Pełny tekst orzeczenia

UZASADNIENIE

wyroku z dnia 29 kwietnia 2018 roku

Powód, T. I., wniósł o zasądzenie od pozwanego (...) spółki akcyjnej z siedzibą w W. kwoty 3.918 zł wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie liczonymi od dnia 29 czerwca 2017 roku do dnia zapłaty oraz o zasądzenie kosztów procesu.

Uzasadniając swoje roszczenie, powód wskazał, że zawarł z pozwaną spółką umowę ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowymi funduszami kapitałowymi. Umowa między stronami została rozwiązana. Strona pozwana, wypłacając kwotę tytułem środków zgromadzonych przez powoda w funduszach kapitałowych, potrąciła 3.918 zł tytułem opłaty za całkowity wykup wartości polisy (dalej również jako: opłata za wykup).

W ocenie powoda zapisy umowy, które dopuszczały pobranie opłaty za wykup w tak znacznej wysokości, stanowią niedozwolone postanowienia umowy w myśl art. 385 ¹ i n. k.c., albowiem nie były indywidualnie uzgadniane, nie dotyczą głównych świadczeń stron i jako sztywnie ustalone – niezwiązane z rzeczywistymi kosztami rozwiązania umowy – są sprzeczne z dobrymi obyczajami i rażąco naruszają jej interesy, jako konsumenta.

Odnośnie odsetek, podniesiono, że są one należne powodowi od 29 czerwca 2017 roku, to jest od 15. dnia następnego po upływie terminu płatności wyznaczonego w wezwaniu do zapłaty, które strona pozwana odebrała najpóźniej14 czerwca 2017 roku.

W odpowiedzi na pozew (...) spółka akcyjna z siedzibą w W. wniosła o oddalenie powództwa w całości i o zasądzenie od powoda na rzecz strony pozwanej zwrotu kosztów procesu.

Uzasadniając swoje stanowisko, pozwane Towarzystwo potwierdziło fakt zawarcia z powódką przedmiotowej umowy, istnienia w zapisach umownych opłaty za wykup, rozwiązania umowy oraz pobrania opłaty od wykupu.

W ocenie strony pozwanej brak jest podstaw do stwierdzenia, że przedmiotowe zapisy dotyczące opłaty od wykupu są niedozwolonymi postanowieniami umowy w myśl art. 385 ¹ k.c. Pobieranie opłat na wypadek przedwczesnego wypowiadania umów przez konsumentów jest dopuszczalne na gruncie prawa i orzecznictwa. Ponadto – zdaniem ubezpieczyciela – przedmiotowe zapisy określające opłatę za wykup dotyczą świadczeń głównych stron i mają związek z rzeczywistymi kosztami rozwiązania umowy, które poniósł w związku z zawarciem umowy. Co więcej, powód miał możliwość zapoznania się z ogólnymi warunkami umowy i mógł zawsze skorzystać z prawa do odstąpienia od umowy. Wskazała również na fakt, że między stronami zawarty został aneks do umowy, który obniżył wartość dochodzonej opłaty, a podpisanie tego aneksu przez powoda oznaczało, że wyraża on zgodę na pobranie tej opłaty.

Powód złożył replikę na odpowiedź na pozew, w której podtrzymał swoje stanowisko oraz wniósł o zwrócenie się do Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów o wyrażenie istotnego poglądu w sprawie w zakresie czy zawarcie pomiędzy Prezesem a strona pozwana porozumienia z dnia 19 grudnia 2016 roku stanowi akceptację Prezesa dla pobierania przez stronę pozwaną opłat likwidacyjnych w wysokości określonej porozumieniem i czy stanowi akceptację dla wyłączenia możliwości dochodzenia przez konsumenta dalszych opłat określonych ponad wartości wskazane w porozumieniu.

Sąd ustalił następujący stan faktyczny.

Strony, jako przedsiębiorca i konsument, zawarły we wrześniu 2009 roku umowę ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowymi funduszami kapitałowymi, która została potwierdzona polisą nr (...). Integralną częścią zawartej umowy był dokument „Ogólne warunki ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowymi funduszami kapitałowymi DB Inwestuj w Przyszłość – Aktywne Oszczędzanie – OWU (...).10.2008” oraz (...) wraz z „Klauzulą rozszerzającą ochronę o ryzyko śmieci w wyniku nieszczęśliwego wypadku”. Umowa został zawarta przez powoda przy okazji zawierania umowy o kredyt hipoteczny w ramach cross sellingu.

