Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 9 sierpnia 2018 r.

Sąd Apelacyjny w Katowicach I Wydział Cywilny

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 9 sierpnia 2018 r. w Katowicach

na rozprawie

sprawy z powództwa Prokuratora Okręgowego w Gliwicach

przeciwko M. K., B. K. i (...) w L. na (...)

o ustalenie nieważności czynności prawnych

na skutek apelacji pozwanej (...) w L. na (...)

od wyroku Sądu Okręgowego w Bielsku-Białej

z dnia 12 października 2017 r., sygn. akt I C 365/13

1)  oddala apelację;

2)  przyznaje od Skarbu Państwa (Sądu Okręgowego w Bielsku-Białej) adwokatowi M. E. wynagrodzenie w kwocie 9 963 (dziewięć tysięcy dziewięćset sześćdziesiąt trzy) złote, w tym 1 863 (tysiąc osiemset sześćdziesiąt trzy) złote podatku od towarów i usług za sprawowanie funkcji kuratora;

3)  nakazuje pobrać od pozwanej (...) w L. na (...) na rzecz Skarbu Państwa (Sądu Okręgowego w Bielsku-Białej) 9 963 (dziewięć tysięcy dziewięćset sześćdziesiąt trzy) złote z tytułu nieuiszczonych kosztów sądowych w postępowaniu apelacyjnym.

SSA Joanna Naczyńska SSA Roman Sugier SSA Małgorzata Wołczańska

Sygn. akt I ACa 92/18

UZASADNIENIE

Wyrokiem z 12 października 2017r. Sąd Okręgowy w Bielsku-Białej ustalił nieważność trzech czynności prawnych dokonanych 26 stycznia 2006r., a to

-

umowy pożyczki zawartej przez pozwanych J. K. (1) i B. K. z pozwaną (...) sp. z o.o. z siedzibą w L. na (...) w formie „porozumienia wekslowego”;

-

pełnomocnictwa udzielonego przez pozwanych J. K. (1) i B. K. w formie aktu notarialnego rep. A nr (...) przed notariuszem R. R. pozwanej (...) sp. z o.o. z siedzibą w L. na (...) do sprzedaży nieruchomości położonej w miejscowości R., zabudowanej budynkiem mieszkalnym nr (...), dla której Sąd Rejonowy w (...) prowadzi księgę wieczystą KW (...);

-

oświadczenia pozwanych J. K. (1) i B. K. w formie aktu notarialnego rep. A nr (...) przed notariuszem R. R. o ustanowieniu na rzecz (...) sp. z o.o. w L. na (...) hipoteki kaucyjnej do kwoty 80.000zł na nieruchomości położonej w miejscowości R., zabudowanej budynkiem mieszkalnym nr (...), dla której Sąd Rejonowy w (...) prowadzi księgę wieczystą KW (...);

nadto, przyznał od Skarbu Państwa - Sądu Okręgowego w Bielsku-Białej adwokatowi M. E. 8.856zł, w tym 1.656zł z tytułu podatku od towarów i usług, za sprawowanie funkcji kuratora pozwanej Spółki; nakazał pobrać od pozwanej (...) sp. z o.o. z siedzibą w L. na (...) na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Okręgowego w Bielsku-Białej 21.778zł z tytułu kosztów sądowych, od których uiszczenia powód był zwolniony i odstąpił od obciążenia pozwanych B. K. i M. K. kosztami sądowymi.

