Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE

Dnia 8 maja 2015 roku

Sąd Okręgowy w Szczecinie II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

Przewodniczący: SSO Robert Bury (spr.)

Sędziowie: SO Violetta Osińska

SO Zbigniew Ciechanowicz

Protokolant: sekr. sąd. Małgorzata Idzikowska-Chrząszczewska

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 24 kwietnia 2015 roku w S.

sprawy z wniosku P. M.

z udziałem Spółdzielczej Kasy Oszczędnościowo – Kredytowej im. F. S. w G.

o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku po L. M.

na skutek apelacji uczestnika Spółdzielczej Kasy Oszczędnościowo – Kredytowej im. F. S. w G. od postanowienia Sądu Rejonowego w Gryfinie z dnia 7 sierpnia 2014 roku w sprawie I Ns 269/14

postanawia:

1.  oddalić apelację;

2.  strony ponoszą koszty postępowania apelacyjnego związane ze swym udziałem w sprawie.

Sygn. akt II Ca 1182/14

UZASADNIENIE

Wnioskodawca P. M. domagał się zatwierdzenia uchylenia się od skutków niezłożenia oświadczenia w przedmiocie odrzucenia spadku po zmarłym w 2011 roku dziadku L. M., powołując się na błąd polegający na braku wiedzy o nieskuteczności czynności rodziców podjętych w okresie niepełnoletniości wnioskodawcy zmierzających do odrzucenia spadku w jego imieniu. Uczestnik Spółdzielcza (...) w G. wnosił o oddalenie wniosku.

Sąd Rejonowy w Gryfinie postanowieniem z dnia 7 sierpnia 2014 roku zatwierdził uchylenie się przez wnioskodawcę od skutków prawnych niezachowania terminu do złożenia oświadczenia w przedmiocie odrzucenia spadku po L. M..

Sąd ustalił, że wnioskodawca jest wnukiem spadkodawcy L. M., który zmarł 5 maja 2011r. W chwili śmierci spadkodawcy miał 16 lat. Wnioskodawca nie utrzymywał bliższych kontaktów z dziadkiem, mieszkał z matką i babcią w należącym do niej lokalu i w chwili otwarcia spadku uczęszczał do szkoły średniej.

21 września 2011r. spadek po L. M. odrzucili ojciec wnioskodawcy i jego pełnoletni brat, składając swoje oświadczenia przed notariuszem. 23 września 2011r. rodzice wnioskodawcy wszczęli przed Sądem Rejonowym w Gryfinie postępowanie w sprawie udzielenia zezwolenia na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem syna polegającej na złożeniu w jego imieniu oświadczenia w przedmiocie odrzucenia spadku po L. M.. Wniosek motywowali istnieniem zobowiązań spadkodawcy przewyższających aktywa spadku i brakiem przysporzeń majątkowych ze strony spadkodawcy na rzecz wnuka. Postanowieniem z dnia 26 października 2011r. sąd zezwolił na dokonanie wnioskowanej czynności. Rodzice wnioskodawcy nie uzyskali ze strony sądu dodatkowych pouczeń co do dalszego toku postępowania. Żadne z nich nie złożyło w imieniu wnioskodawcy oświadczenia spadkowego pozostając w przeświadczeniu, że postępowanie przed sądem rodzinnym i wydane przez ten sąd postanowienie są wystarczające do wyłączenia syna z kręgu spadkobierców L. M.. Wnioskodawca osiągnął pełnoletniość 7 października 2012r. L. M. posiadał nieuregulowane zobowiązanie wobec (...) im. (...) w G., wynikające z zaciągniętej 9 lutego 2011r. pożyczki na kwotę 5000 zł. Na dzień otwarcia spadku wysokość jego zobowiązania wynosiła 4698,34 zł. Wnioskodawca nie miał świadomości co do istnienia powyższego długu, nie był wtajemniczany przez rodziców w kwestie dotyczące spadkobrania po dziadku ani ewentualnej odpowiedzialności za jego zobowiązania, a po osiągnięciu pełnoletniości nie rozmawiał z rodzicami ani z innymi osobami z rodziny na ten temat i nie interesował się sprawami majątkowymi spadkodawcy uznając, że nie należy do jego spadkobierców i nie odpowiada za spłatę jego należności. 1 lipca 2013r. (...) skierował do wnioskodawcy wezwanie do zapłaty niespłaconej należności L. M.. Wezwanie to nie zostało jednak skutecznie doręczone wnioskodawcy z uwagi na podanie przez wierzyciela niewłaściwego adresu, nie będącego miejscem zamieszkania ani pobytu wnioskodawcy. 3 października 2013r. (...) zainicjował postępowanie sądowe, w którym dochodził od wnioskodawcy zapłaty kwoty 6865,44 zł z tytułu kapitału pożyczki udzielonej L. M. wraz z naliczonymi odsetkami. Postępowanie to prowadzone było przez Sąd Rejonowy w Gryfinie pod sygnaturą I Nc 1114/13 i zakończyło się wydaniem nakazu zapłaty, w którym od wnioskodawcy jako spadkobiercy L. M. zasądzono dochodzoną kwotę. Nakaz ten oraz pozew również nie zostały skutecznie doręczone wnioskodawcy.

