia 2013 r.,
wskazał, że przyczyną uchylenia postanowienia Sądu Rejonowego z dnia 30
listopada 2011 r. był brak ustaleń w przedmiocie przychodów jakie generowało
przedsiębiorstwo piekarnicze po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej
uczestniczki T. D. i zmarłego S. D. oraz jak zostały one rozdysponowane. W
związku z tym, że ustalenia te miały wpływ na rozliczenia majątkowe pomiędzy
wnioskodawcą i uczestnikami, Sąd Okręgowy polecił Sądowi Rejonowemu
poczynienie w tej materii stosownych ustaleń faktycznych, z uwzględnieniem
osobistych starań każdego ze współwłaścicieli w rozwój przedsiębiorstwa oraz
czynione nakłady finansowe. Nie wypowiadał się natomiast w kwestiach natury
faktycznej i prawnej w odniesieniu do prawidłowości ustalonego przez Sąd
Rejonowy składu majątku wspólnego. Nie było to zresztą przedmiotem zakresu
zaskarżenia i zarzutów apelacji, wniesionej wyłącznie przez wnioskodawcę.
Sąd Okręgowy w zaskarżonym postanowieniu błędnie jednak przyjął,
iż postanowieniem z dnia 12 kwietnia 2013 r. został prawomocnie przesądzony
skład majątku wspólnego uczestniczki T. D. i zmarłego S. D. Okoliczność, że
wnioskodawca i uczestnicy nie wnosili środków odwoławczych od orzeczenia Sądu
Rejonowego z dnia 30 listopada 2011 r. w tej części, nie uprawniała Sąd Okręgowy
do zastosowania wnioskowania a contrario.
Uchylenie postanowienia Sądu Rejonowego z dnia 30 listopada 2011 r.
w całości związane było z możliwym wpływem na ostateczny kształt rozliczeń,
zgłoszonych przez wnioskodawcę i uczestników roszczeń, co mogło mieć
przełożenie także na sposób podziału majątku wspólnego i zniesienie
7
współwłasności. Poza tym, Sąd Rejonowy ustaliwszy skład majątku wspólnego
określił również jego wartość aktualną na chwilę orzekania, co rzecz jasna
w wypadku ponownego rozpoznania sprawy i wydania kolejnego orzeczenia
po upływie znacznego czasu, skutkować musiało potrzebą uaktualnienia wartości
dzielonego majątku.
2. W postępowaniu o podział majątku wspólnego, rozstrzygane są kwestie
nie tylko związane z podziałem poszczególnych składników majątkowych
i rozliczeniem finansowym w postaci dopłat czy spłat, ale także rozpoznawane są
zgłoszone przez wnioskodawcę i uczestników roszczenia dotyczące nakładów na
majątek wspólny z majątków odrębnych (obecnie osobistych) małżonków oraz ich
żądania wynikające z nakładów i korzystania z tego majątku po ustaniu wspólności
majątkowej małżeńskiej (art. 686 k.p.c. w zw. z art. 567 § 3 k.p.c.). Kompleksowość
i zarazem w wielu wypadkach integralność postanowień co do istoty w tego rodzaju
sprawach powoduje, że w razie uznania zasadności zarzutów w ramach kontroli
instancyjnej, w sytuacji gdy wadliwe orzeczenie w zaskarżonej części wpływa na
sposób podziału i ostateczne rozliczenia, zachodzi podstawa do uchylenia
postanowienia sądu pierwszej instancji w całości (por. też postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 28 stycznia 1999 r., III CKN 63/98, nie publ., z dnia 9 maja
2008 r., III CZP 26/08, OSNC 2009/6/90). Postępowanie o podział majątku
wspólnego cechuje się swoistą dynamiką, implikowaną działaniem sądu z urzędu
(art. 684 k.p.c. w zw. z art. 567 § 3 k.p.c.), jak również postawą i taktyką procesową
uczestników.