(okoliczności bezsporne, zeznania powoda, k.126)

Przedmiotem zawartej umowy było ubezpieczenie życia ubezpieczonego – powoda T. I. (art. III ust 1 (...)). Jednocześnie składki ubezpieczenia były inwestowane w kapitałowe fundusze inwestycyjne (art. XI OWU). W wykonaniu umowy powód (ubezpieczający) zobowiązał się do uiszczania składki rocznej w wysokości 7.836 zł. Umowa była zawarta na czas nieokreślony (art. IV ust. 1 OWU). Ubezpieczający miał prawo wypowiedzieć umowę w dowolnym terminie z zachowaniem 30 dniowego okresu wypowiedzenia (art. VI ust. 4 OWU). ). Ponadto miał prawo do całkowitego wykupu wartości polisy (art. IX OWU). Wykup polisy polegał na wypłacie wartości wykupu, czyli wartości jednostek uczestnictwa w ubezpieczeniowych funduszach kapitałowych pomniejszonej o opłatę za całkowity wykup wartości polisy (art. II OWU). Towarzystwo zobowiązane było wypłacenia środków w terminie 30 dni od umorzenia jednostek uczestnictwa w funduszach kapitałowych (art. IX ust. 9 OWU).

Wysokość opłaty za wykup określona była w Tabeli opłat i limitów (art. IX ust. 2 OWU) i ukształtowana została jako odpowiedni procent wartości polisy utworzonej ze składki regularnej należnej w pierwszych pięciu latach polisy. Procent ten kształtował się w zależności od roku trwania polisy, w którym nastąpił wykup: w pierwszym roku – 98%, w drugim – 95%, w trzecim – 85%, w czwartym – 70%, w piątym – 55%, w szóstym – 40%, w siódmym – 25%, w ósmym – 20%, w dziewiątym – 10% i w dziesiątym – 5% (Tabela Opłat i Limitów).

(okoliczności bezsporne)

Częścią umowy była „Klauzulą rozszerzającą ochronę o ryzyko śmieci w wyniku nieszczęśliwego wypadku”. Przewidywała ona wypłatę kolejnego, dodatkowego świadczenia uposażonemu na wypadek śmierci ubezpieczonego w wyniku nieszczęśliwego wypadku (art. V Klauzuli). Świadczenie to wynosiło 105% wartości polisy, czyli wartości jednostek uczestnictwa w funduszach znajdujących się na rachunku ubezpieczonego obliczanych na dany dzień (art. V Klauzuli w zw. z art. I i X OWU). Świadczenie to nie mogło być wyższe niż 25.000 zł (Tabela opłat i limitów).

Strony niezależnie od opłaty za całkowity wykup wartości polisy przewidziały również inne opłaty, m.in.:

- administracyjną – płatną co miesiąc w stałej wysokości;

- za zarządzanie – stanowiącą odpowiedni procent ilości albo wartości jednostek uczestnictwa w funduszach zgromadzonych na rachunku ubezpieczającego.

(okoliczności bezsporne)

Pismem z dnia 8 kwietnia 2016 roku pozwana spółka poinformowała powoda o możliwości zawarcia aneksu. W piśmie podkreślono, że na jego skutek opłata za wykup wartości polisy będzie wyliczana w dotychczasowy sposób z tym zastrzeżeniem, że nie będzie mogła ona być wyższa niż 5% wartości umowy, co w niniejszym wypadku oznacza 3.918 zł. Jednocześnie strona pozwana zamieściła informację, że zawarcie aneksu możliwe będzie w dowolnym momencie, tak długo jak powód objęty będzie ochroną w ramach umowy ubezpieczenia, oraz że jego zawarcie nie wyłącza możliwości dochodzenia dalej idących roszczeń z tytułu opłat za wykup na drodze sądowej.