Sąd Okręgowy ustalił, że 16 lutego 2005r. zgodnie z prawem spółek prawa (...) została zarejestrowana (...) sp. z o.o. z siedzibą w L. na (...) (dalej Spółka (...)). Udziałowcem w tej spółce na dzień 17 lutego 2010r. był (...) z siedzibą w L., a w skład zarządu wchodzili dyrektorzy: G. M., A. A. oraz sekretarz: spółka (...). Według stanu na 17 marca 2005r. T. B. i M. P. pełnili funkcję dyrektorów w Spółce (...). 3 kwietnia 2006r. Spółka (...) ustanowiła i powołała T. B. oraz M. P. na swoich przedstawicieli, umocowując ich między innymi do reprezentowania i podejmowania czynności w imieniu Spółki, prowadzenia i zarządzania sprawami spółki, pożyczania pieniędzy, zawierania umów, reprezentowania Spółki przed sądami i trybunałami. Pełnomocnictwa zostały udzielone do momentu odwołania przez zarząd lub w przypadku T. B. do 3 kwietnia 2007r., a w przypadku M. P. do 13 marca 2007r.

Sąd Okręgowy ustalił także, że gdy w 2006r. pozwany J. K. (1) utracił pracę, jedynym dochodem jego rodziny było wynagrodzenie pozwanej B. K. w wysokości 1.900zł netto. Małżonkowie K. nie byli w stanie spłacać rat po 800zł miesięcznie z tytułu zadłużenia z dwóch umów kredytowych wynoszącego łącznie ok. 18.000zł, wszczęte zostało przeciwko nim postępowanie windykacyjne. Z uwagi na utratę zdolności kredytowej małżonkowie K. nie mogli uzyskać w banku nowej pożyczki lub kredytu, które pozwoliłby na spłatę zaległego zadłużenia w związku z czym zdecydowali się skorzystać ze znalezionej w gazecie (...) oferty oddłużeniowej i pożyczkowej Spółki (...). Przyjechali do nich dwaj przedstawiciele Spółki (...), w tym T. B., którzy obejrzeli ich dom w celu jego wstępnej wyceny. Zaproponowali pozwanym pożyczkę, przy czym z uwagi na koszty udzielenia pożyczki, w tym prowizję odsetki i koszty notarialne, zaproponowali udzielenie pożyczki w wysokości 40.000zł, która miała pozwolić na spłatę zadłużenia małżonków K. i pokrycie kosztów udzielenia pożyczki. Jednocześnie T. B. i drugi przedstawiciel Spółki (...) polecili małżonkom K. skontaktowanie się z firmą (...), za pośrednictwem której małżonkowie K. mieliby do miesiąca uzyskać pożyczkę, z której mogliby spłacić zadłużenie w Spółce (...). T. B. zapewnił małżonków K., że nie będzie problemu z uzyskaniem pożyczki w firmie (...), skutkiem czego będzie szybka spłata pożyczki wobec Spółki (...) i ograniczenie odsetek od tej pożyczki do jednej lub dwóch rat miesięcznych po 2.800 zł.

W wykonaniu powyższego zamiaru, 26 stycznia 2006r. J. K. (1) i B. K. stawili się w kancelarii notarialnej R. R. i podpisali akt notarialny, w którym umocowali Spółkę (...) do sprzedaży nieruchomości obj. KW (...) Sądu Rejonowego w Bielsku-Białej o pow. 0,8136 ha, położonej w miejscowości R. na terenie gminy J., zabudowanej budynkiem mieszkalnym nr (...), za cenę nie niższą niż 50.000zł, dowolnym osobom – w tym także sobie samej – na warunkach według uznania pełnomocnika. Jednocześnie umocowali tego pełnomocnika do podejmowania wszelkich czynności związanych z wykonaniem pełnomocnictwa, w tym także do wymeldowania wszystkich zameldowanych osób w opisanym budynku, a nadto do złożenia oświadczenia o podaniu się egzekucji - w trybie art. 777§1 pkt 4 k.p.c. - w zakresie wykonania obowiązków wynikających z treści udzielonego pełnomocnictwa. Pełnomocnik został również upoważniony do zawierania i rozwiązywania umów z dostawcami energii elektrycznej, wodnej, gazowej, cieplnej oraz usług telekomunikacyjnych. Postanowiono, że pełnomocnictwo jest nieodwołalne przed dniem wykupu weksli oraz niegasnące w przypadku śmierci mocodawców. Jednocześnie, 26 stycznia 2006r. J. K. (1) i B. K. ustanowili w formie aktu notarialnego sporządzonego przez notariusza R. R. hipotekę kaucyjną do kwoty 80.000zł na nieruchomości objętej KW nr (...) Sądu Rejonowego w (...)na rzecz Spółki (...) w celu zabezpieczenia wykupu weksli wystawionych zgodnie z porozumieniem wekslowym zawartym w tym samym dniu. Projekty dokumentów pełnomocnictwa i oświadczenia o ustanowieniu hipoteki podpisanych przez małżonków K. były przygotowywane i opracowywane przez Spółkę (...).