Przedmiot niniejszego postępowanie jest rozbudowany i obejmuje nie tylko
kwestie typowe dla spraw o podział majątku wspólnego, ale także i aspekt
zniesienia współwłasności, a przede wszystkim wielość innych roszczeń, spornych
pomiędzy uczestnikami i wnioskodawcą tak co do zasady, jak i wysokości, które
były przedmiotem rozstrzygnięć zawartych w uchylonym orzeczeniu Sądu
Rejonowego z dnia 30 listopada 2011 r. Dlatego z faktu niezaskarżenia przez
uczestniczkę T. D. tego postanowienia, które w ostatecznym rozrachunku (w
związku z uwzględnieniem jej roszczeń) było dla niej korzystne, nie można
wywodzić- jak to uczynił Sąd drugiej instancji - że tym samym wyraziła ona zgodę
na ustalony orzeczeniem z dnia 30 listopada 2011 r. skład majątku wspólnego.
8
W toku postępowania, po wydaniu kasatoryjnego postanowienia przez
Sąd Okręgowy, wnioskodawca wniósł o objęcie podziałem majątku wspólnego
pozostałych elementów przedsiębiorstwa piekarniczego, o których mowa
w kodeksowej definicji przedsiębiorstwa (art. 551
k.c.), a nie ujętych
w postanowieniu z dnia 30 listopada 2011 r. Z kolei uczestniczka T. D. żądała
ustalenia, że tak rozumiane przedsiębiorstwo stanowi jej majątek odrębny. Z tego
względu nie może być mowy o tożsamości przedmiotu objętego postanowieniem z
dnia 30 listopada 2011 r. w zakresie ustalonego składu majątku wspólnego, gdyż
Sąd Rejonowy rozstrzygał o przynależności do tego majątku poszczególnych
składników przedsiębiorstwa w postaci prawa użytkowania wieczystego gruntu przy
ul. A. oraz własności wzniesionych na nim w trakcie trwania wspólności majątkowej
małżeńskiej budynków oraz prawa własności maszyn, urządzeń i samochodów.
W konsekwencji zasadny okazał się zarzut naruszenia art. 386 § 6 k.p.c.
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. oraz zarzut naruszenia art. 366 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2
k.p.c., ponieważ wobec uchylenia postanowienia Sądu Rejonowego z dnia
30 listopada 2011 r. nie ma orzeczenia, które prawomocnie rozstrzygałoby
o przynależności wskazanych w nim składników majątkowych do majątku
wspólnego.
3. Zgodnie z art. 684 k.p.c. i art. 685 k.p.c. w zw. z art. 567 § 3 k.p.c., skład
i wartość majątku wspólnego ulegającego podziałowi ustala sąd, a w razie sporu
między małżonkami (bądź ich następcami prawnymi) o to, czy pewien przedmiot
należy do tego majątku, sąd może wydać postanowienie wstępne.
W literaturze prawniczej i orzecznictwie przyjmuje się, że gdy sąd z mocy
przepisu szczególnego jest obowiązany do orzekania z urzędu, to w sentencji
orzeczenia podziałowego zamieszcza jedynie rozstrzygnięcia pozytywne i to także
w razie zgłoszenia przez uczestnika postępowania wniosku o rozstrzygnięcie
spornego zagadnienia, np. o przynależność danego składnika majątkowego
do majątku wspólnego. Jeżeli sąd uzna, że wnioskowany przez uczestnika
przedmiot majątkowy nie wchodzi do tego majątku, to nie zamieszcza negatywnego
rozstrzygnięcia w sentencji postanowienia, a jedynie omawia je w uzasadnieniu,
co oznacza, że wniosek w całości lub w części nie został uwzględniony
(por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17 września 1969 r., III CZP 70/69,
9
OSNCP 1970/6/96, czy uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 2010 r.,
III CZP 9/10, OSNC 2010/10/136).