(okoliczności bezsporne)

Powód podpisał aneks do przedmiotowej umowy. Przedmiotowy aneks zawierał między innymi nową definicję „wartość umowy”. Zgodnie z nim „Wartość umowy” to suma składek regularnych płatnych przez ubezpieczającego w okresie, przez jaki ubezpieczający zgodnie z umową zobowiązany jest do ponoszenia opłat w przypadku całkowitego lub częściowego wykupu wartości polisy, przy założeniu ciągłego trwania umowy i regularnego opłacania składek w całym okresie ubezpieczenia. W przypadku, w którym ubezpieczający zobowiązany jest do ponoszenia opłat w przypadku całkowitego lub częściowego wykupu wartości polisy przez okres dłuższy niż 10 lat, Wartość umowy będzie ograniczona do sumy składek regularnych płatnych przez ubezpieczającego przez okres pierwszych 10 lat trwania umowy. Przy ustalaniu wartości umowy pod uwagę brana będzie wysokość składki wskazana w polisie w momencie zawarcia umowy, tj. bez uwzględniania ewentualnych zmian wysokości składek w przyszłości, np. z tytułu indeksacji (§ 1 ust. 1).

Ponadto w aneksie zmodyfikowano sposób wyliczenia opłaty za całkowity lub częściowy wykup wartości polisy w ten sposób, że opłata ta będzie wyliczana w dotychczasowy sposób z tym zastrzeżeniem, że jej wysokość nie będzie mogła przekroczyć 5% wartości umowy (§ 1 ust. 2).Aneks wchodził w życie w dniu doręczenia stronie pozwanej jego dwóch egzemplarzy podpisanych przez ubezpieczającego (§ 2 ust. 2).

Aneks podpisany przez powoda został doręczony pozwanemu w dniu 30 maja 2016 roku.

(okoliczności bezsporne)

Powód zdecydował się dokonać całkowitego wykupu wartości polisy, albowiem przedmiotowa umowa nie przynosiła spodziewanych zysków.

(dowód: zeznania powoda k. 126)

Na skutek złożonej dyspozycji wypłaty całkowitej mowa ubezpieczenia uległa rozwiązaniu w dniu 6 czerwca 2016 roku. Wartość rachunku polisy nr (...) z umowy regularnej na dzień rozwiązania umowy wynosiła 36.876,12 zł, pozwany dokonał wypłaty, zaś kwotę 3,918 zł pobrał tytułem opłaty za wykup.

(okoliczności bezsporne)

Pismem z dnia 15 maja 2017 roku powód wezwał stronę pozwaną do zapłaty wypłaty całości środków pieniężnych dotychczas zgromadzonych na rachunku polisy ubezpieczeniowej w terminie 3 dni od otrzymania wezwania. Strona pozwana otrzymała to pismo nie później niż 14 czerwca 2017 roku i odmówiła wypłaty żądanej sumy.

(okoliczność bezsporna)

W przedmiotowej sprawie bezsporne pozostawały praktycznie wszystkie okoliczności faktyczne, dotyczące zawarcia umowy i jej treści, rozwiązania umowy, podpisania aneksu i jego treści oraz wypłat poszczególnych kwot. Zostały one przedstawione przez powoda w pozwie i poparte dokumentacją w postaci wniosku o zawarcie umowy, ogólnych warunków umowy wraz z załącznikami, potwierdzenia realizacji wypłaty, wezwania do zapłaty i odpowiedzi strony pozwanej. Z kolei strona pozwana nie zaprzeczyła tym faktom, ani nie zakwestionowała przedstawionych przez powoda dokumentów, dołączając samą polisę oraz aneks wraz z pismem przewodnim. Powód w piśmie procesowym nie podważał faktu zawarcia między stronami aneksu do umowy, ograniczając się do odmiennej analizy skutków tego aneksu niż wskazała na to strona pozwana.

Fakty te należało uznać za przyznane, a tym samym za udowodnione bez konieczności szczegółowego przeprowadzania dowodu (art. 229 i 230 k.p.c.).

Sąd uznał za wiarygodne zeznania powoda na podstawie, których ustalił między innymi przyczyny, dla których zdecydował się zerwać umowę. Ponadto Sąd pominął przedstawienie w pisemnym uzasadnieniu oceny dowodów w postaci dokumentów, które były uzupełnieniem niespornych stanowisk stron, z uwagi na to, że nie odmówił wiarygodności ani mocy dowodowej żadnemu z tych dowodów (art. 328 § 2 k.p.c.).