Po podpisaniu wyżej opisanych aktów notarialnych, w dniu - 26 stycznia 2006r. J. i B. K. zawarli ze Spółką (...), reprezentowaną przez pełnomocnika J. K. (2), umowę nazwaną porozumieniem wekslowym, w którym oświadczyli, że wystawili cztery weksle: dwa o nominale 2.800 zł każdy, jeden o nominale 42.800 zł i jeden o nominale 20.000zł, wszystkie płatne za okazaniem, a Spółka (...), będąca remitentem, kupiła wszystkie te weksle za 40.000zł. J. i B. K. zobowiązali się do wykupu weksli w następujący sposób: weksel nr 1 do 26 lutego 2006r.; weksel nr 2 do 26 marca 2006r.; weksel nr 3 do 26 kwietnia 2006r. Strony porozumienia wekslowego ustaliły, że w przypadku terminowego wykupu trzech pierwszych weksli, czwarty weksel o nominale 20.000zł zostanie zwrócony małżonkom K.. Natomiast w przypadku nie wykupienia któregoś z trzech pierwszych weksli w uzgodnionym terminie, małżonkowie K. zobowiązali się do wykupienia czwartego weksla o nominale 20.000zł. Strony porozumienia postanowiły nadto, że dla zabezpieczenia wykupu weksli, małżonkowie K. ustanowili hipotekę kaucyjną do kwoty 80.000zł na rzecz remitenta ( Spółki (...)) na nieruchomości położonej w R., KW nr (...) Sądu Rejonowego w (...). W porozumieniu wskazano także, że 26 stycznia 2006r. remitent wypłaci wystawcom gotówką 12.000zł, a pozostałą część rozdysponuje według dyspozycji pisemnej wystawców weksli. Dokument porozumienia wekslowego był przygotowany przez działających w Spółce (...) oraz M. P.. Strony nie zawierały odrębnej umowy pożyczki.

Faktycznie B. i J. K. (1) 26 stycznia 2006r. wystawili na rzecz Spółki (...) wyłącznie dwa weksle własne: nr 3 na 42.800 zł z terminem płatności 26 kwietnia 2006r. i nr 4 na 20.000zł z terminem płatności 17 sierpnia 2006r. Małżonkowie K. wystawili weksli nr 1 i 2, Spółka (...) pokwitowała odbiór 5.600zł z tytułu wykupu weksli nr 1 i 2, a także odbiór 1.600 zł z tytułu prowizji. Jednocześnie T. B. potrącił koszty notarialne w wysokości 1.510,60 zł i wypłacił małżonkom K. 3.289,40zł.