Według innego stanowiska, postuluje się dla jasności sytuacji procesowej
uczestników i jednoznaczności wydawanych orzeczeń w sprawach o podział
majątku wspólnego (zwłaszcza wielowątkowych), aby sąd w razie wydania
postanowienia wstępnego, którego przedmiotem są sporne kwestie związane
z przynależnością składników majątkowych do majątku wspólnego, w sentencji
tego orzeczenia zamieścił także negatywne rozstrzygnięcie, przez oddalenie
wniosku o ustalenie, że dany składnik majątkowy wchodzi do majątku wspólnego
(zob. też postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 21 sierpnia 2008 r., IV CZ 62/08,
nie publ., uchwała Sądu Najwyższego z dnia 12 listopada 1974 r., III CZP 69/74,
OSP 1976/6/114).
Podkreślić też trzeba, że sąd w postępowaniu o podział majątku wspólnego
nie ma obowiązku wydawania postanowienia wstępnego, nawet jeśli uczestnik
złożył wniosek o jego wydanie. Adresatem norm zawartych w art. 685 k.p.c. w zw.
z art. art. 567 § 3 k.p.c. jest sąd, a zatem w przypadku uznania braku podstaw do
rozstrzygania postanowieniem wstępnym, nie wydaje w tej materii postanowienia
oddalającego taki wniosek.
Sentencja zaskarżonego postanowienia z punktu widzenia formalno-
prawnego jest wadliwa, bowiem w trybie postanowienia wstępnego, którego
przedmiotem jest sporna kwestia przynależności poszczególnych przedmiotów
majątkowych do majątku wspólnego, sąd orzeka pozytywnie albo negatywnie o tym
czy określone składniki majątkowe wchodzą, bądź nie wchodzą do wspólnego
majątku. Tymczasem, Sąd Okręgowy wydał orzeczenie, którym oddalił wniosek
uczestniczki T. D. o wydanie postanowienia wstępnego. W razie uznania, że nie
było podstaw do wydania przez sąd pierwszej instancji postanowienia wstępnego,
ze względu na brak sporu pomiędzy uczestnikami o przynależność danego
przedmiotu do majątku wspólnego, czy - jak w tej sprawie przyjął sąd drugiej
instancji - z uwagi na niedopuszczalność orzekania, wobec przesądzenia tych
kwestii w prawomocnym orzeczeniu, prawidłowym od strony formalnej
rozstrzygnięciem jest uchylenie postanowienia wstępnego sądu niższej instancji,
a nie jego zmiana i w jej wyniku oddalenie wniosku o wydanie postanowienia
10
wstępnego. Powstała więc sprzeczność logiczna, polegająca na wydaniu
postanowienia wstępnego, którym oddalony został wniosek o jego wydanie.
Przepisy kodeksu postępowania cywilnego nie przewidują możliwości wydania tego
rodzaju orzeczenia.
4. Uchylenie zaskarżonego postanowienia musiało jednak pociągnąć za
sobą uchylenie poprzedzającego postanowienia wstępnego Sądu Rejonowego,
z przyczyn natury formalnej, jak i materialno-prawnej.
Po pierwsze, Sąd pierwszej instancji wydał postanowienie wstępne, którym
orzekł o przynależności zespołu składników majątkowych w postaci
przedsiębiorstwa do majątku odrębnego (terminologia „majątku odrębnego”
używana jest w tej sprawie ze względu na datę ustania wspólności majątkowej
małżeńskiej i art. 5 ust. 5 pkt 3 noweli do kro z dnia 17 czerwca 2004 r., Dz. U.
Nr 162, poz. 1691). Mając na względzie treść przepisów art. 684 k.p.c. i art. 685
k.p.c. w zw. z art. 567 § 3 k.p.c., poza kognicją sądu w ramach postępowania
o podział majątku wspólnego pozostaje problematyka składu majątku odrębnego
jednego z małżonków, a w związku z tym, wydanie postanowienia wstępnego
w tej materii, jak trafnie przyjął Sąd drugiej instancji było niedopuszczalne (zob. też
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 listopada 2002 r., IV CKN 1493/00,
nie publ.).