Sąd oddalił również dowody w postaci wydruku tabel opłat innych towarzystw funduszy inwestycyjnych, informacji o wysokości wartości wykupu polisy oraz wniosku do Prezesa UOKiK-u o wyrażenie istotnego poglądu w sprawie, jako nieprzydatne dla rozstrzygnięcia sprawy w rozumieniu art. 227 k.p.c. Opłaty stosowane w innych towarzystwach nie mają znaczenia dla oceny opłat stosowanych przez stronę pozwaną. Przedstawiona informacja o wysokości wartości wykupu polisy został przedstawiona juz w trakcie wykonywania umowy, a więc nie mogła mieć wpływu na ocenę samej umowy. Z kolei wniosek kierowany do prezesa UOKiK dotyczył porozumienia, które zawarto już po rozwiązaniu przedmiotowej umowy.

Sąd zważył, co następuje.

Powództwo zasługuje na uwzględnienie.

W przedmiotowej sprawie powód opiera swoje roszczenie z art. 385 ¹ i następnych k.c., wywodząc, że zapisy umowy dotyczące opłaty za wykup wartości polisy nie wiążą go, jako niedozwolone postanowienia umowne.

Zgodnie z art. 385 ¹ k.c. postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nie uzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny (§ 1). Jeżeli postanowienie umowy zgodnie z § 1 nie wiąże konsumenta, strony są związane umową w pozostałym zakresie (§ 2). Nie uzgodnione indywidualnie są te postanowienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu. W szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta (§ 3). Ciężar dowodu, że postanowienie zostało uzgodnione indywidualnie, spoczywa na tym, kto się na to powołuje (§ 4).

Na podstawie art. 385 ² k.c., oceny zgodności postanowienia umowy z dobrymi obyczajami dokonuje się według stanu z chwili zawarcia umowy, biorąc pod uwagę jej treść, okoliczności zawarcia oraz uwzględniając umowy pozostające w związku z umową obejmującą postanowienie będące przedmiotem oceny.

Ten ostatni przepis ma szczególne znaczenie w przedmiotowej sprawie. Wskazuje on, że postanowienia umowy należy oceniać na dzień jej zawarcia. Oczywiście nie oznacza to, że zmiany umowy nie będą miały znaczenia dla jej oceny, ani tym bardziej, aby ocenie miały podlegać zapisy, które nim zostały zastosowane miedzy stronami albo nim wywarły jakikolwiek niekorzystny wpływ na konsumenta przestały między nimi obowiązywać.

W przedmiotowej sprawie należy mieć jednak na względzie, że postanowienia dotyczące opłaty za wykup:

- przed zawarciem aneksu do umowy i po jego zawarciu były oparte na tych samych zasadach wskazanych w OWU - z tą jedyną różnicą, że na mocy aneksu wysokość końcowej opłaty została ograniczona (w tym wypadku do 3.918 zł);

- jeszcze przed ich modyfikacją w drodze aneksu mogły mieć wpływ na wykonywanie umowy przez strony, a przede wszystkim na powoda jako konsumenta, który na skutek ustanowienia opłaty tej na znacznym poziome pozbawiony był realnie możliwości wypowiedzenia umowy, czy zrealizowania wykupu w części lub w całości.

Dlatego też w ocenie Sądu zapisy umowne dotyczące opłaty za wykup należy oceniać nie tylko zgodnie z regulacjami wprowadzonymi aneksem, ale również ze szczególnym uwzględnieniem ich pierwotnego brzmienia.

Wracając do treści art. 385 ¹ k.c. należy podkreślić, że określone postanowienie umowy może zostać uznane za niedozwolone, jeżeli:

1)  nie zostało uzgodnione indywidualnie,

2)  kształtuje prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami,

3)  rażąco narusza jego interesy,

4)  nie dotyczy głównych świadczeń stron.

Ad. 1

Zgodnie z art. 385 ¹ § 4 k.p.c. ciężar dowodu, że postanowienie zostało uzgodnione indywidualnie, spoczywa na tym, kto się na to powołuje. W przedmiotowej sprawie powód wywodził, że postanowienie dotyczące opłaty za wykup polisy nie było indywidualnie uzgadniane. Pozwany tej okoliczności nie zaprzeczył, dlatego też należało przyjąć, że postanowienie to nie było uzgadnianie indywidualnie. Wniosek ten wynika również z faktu, że przedmiotowe postanowienia umowne zawarte zostały nie w treści polisy (która jedynie je przytacza) lecz w „Tabeli opłat i limitów” będącej załącznikiem do OWU.

Podobnie należało ocenić modyfikację postanowienia umownego zawartą w aneksie. Jego treść została przygotowana jednostronnie przez stronę pozwaną i przedstawiona powodowi do ewentualnego podpisu (dołączenia do umowy).