O wydaniu nakazu wnioskodawca dowiedział się 10 lutego 2014r. od swego brata, który odebrał zaadresowane do wnioskodawcy zawiadomienie. Wnioskodawca podjął decyzję o wniesieniu sprzeciwu, który został potraktowany przez sąd jako skutecznie złożony. Postępowanie z powództwa (...) zostało zawieszone w związku z wszczęciem postępowania w niniejszej sprawie. 14 lutego 2014 roku wnioskodawca złożył także oświadczenie o odrzuceniu spadku po L. M. przed notariuszem.

Sąd I Instancji stwierdził, że zrównanie w regulacjach kodeksowych biernego zachowania spadkobiercy z przyjęciem bez ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe rozmija się z powszechnym poczuciem prawnym społeczeństwa. Stwierdzono także, że konstrukcję fikcyjnego przyjęcia spadku wprost przez bierne zachowanie się spadkobiercy można zaakceptować jedynie pod warunkiem jednoczesnego zapewnienia spadkobiercy możliwości skorygowania skutków fikcji w sposób pozwalający na uwzględnienie przeciętnego stanu świadomości prawnej społeczeństwa, a możliwość taką dają spadkobiercy w pewnym stopniu właśnie przepisy o wadach oświadczenia woli. W tym kontekście zasadniczym celem funkcjonalnym regulacji zamieszczonej w art. 1019 § 2 k.c. jest łagodzenie surowości normy uznającej, że niezłożenie przez spadkobiercę oświadczenia w terminie jest jednoznaczne z przyjęciem przez niego spadku. Sąd I instancji dopuścił powołanie się przez wnioskodawcę na osobisty błąd wywołany przeświadczeniem o skuteczności czynności rodziców podjętej w jego imieniu w celu wyłączenia wnioskodawcy od spadkobrania. Sąd Rejonowy opowiedział się w ten sposób za możliwością powołania się na błąd co do prawa. Stwierdzono, że małoletni pozostający pod władzą rodzicielską nie może ponosić ujemnych następstw niezawinionej przez siebie nieświadomości, błędów czy tym bardziej zaniedbań swoich przedstawicieli ustawowych w zakresie należytego prowadzenia spraw majątkowych dziecka, których skutkiem było niezłożenie w jego imieniu wymaganego oświadczenia spadkowego pomimo uzyskania zezwolenia sądu rodzinnego. Przyjęto, że błąd zaistniały po stronie wnioskodawcy należy kwalifikować jako usprawiedliwiony.

Postanowienie zostało w całości zaskarżone apelacją przez uczestnika postępowania, który zarzucił naruszenie:

1.  art. 1019 k.c. przez jego niewłaściwą interpretację i błędne przyjęcie, że w sprawie zachodzi podstawa do zatwierdzenia uchylenia się przez P. M. od skutków prawnych niezłożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku po zmarłym L. M. w ustawowym terminie,

2.  art. 84 § 1 i § 2 k.c. przez jego niewłaściwą interpretację i na skutek tego błędne uznanie, że brak wiedzy przedstawicieli ustawowych wnioskodawcy co do treści przepisów prawa należy do kategorii błędów dotyczących treści czynności prawnej.

Wnioskodawca domagał się zmiany zaskarżonego postanowienia przez oddalenie wniosku P. M. i stosowne orzeczenie o kosztach postępowania przed Sądem pierwszej i drugiej instancji.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje.