Po drugie, w postępowaniu o podział majątku wspólnego, postanowienie
wstępne może rozstrzygać spór co do tego, czy konkretny składnik majątkowy
wchodzi, czy też nie wchodzi do tego majątku. Natomiast przedmiotem
postanowienia wstępnego nie może być ustalenie składu majątku wspólnego,
ponieważ po takim ustaleniu, sąd powinien równocześnie dokonać rozliczeń między
uczestnikami, co jest przedmiotem rozstrzygnięcia w postanowieniu kończącym
postępowanie w sprawie (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego
2005 r., III CK 43/04, nie publ., z dnia 16 stycznia 2013 r., II CSK 193/12, nie publ.).
W postanowieniu wstępnym, Sąd Rejonowy ustalił skład majątku wspólnego
bez dokonania stosownych rozliczeń, a ponadto wydał je wbrew regule wyrażonej
w art. 685 k.p.c. w zw. z art. 567 § 3 k.p.c. co do składnika majątkowego, odnośnie
którego nie było sporu, iż wchodzi do majątku wspólnego - chodzi o udział
w nieruchomości położonej w K.
11
Po trzecie, postanowienie wstępne Sądu Rejonowego zawiera również
merytoryczną sprzeczność. Mianowicie, Sąd pierwszej instancji ustalił,
że przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 551
k.c., działające na nieruchomości przy ul.
Andyjskiej 2 w Warszawie, obejmujące w szczególności maszyny i urządzenia
służące do produkcji oraz samochody wykorzystywane przy jego działalności
wchodzi do majątku odrębnego uczestniczki T. D. (pkt II). Natomiast w pkt Ia ustalił,
że w skład majątku wspólnego uczestniczki i zmarłego S. D. wchodzi prawo
użytkowania wieczystego gruntu położonego przy ul. A. oraz prawo własności
zlokalizowanych tam budynków, w tym budynku piekarni.
Zgodnie z art. 551
k.c., przedsiębiorstwo jest zorganizowanym zespołem
składników niematerialnych i materialnych przeznaczonym do prowadzenia
działalności gospodarczej i obejmuje m.in. własność nieruchomości lub ruchomości,
w tym urządzeń, materiałów, towarów i wyrobów, oraz inne prawa rzeczowe do
nieruchomości lub ruchomości, a także prawa wynikające z umów najmu
i dzierżawy nieruchomości lub ruchomości oraz prawa do korzystania
z nieruchomości lub ruchomości wynikające z innych stosunków prawnych.
Zarówno z sentencji postanowienia wstępnego, jak i jego uzasadnienia nie
wynika, czy i jaki rodzaj przysługującego uczestniczce T. D. prawa do
nieruchomości, na której prowadzone jest to przedsiębiorstwo wchodziło w jego
skład w chwili ustania wspólności majątkowej małżeńskiej i jaka była podstawa
prawna nabycia tego prawa do majątku odrębnego uczestniczki T. D. Zatem, jeśli w
skład tak określonego przez Sąd Rejonowy przedsiębiorstwa nie wchodziło prawo
do nieruchomości, na której znajdowała się jego siedziba i była prowadzona
działalność gospodarcza związana z jego istotą, to nie może być mowy o
przedsiębiorstwie w znaczeniu o jakim mowa w art. 551
k.c. Bez podstawowego
elementu, którym w tym wypadku jest prawo do nieruchomości (nawet o
charakterze obligacyjnym - art. 551
pkt 3 k.c.), przedsiębiorstwo to nie mogło istnieć
jako funkcjonalna całość i niemożliwe byłoby prowadzenie działalności piekarniczej
(w kwestii pojęcia przedsiębiorstwa w ujęciu przedmiotowo-funkcjonalnym jako
składnika majątku wspólnego małżonków zob. uzasadnienie postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 24 stycznia 2013 r., V CSK 79/12, nie publ.). Przepis art. 55¹
12
k.c. obowiązywał już w chwili ustania wspólności majątkowej małżeńskiej S. D. i
uczestniczki T. D., aczkolwiek w nieco innym brzmieniu, niż aktualne.