Ad. 2 i 3

Postanowienia umowne między stronami, dotyczące opłaty za wykup polisy, nie tylko kształtowały prawa i obowiązki konsumenta (powoda) w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, ale również rażąco naruszały jego interesy.

Obyczaj to przyjęty w jakiejś społeczności sposób postępowania w danych okolicznościach (zob. Słownik języka polskiego, red. Doroszewski, Warszawa 1958-62). Dobry obyczaj to z kolei obyczaj uznawany powszechnie za właściwy. Ocena dobrych obyczajów na gruncie umów zawieranych z konsumentami następuje w odniesieniu do danego typu umowy, przy uwzględnieniu indywidualnych stosunków między stronami (wyr. SA w Lublinie z dn. 30.04.2014 r., I ACa 1209/13). Sprzeczne z dobrymi obyczajami jest takie postanowienie umowy, które rażąco narusza równowagę stron w zakresie swoich praw i obowiązków (wyr. SN z dn. 13.0.2005 r., I CK 832/04).

Z kolei za naruszenie interesów konsumenta należy uważać przede wszystkim naruszenie jego interesów ekonomicznych, ale również narażenie na niewygodę organizacyjną, nierzetelność traktowania, wprowadzenie w błąd, naruszenie prywatności. Owo naruszenie musi być rażące, a więc musi być w jakiś sposób dotkliwe dla konsumenta i istotne w kontekście całości umowy, w tym korzyści płynących z niej dla konsumenta.

Strona pozwana, zawarła w umowie, jak również w OWU, postanowienie na mocy, którego uprawniona była do pobrania opłaty w razie wykupu polisy (a więc w razie wypowiedzenia umowy lub jej rozwiązania niezależnie od przyczyn). Wysokość opłaty za wykup ukształtowana została jako odpowiedni procent wartości polisy utworzonej ze składki regularnej należnej w pierwszych pięciu latach polisy. Procent ten kształtował się w zależności od roku trwania polisy, w którym nastąpił wykup: w pierwszym roku – 98%, w drugim – 95%, w trzecim – 85%, w czwartym – 70%, w piątym – 55%, w szóstym – 40%, w siódmym – 25%, w ósmym – 20%, w dziewiątym – 10% i w dziesiątym – 5 %.

Takie postanowienie było sprzeczne z dobrymi obyczajami i powodowało brak równowagi w zakresie obowiązków stron.

Należy zauważyć, że strona pozwana jako ubezpieczyciel i podmiot inwestujący środki w fundusze kapitałowe pobierała od konsumenta składki na ten cel. Składki były w całości inwestowane w fundusze kapitałowe, które mogły przynieść zarówno zysk, jak i stratę. Pozwane Towarzystwo (...) pobierało przy tym opłatę za zarządzanie obliczaną jako odpowiedni procent wartości lub ilości jednostek uczestnictwa rocznie w danej grupie funduszy oraz stałą opłatę administracyjną. Tym samym strona pozwana miała zapewnione stałe wynagrodzenie (opłatę za zarządzenie i administracyjną) niezależnie od zysków lub strat uzyskiwanych w drodze inwestycji w fundusze. Powód obciążony był ryzykiem inwestycyjnym jednostronnie. Wypowiedzenie umowy, czy też jej wygaśnięcie z uwagi na dokonanie całkowitej wypłaty wartości wykupu nie prowadziło zatem do utraty wynagrodzenia przez stronę pozwaną.

Jednocześnie umowa zawierała ubezpieczenie powoda na wypadek śmierci wskutek nieszczęśliwego wypadku. Takie zdarzenie powodowałoby poza wypłatą sumy ubezpieczenia, również wypłatę świadczenia. Należy mieć na uwadze jednak, że owo świadczenie było wypłacane w wysokości sumy ubezpieczenia (ale nie więcej niż 25.000 zł). Suma ubezpieczenia to z kolei 105% wartości polisy, czyli wartości jednostek uczestnictwa w funduszach zgromadzonych na rachunku ubezpieczającego wyliczanej na dany dzień. Dlatego też odpowiedzialność ubezpieczyciela z tytułu śmierci ubezpieczonego w wyniku nieszczęśliwego wypadku rosła dopiero wraz z wpłatami składek i zyskiem wypracowywanym z uwagi na uczestnictwo funduszach.