1.  Ponowne rozpoznanie sprawy w postępowaniu apelacyjnym, wyrażające się w ponownym ustaleniu stanu faktycznego sprawy i ocenie zasadności roszczenia na podstawie prawa materialnego prowadzi do wniosków analogicznych, jak przedstawione przez Sąd I instancji. Sąd Odwoławczy przyjmuje ustalony przez Sąd Rejonowy stan faktyczny za własne ustalenia, bez konieczności ponownego jego przytaczania. Materialnoprawna ocena stanu faktycznego sprawy w wyrażona przez Sąd Rejonowy wymaga uzupełnienia przez odniesienie się do możliwości postawienia zarzutu rodzicom wnioskodawcy braku należytej staranności w odniesieniu do wiedzy o sposobie odrzucenia spadku po dziadku wnioskodawcy. Sąd Rejonowy odniósł się do należytej staranności samego wnioskodawcy, tymczasem w sprawie decydują okoliczności dotyczące zachowania należytej staranności przez rodziców wnioskodawcy.

2.  Sąd Okręgowy w przyjmuje za Sądem Rejonowym, co nie jest w sprawie kwestionowane, że terminy do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku oraz możliwości powołania się na błąd przez wnioskodawcę zostały w tej sprawie zachowane. Wnioskodawca wiadomość o ewentualnych długach powziął w związku z toczącą się sprawą o zapłatę, w tej dacie wykrył błąd rodziców i niezwłocznie zainicjował niniejsze postępowanie (art. 88 § 2 k.c.).

3.  Trafnie Sąd Rejonowy stwierdził, że wnioskodawca, jako osoba małoletnia w dacie otwarcia spadku, ponosi ograniczoną odpowiedzialność za długi spadkowe zakreślone ujawnionym w inwentarzu stanem czynnego spadku. Interes majątkowy wnioskodawcy może przemawiać za całkowitym uchyleniem się od odpowiedzialności.

4.  Stosownie do art. 1019 § 1 i 3 k.c. spadkobierca, który pod wpływem błędu lub groźby nie złożył żadnego oświadczenia w terminie 6 miesięcy od dnia otwarcia spadku, może uchylić się od skutków prawnych niezachowania tego terminu na zasadach dotyczących wad oświadczenia woli. W postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2012 roku (II CSK 171/12) stwierdzono, że z powodu błędu co do prawa można uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku. Zarzut apelacji art. 84 § 1 i § 2 k.c. jest więc nietrafny, błąd co do prawa może być uznany za błąd prawnie doniosły.

5.  Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 30 czerwca 2005 roku (IV CK 799/04, OSNC 2006, nr 5, poz. 94), przyjął, że podstawę uchylenia się przez spadkobiercę od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia woli o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może stanowić błąd prawnie doniosły (art. 1019 § 2 w związku z art. 84 § 1 zd. pierwsze i § 2 k.c.) oraz że błędem takim nie jest nieznajomość przedmiotu spadku pozostająca w związku przyczynowym z niedołożeniem przez spadkobiercę należytej staranności w ustalaniu rzeczywistego stanu majątku spadkowego (także postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 2010 r., V CSK 337/09, z dnia 1 grudnia 2011 r., I CSK 85/11, z dnia 5 lipca 2012 r., IV CSK 612/11, OSNC 2013, nr 3, poz. 39, z dnia 29 listopada 2012 r., II CSK 171/12 i z dnia 29 listopada 2012 r., II CSK 172/12).

6.  W pierwszej kolejności należy zauważyć, że błąd co do prawa rodziców wnioskodawcy traktować trzeba jako błąd samego wnioskodawcy. W chwili zaniechania przez opiekunów prawnych wnioskodawcy złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku po dziadku wnioskodawca nie miał pełnej zdolności do czynności prawnych i w jego imieniu czynności dokonywali przedstawiciele ustawowi. Brak świadomości wnioskodawcy i ewentualnie zachowanie należytej staranności w uzyskaniu wiedzy o ułomności czynności swoich rodziców nie ma znaczenia, zbędnie więc Sąd I instancji odnosił się do tej okoliczności

7.  W okolicznościach sprawy błąd przedstawicieli ustawowych wnioskodawcy polegał na mylnym wyobrażeniu, że doszło do skutecznego odrzucenia spadku już na podstawie postanowienia sądu rodzinnego zezwalającego na taką czynność. Zasadniczą kwestią wymagającą rozstrzygnięcia jest ustalenie, czy niezłożenie oświadczenia w przedmiocie odrzucenia spadku rodziców wnioskodawcy było wynikiem niedołożenia przez nich należytej staranności.