23 lutego 2006r. J. i B. K. zawarli z poleconym przez T. B. J. K. (2) (J. K. (2) współpracował z T. B. i Spółką (...) także w innych sprawach, w których Spółka (...) udzielała pożyczek innym osobom), prowadzącym działalność gospodarczą pod firmą (...), umowę zlecenia restrukturyzacji nr 06/02/2006, na podstawie której małżonkowie K. zlecili J. K. (2) podstawowe czynności w zakresie restrukturyzacji ich długu, w tym przedstawienie oferty o możliwości obsługi, wstępną analizę możliwości restrukturyzacji zadłużenia, doradztwo co do wyboru rodzaju i sposobu przeprowadzenia negocjacji z wierzycielami, przedstawienie wymogów i etapów obsługi długu na podstawie tej umowy. J. K. (2) zobowiązał się do dokonania tych czynności w terminie około 40 dni od przekazania mu przez małżonków K. informacji i kopii wszelkich dokumentów wymaganych dla potrzeb realizacji umowy. Strony ustaliły wynagrodzenie J. K. (2) w wysokości 3.050zł brutto za przystąpienie do powyższych czynności i w wysokości 2.500zł za wykonanie czynności dodatkowych takich, jak: opracowanie korespondencji i propozycji procentowego planu podziału dla wierzycieli, współdziałania do czasu opracowania sposobu restrukturyzacji, współdziałania w zakresie wymaganym w negocjacjach wstępnych z głównymi wierzycielami, opracowanie wniosku celem pozyskania pożyczki prywatnej bądź w innej instytucji finansowej.

23 lutego 2006r. małżonkowie K. złożyli Spółce (...) dyspozycję wypłaty środków przyznanej im pożyczki:

-

3.050zł na rzecz (...) J. K. (2) - z tytułu umowy zlecenia restrukturyzacji nr 06/02/2006 z 23 stycznia 2006r.,

-

1.700zł na rzecz (...) Banku SA - z tytułu spłaty zadłużenia B. K.,

-

3.000zł na rzecz (...) SA z tytułu spłaty zadłużenia B. K..

21 marca 2006r. małżonkowie K. złożyli Spółce (...) dyspozycję wypłaty środków do porozumienia wekslowego z 26 stycznia 2006r.:

-

3.650 zł na rzecz (...) Banku SA - z tytułu całkowitej spłaty zadłużenia B. K.,

-

12.400zł na rzecz (...) SA - z tytułu całkowitej spłaty zadłużenia B. K.,

-

2.000zł na rzecz B. K. - z tytułu zwrotu środków.

28 lutego 2006r. - w celu wykonania umowy zawartej z J. K. (2) - małżonkowie K. udzielili J. K. (2) także pełnomocnictwa do prowadzenia negocjacji z bankami, instytucjami finansowymi, budżetowymi i wszelkimi pozostałymi wierzycielami w celu restrukturyzacji posiadanych zadłużeń.

Jako, że uzyskanie pożyczki za pośrednictwem J. K. (2) przeciągało się bez uzasadnionej przyczyny, małżonkowie K. nie byli w stanie spłacić zadłużenia wobec spółki (...) w terminie określonym w porozumieniu wekslowym (do 26 kwietnia 2006r.) i wykupić weksla nr 3 o nominale 42.800zł. Pismem z 27 kwietnia 2006r. J. K. (1) zwrócił się do Spółki (...) za pośrednictwem J. K. (2) o wydłużenia terminu wykupu tego weksla o dwa miesiące, to jest do 26 lipca 2006r. Spółka (...), reprezentowana przez T. B., w piśmie z 27 kwietnia 2006r., wyraziła zgodę na przesunięcie terminu wykupu weksla na 26 lipca 2006r., zastrzegając, że w związku z naruszeniem warunków porozumienia wekslowego małżonkowie K. będą zobowiązani do wykupu dodatkowego weksla o nominale 20.000zł za kwotę ustaloną na dzień jego wykupu. Dopiero wówczas J. K. (2) skierował małżonków K. do G. S. prowadzącego firmę (...) z siedzibą w R., któremu 16 maja 2006r. małżonkowie K. zlecili usługę doradztwa finansowego obejmującą wybór dogodnej dla nich formy finansowania zadłużenia za wynagrodzeniem w wysokości 8.000zł. G. S. w ramach prowadzonej działalności współpracował ze Spółdzielczą Kasą Oszczędnościowo-Kredytową Centrum w B., która udzielała pożyczek klientom z innymi obciążeniami finansowymi. (...) ten był powiązany z Towarzystwem (...) SA w S..