Dodać przy tym należy, że tak skonstruowana opłata – biorąc pod uwagę, że fundusze, w które inwestowano składki mogły przynosić zysk, jak i straty – była nie do przewidzenia dla konsumenta (powoda) na dzień podpisywania umowy i mogła w wypadku ujemnej rentowności tych funduszy doprowadzić do utraty nawet całości środków zgromadzonych w funduszach. W ocenie Sądu związanie tej opłaty z „wartością polisy utworzonej ze składki regularnej należnej w pierwszych pięciu latach polisy” nie daje odpowiedzi wprost na pytanie, czy opłata związana jest z sumą składek za maksymalnie pierwsze pięć lat trwania polisy, czy też ze sumą wypracowaną w funduszach na dzień wykupu przez składki pochodzące z maksymalnie pierwszych pięciu lat trwania polisy.

Niemniej jednak należy uznać za zasadne twierdzenia strony pozwanej, że zawarcie umowy (jakiejkolwiek, ale również przedmiotowej) generuje koszty. W przypadku umów o charakterze ciągłym koszty te zostają zamortyzowane dopiero po określonym czasie. W ocenie Sądu, to jednak obowiązkiem przedsiębiorcy, jako podmiotu na którym spoczywa ryzyko prowadzenia działalności gospodarczej, jest takie określenie wynagrodzenia z tytułu umowy, aby osiągać zysk przy uwzględnieniu, że część z nich będzie wypowiadana przedwcześnie. Możliwe jest przy tym wprowadzenie pewnych ograniczeń lub opłat, które mają kompensować przynajmniej częściowo koszty poniesione w wyniku zawarcia umowy, a które nie zostały zamortyzowane w okresie jej trwania. Takie ograniczenia nie mogą być jednak rażące. Obciążenie konsumenta, niezależnie od opłaty za zarządzanie, opłatą za wykup polisy powodowało nierównowagę w świadczeniach stron. W ocenie Sądu tyczy się to zarówno opłaty za wykup ustalonej w OWU (która mogła doprowadzić do potrącenia w pierwszych latach prawie wszystkich środków zebranych w funduszach), jak i opłaty ustalonej aneksem (ograniczonej do 3.918 zł). Należy mieć na względzie, że jest to – o czym wspomniano wyżej – jedna i ta sama opłata zawierająca jedynie dodatkowe ograniczenie jej wysokości. w ocenie Sądu ograniczenie to nie zmieniło w żadnej mierze charakteru zapisu umownego, który rażąco narusza interesy konsumenta i godzi w dobre obyczaje. Z kolei wysokość pobranego świadczenia tytułem opłaty za wykup – 3.918zł, jest w dalszym ciągu kwota wygórowaną, która stanowi ponad 10% środków wypracowanych ze składek powoda.

Zgodnie z OWU wypłacenie wartości wykupu powodowało rozwiązanie umowy. Podobnie było w wypadku jej wypowiedzenia. Podkreślić przy tym należy, że umowa ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym należy do kategorii umów z zakresu ubezpieczeń osobowych. Umowę taką ubezpieczony może wypowiedzieć w każdym czasie z zachowaniem terminu określonego w umowie lub ogólnych warunkach ubezpieczenia, a w razie jego braku – ze skutkiem natychmiastowym (art. 830 § 1 k.c.). Norma ta ma charakter bezwzględnie obowiązujący i nie powinna być ograniczana w żaden sposób wobec ubezpieczającego.

Ograniczenie prawa do wypowiedzenia umowy poprzez zastosowanie zaporowej opłaty za wykup polisy powodowało rażące naruszenie interesów konsumenta, który nie mógł w dowolnym czasie wypowiedzieć umowy. Jest to o tyle ważne, że wypowiedzenie umowy daje możliwość realnej reakcji konsumenta na los jego środków w razie ich niedochodowego lokowania. Nie ma tu istotnego znaczenia, że do rozwiązania umowy doszło nie w drodze wypowiedzenia umowy lecz złożenia dyspozycji całkowitej wypłaty wartości polisy, albowiem mechanizm ich działania (poza okresem wypowiedzenia, przy wypowiedzeniu) jest taki sam.