Według danych z księgi wieczystej, zmarły S. D. oraz uczestniczka T. D. byli
wieczystymi użytkownikami nieruchomości przy ul A. oraz właścicielami
wybudowanych tam budynków (w tym budynku piekarni) na prawach wspólności
majątkowej małżeńskiej (k. 7). Wnioskodawcami w postępowaniach
administracyjnych o wydanie pozwoleń na budowę i rozbudowę zakładu
piekarniczego byli oboje małżonkowie (k. 126-128). Z wyjaśnień uczestniczki T. D.
złożonych na rozprawie w dniu 15 czerwca 1994 r. wynikało, że wspólnie podjęli
decyzję o nabyciu terenu pod zakład piekarniczy i jego budowie przy ul. A. (k. 69-
70). Sąd Rejonowy zresztą wskazuje, że przyczyną rezygnacji z prowadzenia
piekarni przy ul. B. był zły stan techniczny znajdujących się tam budynków (k. 2458).
Sąd pierwszej instancji nie skonkretyzował składników tworzących to
przedsiębiorstwo na chwilę ustania wspólności majątkowej małżeńskiej, ale także
nie określił jakie maszyny, urządzenia i samochody znajdujące się w zakładzie
piekarniczym przy ul. B. weszły w skład przedsiębiorstwa piekarniczego przy ul. A.
Uczestniczka T. D. w swoich wyjaśnieniach złożonych na rozprawie w dniu 15
czerwca 1994 r. podała, że na A. przeszły niektóre urządzenia (k. 70/2).
Wobec tego, istota sprawy w tym zakresie sprowadza się do określenia
zespołu składników przeznaczonych do prowadzenia przedsiębiorstwa, według
stanu na chwilę ustania wspólności majątkowej małżeńskiej oraz ich status
majątkowy (majątek wspólny, bądź odrębny). Z kolei dla określenia przynależności
majątkowej przedsiębiorstwa jako zorganizowanej całości może mieć znaczenie
porównanie wartości wkładu pochodzącego z poszczególnych mas majątkowych,
porozumienie małżonków, względnie zasady surogacji. Od rozstrzygnięcia
powyższego zagadnienia zależeć też będzie kwestia rozliczenia ewentualnych
nakładów na powstanie przedsiębiorstwa przy ul. A.
Wadliwości Sądu pierwszej instancji na gruncie przepisu art. 551
k.c., czynią
otwartą realizację wytycznych i wskazań co do dalszego postępowania zawartych
w uzasadnieniu do postanowienia Sądu Okręgowego z dnia 12 kwietnia 2013 r.,
a odnoszących się do potrzeby poczynienia ustaleń w kwestii przychodów jakie
przynosiło przedsiębiorstwo piekarnicze po ustaniu wspólności majątkowej
13
małżeńskiej, w jaki sposób zostały rozdysponowane, przy uwzględnieniu również
osobistych starań każdego ze współwłaścicieli w rozwój przedsiębiorstwa oraz
czynionych przez nich w tym celu nakładów finansowych.
Ubocznie zauważyć należy, że sprawa toczy się od lipca 1993 r.
i w związku z tym wydawanie postanowień wstępnych nie jest pożądane, bowiem
wpływa na dalsze wydłużanie postępowania. Sąd powinien skoncentrować materiał
dowodowy i wydać postanowienie końcowe rozstrzygające o wszystkich żądaniach
wnioskodawcy i uczestników.
Z powyższych względów, Sąd Najwyższy orzekł na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. oraz art. 108 § 1 i 2 k.p.c. w zw. z art. 39821
k.p.c.
Zważywszy, że pkt 2 zaskarżonego postanowienia był konsekwencją
rozstrzygnięcia zawartego w jego pkt 1, orzeczenie Sądu drugiej instancji z dnia
13 lutego 2013 r. zostało uchylone w całości.
jw
kc