Pismem z 12 lipca 2006r. Spółka (...), reprezentowana przez M. P., oświadczyła małżonkom K., że po otrzymaniu 62.800 zł do 26 lipca 2006r. zwolni hipotekę ustanowioną na nieruchomości położonej w R. objętej KW nr (...). Następnie, pismem z 3 sierpnia 2006r. Spółka (...), reprezentowana przez T. B., wezwała małżonków K. do wykupu weksli wystawionych na 42.800zł oraz 20.000zł, wskazując, że przedstawienie weksli do wykupu nastąpi 17 sierpnia 2006r. Wezwanie zostało doręczone 4 sierpnia 2006r. Małżonkowie K., w piśmie z 13 sierpnia 2006r., ponownie zwrócili się o przesunięcie terminu wykupu weksli z 17 sierpnia 2006r. na 26 sierpnia 2006r. motywując to tym, że po uzyskaniu zaświadczeń dotyczących spłat kredytów w (...) Bank uzyskają środki pieniężne z firmy (...). W piśmie z 15 września 2006r. Spółka (...), reprezentowana przez T. B., oświadczyła małżonkom K., że po otrzymaniu 62.800zł do 25 września 2006r. zwolni hipotekę ustanowioną na nieruchomości położonej w R. objętej KW nr (...).

Za pośrednictwem J. K. (2) małżonkowie K. uzyskali pożyczki w Towarzystwie (...) SA w S. i Spółdzielczej Kasie Oszczędnościowo-Kredytowej Centrum w B. w łącznej wysokości ok. 90.000zł, które wykorzystali na spłatę całości zadłużenia w Spółce (...). T. B., działający w imieniu Spółki (...), 26 września 2006r. złożył oświadczenie w formie pisemnej z podpisem notarialnie poświadczonym, że wyraża zgodę na wykreślenie hipoteki kaucyjnej ustanowionej na rzecz Spółki (...) na nieruchomości położonej w R. objętej KW nr (...).

J. K. (2), (...), w piśmie z 23 października 2006r. oświadczył, że pomimo kilkukrotnego wzywania do dostarczenia stosownej dokumentacji w celu realizacji umowy zlecenia restrukturyzacji z 23 lutego 2006r. małżonkowie K. nie dostarczyli wszystkich wymaganych dokumentów. Jednocześnie wezwał ich do zapłaty 2.500zł z tytułu dodatkowego wynagrodzenia za świadczone na ich rzecz usługi.

15 września 2006r. małżonkowie K. w celu zabezpieczenia spłaty pożyczek udzielonych im na podstawie umowy nr (...) z 14 września 2006r. przez Towarzystwo (...) SA w S. i Spółdzielczą Kasę Oszczędnościowo-Kredytową Centrum w B. w wysokości 70.562,05zł oraz 19.347,95zł - ustanowili hipoteki kaucyjne na nieruchomości objętej księgą wieczystą nr (...) prowadzoną przez Sąd Rejonowy w Bielsku-Białej: do sumy najwyższej 129.563,29zł na rzecz Towarzystwa (...) SA w S. i do sumy najwyższej 23.427,15zł na rzecz Spółdzielczej Kasy Oszczędnościowo-Kredytowej Centrum w B.. Pożyczki te B. K. spłaciła z kredytu zaciągniętego w wysokości 150.000zł, który obecnie spłaca w kwocie po 1.500zł miesięcznie. Jej dochód z tytułu wynagrodzenia za pracę wynosi 2.200zł miesięcznie (pracuje w księgowości banku). Pomaga jej finansowo syn - pozwany M. K., z którym wspólnie mieszka. M. K. zarabia około 2.500 zł netto, spłaca kredyt zaciągnięty w wysokości 1.000 zł w ratach po 150zł miesięcznie. Pozwany J. K. (1) zmarł w toku procesu - 1 maja 2014r., do sprawy w charakterze pozwanego wstąpił jego syn - M. K..