Dlatego też należało podzielić zdanie Sądu Najwyższego, że „postanowienie ogólnych warunków umowy ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym, przewidujące, że w razie wypowiedzenia umowy przez ubezpieczającego przed upływem 10 lat od daty zawarcia umowy, ubezpieczyciel pobiera opłatę likwidacyjną powodującą utratę wszystkich lub znacznej części zgromadzonych na rachunku ubezpieczającego środków finansowych, rażąco narusza interesy konsumenta i stanowi niedozwolone postanowienie umowne w świetle art. 385 ¹ zdanie pierwsze k.c.” (wyr. SN z dn. 18.12.2013, I CSK 149/13). Taka sytuacja miała miejsce niewątpliwie w niniejszej sprawie.

Prawo do odstąpienia od umowy po jej podpisaniu nie może również w żaden sposób wpływać na ocenę pozostałych zapisów umownych, w tym wypadku dotyczących opłaty za wykup. Uznanie, że brak odstąpienia oznacza pełna i świadomą zgodę na stosowanie klauzul umownych wypełniających przesłanki z art. 385 ¹ k.c. niweczyłoby sens istnienia tego przepisu.

Ad. 4

W przedmiotowej sprawie świadczenie pobrane przez stronę pozwaną (opłata za całkowity wykup wartości polisy) nie dotyczy głównych świadczeń stron.

Świadczeniami takimi są elementy umowy przedmiotowo istotne (essentialia negotii). Przedmiotowa umowa miała charakter mieszany – z jednej strony posiadała elementy ubezpieczenia a z drugiej umowy inwestowania kapitału (umowy nienazwanej).

Do elementów przedmiotowo istotnych umowy ubezpieczenia należą spełnienie określonego świadczenia w razie zajścia wypadku przez ubezpieczyciela i opłacenie składki przez ubezpieczającego (art. 805 § 1 k.c.). Fakt, że składka była inwestowana w fundusze i w razie rozwiązania umowy znaczna jej część, a nawet całość mogła wrócić do ubezpieczającego nie może mieć znaczenia dla określenia głównych świadczeń stron. Tym bardziej, że jako wynagrodzenie dla towarzystwa ubezpieczeń – w przedmiotowej sprawie – pobierana była opłata za zarządzanie (jako odpowiedni procent ilości jednostek uczestnictwa rocznie w danej grupie funduszy) i stała opłata administracyjna.

Tym samym zapisy umowy określające wysokość opłaty za wykup polisy nie dotyczą głównych świadczeń stron. Wniosek taki nie może być również wysnuty z treści art. 13 ust. 1 i ust. 4 ustawy z dnia 22 maja 2003 roku o działalności ubezpieczeniowej (obowiązującej na dzień zawarcia polisy przez strony), albowiem przepis ten określa, jakie elementy powinna zawierać umowa ubezpieczenia, w tym umowa ubezpieczenia związana z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym. Celem tego przepisu nie jest określenie koniecznych elementów umowy, w tym świadczeń głównych stron, lecz zapewnienie ubezpieczającemu należytej informacji o treści umowy. Umieszczenie części postanowień umownych w samej umowie a nie na przykład w OWU lub regulaminie daje większe gwarancję ubezpieczającemu. Umieszczenie danych postanowień w umowie nie powoduje jednak, że zaczynają one dotyczyć głównych świadczeń stron.

Dodatkowo należy podkreślić, że potrącanie opłaty za wykup polisy od świadczenia ubezpieczyciela z tytułu wykupu polisy, nawet przy założeniu, że świadczenie z tytułu wykupu polisy jest świadczeniem głównym, nie powoduje, że opłata za wykup polisy jest również takim świadczeniem. Należy rozróżnić w tej sytuacji dwa rożne świadczenia:

- ubezpieczyciela – świadczenie z tytułu wykupu polisy,

- ubezpieczającego – świadczenie z tytułu opłaty za wykup polisy. Ich funkcjonalne połączenie, poprzez możliwość potrącania i jednoczesność powstania nie powoduje, że oba te świadczenia są głównymi.

Na marginesie należy, że nie ma znaczenia na gruncie niniejszej sprawy, to że przedmiotowy aneks jest bezpośrednim skutkiem decyzji Prezesa UOKiK z dnia 23 grudnia 2015 roku (nr (...)), w której zobowiązano stronę pozwaną do poinformowania konsumentów, którzy zawarli umowy ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym, o możliwości zawarcia aneksu, o treści identycznej jak w przedmiotowej sprawie.