8.  Trafnie Sąd I instancji zwrócił uwagę, powtarzając pogląd wyrażony w uzasadnieniu cytowanego postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2012 roku, że zawarte w art. 1015 § 2 zdanie pierwsze k.c. uregulowanie, iż brak oświadczenia spadkodawcy w terminie jest jednoznaczny z prostym przyjęciem spadku „rozmija się z powszechnym poczuciem prawnym społeczeństwa”. Stwierdzono także, że konstrukcję fikcyjnego przyjęcia spadku wprost przez bierne zachowanie się spadkobiercy można zaakceptować jedynie pod warunkiem jednoczesnego zapewnienia spadkobiercy możliwości skorygowania skutków tej fikcji w sposób pozwalający na uwzględnienie przeciętnego stanu świadomości prawnej społeczeństwa, a możliwość taką dają spadkobiercy w pewnym stopniu właśnie wymienione przepisy o wadach oświadczenia woli. Podstawą do uchylenia się od skutków prawnych niezachowania terminu nie może być samo tylko, nieuzasadnione szczególnymi okolicznościami, mylne przekonanie spadkobiercy, iż jego bierne zachowanie nie oznacza przyjęcia spadku - zajęcie odmiennego stanowiska prowadziłoby w istocie do podważenia obowiązywania art. 1015 § 2 k.c. Popełnienie błędu powinno być wolne od zarzutu niedołożenia należytej staranności. Rozstrzygając na tle okoliczności konkretnego przypadku o tym, czy błąd był wynikiem niedołożenia należytej staranności, należy mieć na względzie przeciętny, raczej niezbyt wysoki, stan świadomości prawnej społeczeństwa w zakresie stosunków spadkowo-rodzinnych. W ocenie Sądu Odwoławczego pogląd Sądu Najwyższego powinien stanowić asumpt do bardziej liberalnej wykładni przepisów o błędzie, do których odsyła art. 1019 k.c., więc przede wszystkim do niestawiania wysokich wymagań w zakresie znajomości prawa spadkowego, a w szczególności skutków niezłożenia oświadczenie o odrzuceniu spadku w terminie wymaganym. Jak wskazano, skutek ten w postaci przyjęcia spadku wprost rozmija z powszechnym poczuciem sprawiedliwości.

9.  Rodzice wnioskodawcy pozostawali w błędnym przeświadczeniu, że postępowanie przed sądem rodzinnym i wydane przez ten sąd postanowienie wyłącza wnioskodawcę z kręgu spadkobierców. Postępowanie zmierzające do wyłączenia wnioskodawcy z kręgu spadkobierców zostało rozpoczęte, lecz niezakończone. Z uwagi na niską świadomość prawną społeczeństwa oraz rozmijanie się omawianych uregulowań prawnych z powszechnym poczuciem sprawiedliwości Sąd Okręgowy przyjął, że błąd rodziców wnioskodawcy był usprawiedliwiony. Wnioskodawcy uzyskali postanowienie sądu, które zezwalało im na dokonanie określonej czynności, nie otrzymali dalej idących pouczeń, co utwierdziło ich w przekonaniu, że procedurę zmierzającą do wyłączenia syna z kręgu dziedziców zakończyli. Treść sentencji postanowienia sądu rodzinnego mogła ich utwierdzać w przekonaniu, że uzyskali zamierzony przez siebie efekt. Zaniechali złożenia oświadczenia o odurzeniu spadku jedynie z powodu mylnego rozumienia orzeczenia Sądu, byli przekonani, że właśnie to orzeczenie zastępuje czynność, którą dokonał przed notariuszem ojciec wnioskodawcy. Z zeznań M. M. wynika, że niezłożenie oświadczenia o przyjęciu odrzuceniu spadku wynikało z nieświadomości męża, oboje uznali, że postawienie sądu jest wystarczające, odczytywali sentencję postanowienia jako niewyrażającą konieczności podjęcia dodatkowej czynności. Rodzice wnioskodawcy nigdy wcześniej nie uczestniczyli w postępowaniu przed sądem. W ocenie Sądu Okręgowego, niska świadomość prawna społeczeństwa w połączeniu z treścią postanowienia sądu rodzinnego i brakiem pouczeń stanowi o niemożności postawienia rodzicom wnioskodawcy zarzutu braku należytej staranności w zachowaniu wiedzy co do sposobu postępowania prowadzącego do wyłączenia wnioskodawcy z kręgu spadkobierców.

10.  W sprawie nie doszło do naruszenia art. 1019 k.c. przez jego zastosowanie; trafnie Sąd pierwszej instancji przyjął dopuszczalność uchylenia się od skutków prawnych niezłożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku, co skutkowało oddaleniem apelacji na podstawie art. 385 k.p.c.

11.  O kosztach orzeczono na podstawie art. 520 k.p.c.