Przedmiotowa decyzja Prezesa UOKiK nie oznacza automatycznie, że zmienione postanowienia umowy dotyczące opłaty za całkowity lub częściowy wykup wartości polisy nie będą niedozwolonymi postanowieniami umownymi w myśl art. 385 ¹ i n. k.c. Decyzja ta daje jednak podstawę przypuszczać – przyjmując działanie w zaufaniu do organów państwa demokratycznego – że elementy umowy, w brzmieniu ustalonym przez Prezesa UOKiK (a więc i w niniejszym aneksie), przejdą pozytywnie weryfikację abstrakcyjnej kontroli wzorca umownego na podstawie ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów. Z kolei zadaniem Sądu – w odrębnym postepowaniu – co też powyżej uczyniono jest ocena tych zapisów na kanwie indywidualnej sprawy.

Z uwagi na powyższe Sąd stwierdził, że postanowienie umowne przewidujące opłatę za całkowity wykup wartości polisy określone w ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowymi funduszami kapitałowymi DB Inwestuj w Przyszłość – Aktywne Oszczędzanie o oznaczeniu OWU (...).10.2008 oraz załączniku w postaci Tabela Opłat i Limitów, zmienione aneksem, który wszedł w życie w dniu 30 maja 2016 roku, na mocy którego strona pozwana pobrała od powoda 3.918 zł tytułem opłaty za wykup stanowi postanowienie niedozwolone w myśl art. 385 ¹ § 1 k.c. Dodatkowo wniosek ten poparty jest treścią art. 385 ³ pkt 17 k.c., który stanowi, że niedozwolonymi postanowienia umownymi są te, które w szczególności nakładają na konsumenta, który nie wykonał zobowiązania lub odstąpił od umowy, obowiązek zapłaty rażąco wygórowanej kary umownej lub odstępnego.

W przedmiotowej sprawie podstawą roszczenia powoda była łącząca strony umowa. To na jej podstawie w wypadku całkowitego wykupu wartości polisy – do czego doszło w niniejszej sprawie – strona pozwana obowiązana była do wypłaty wartości wykupu, czyli kwoty równoważnej wartości jednostek uczestnictwa. Niezasadnym jednocześnie było zmniejszenie tej kwoty o opłatę za całkowity wykup, skoro zapisu umowy stanowiące tę opłatę są niedozwolonymi postanowieniami umownymi w myśl art. 385 ¹ i n. k.c. Tym samym podstawa roszczenia ma oparcie w ogólnej zasadzie, że dłużnik obowiązany jest spełnić swoje świadczenie (art. 353 § 1 k.c.). Z tych względów Sąd nakazał wypłacić powodowi pozostałą kwotę wartości jednostek uczestnictwa ubezpieczeniowych funduszy kapitałowych zatrzymaną przez stronę powodową (punkt I wyroku),

O odsetkach Sąd orzekł na podstawie art. 481 § 1 i 2 k.c, zgodnie z którym jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia. W przypadku nieoznaczonej stopy odsetek za opóźnienie, należą się odsetki ustawowe za opóźnienie.

W przedmiotowej sprawie strona pozwana była obowiązana do wypłaty wartości jednostek uczestnictwa ubezpieczeniowych funduszy kapitałowych w terminie 30 dni od dnia ich umorzenia. Do umorzenia doszło 6 czerwca 2016 roku, tym samym powód mógł domagać się odsetek od dnia późniejszego niż 7 lipca 2017 roku, a w szczególności od dowolnego dnia po wezwaniu strony pozwanej do wypłaty zaległej kwoty – w tym wypadku od 29 czerwca 2017 roku.

O kosztach Sąd orzekł na zasadzie art. 98 k.p.c., kierując się zasadą odpowiedzialności za wynik procesu. Koszty należne powodowi od strony pozwanej wyniosły 1.017 zł i złożyły się na nie:

- wynagrodzenie pełnomocnika – 900 zł (§ 2 pkt 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 roku w sprawie opłat za czynności radców prawnych),

- opłata za udzielone pełnomocnictwo – 17 zł,

- opłata od pozwu – 100 zł (art. 28 pkt 2 ustawy z dnia 28 lipca 2005 roku o kosztach sądowych w sprawach cywilnych).

Zarządzenie (20.07.2018)

Sekretariat, proszę doręczyć odpis wyroku wraz z odpisem uzasadnienia pełnomocnikowi strony pozwanej.

asesor sądowy Jan Maśnica