Sąd Okręgowy ustalił także, że w II kwartale 2006r. wartość rynkowa nieruchomości położonej w R. objętej KW nr (...) wynosiła 137.000zł oraz ustalił, że w 2011r. Prokurator Okręgowy w (...) skierował do sądu akt oskarżenia między innymi przeciwko M. P. i T. B., oskarżając ich o to, że w okresie od stycznia 2006r. do września 2007r. w B., R. i R., działając wspólnie i w porozumieniu, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej usiłowali wyłudzić od B. i J. K. (1) nieruchomość o wartości 137.000zł znajdującą się w R. nr 206 objętą księgą wieczystą nr (...), prowadzoną przez Sąd Rejonowy w (...) w taki sposób, że wprowadzili w błąd małżonków K. co do działalności (...) z siedzibą w L. na (...) oraz firmy (...), rzekomo ukierunkowanej na zrefinansowanie ich aktualnego zadłużenia, wyzyskując przy tym ich przymusowe położenie, pod pretekstem udzielenia pożyczki prywatnej doprowadzili do zawarcia w dniu 26 stycznia 2006r. przez B. i J. K. (1) umowy w postaci porozumienia wekslowego dotyczącego wystawienia czterech weksli o łącznej wartości 65.600zł zakupionych przez Spółkę (...) za 40.000zł oraz ustanowienia dodatkowego zabezpieczenia spłaty zobowiązania w postaci pełnomocnictwa notarialnego dla Spółki (...) do sprzedaży tej nieruchomości za cenę nie mniejszą niż 50.000zł (Rep. A nr (...) Kancelaria Notarialna R. R. w B.), które to czynności nakładały na małżonków K. obowiązek świadczenia niewspółmiernego ze świadczeniem wzajemnym, lecz zamierzonego celu nie osiągnął z uwagi na podjęcie przez pokrzywdzonych działań zmierzających do uregulowania tego niewspółmiernego zobowiązania poprzez przekazanie Spółce (...) 62.800zł, to jest o czyn z art. 13 § 1 k.k. w zw. z art. 286§ 1 k.k. i art. 304 k.k. w zw. z art. 11§ 2 k.k.

Powyższych ustaleń Sąd Okręgowy dokonał w oparciu o dokumenty, których treść nie była przez strony kwestionowana, a nadto w oparciu o spójne w kwestiach zasadniczych z tymi dokumentami zeznania świadków i pozwanych B. K. i M. K.. Odwołując się do regulacji art. 227 k.p.c. dowody te Sąd Okręgowy uznał za wystarczające do poczynienia ustaleń niezbędnych do rozstrzygnięcia sprawy. Pominął dowód z zeznań świadka T. B., stwierdzając, że jego zeznania nie wniosłyby nowych istotnych kwestii do rozstrzygnięcia sprawy. Miał też na uwadze, że przez cały czas trwania procesu występowały trudności w wezwaniu tego świadka (trudności takie występują także w sprawie karnej, jaka się toczy między innymi przeciwko niemu z oskarżenia Prokuratora Okręgowego w Gliwicach).

Przystępując do subsumpcji prawnej poczynionych w sprawie ustaleń faktycznych, Sąd Okręgowy przywołał art. 189 k.p.c., który stanowi, że powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny. Stwierdził, że w przypadku gdy, jak w rozpatrywanej sprawie, prokurator wytacza powództwo samoistne o ustalenie nieważności czynności prawnych, korzystając z umocowania określonego w art. 7 k.p.c. w zw. z art. 57 k.p.c. i pozywa wszystkich kontrahentów stosunku prawnego wynikającego z tej czynności prawnej, to działa w interesie publicznym dla ochrony praworządności, a przesłanki jego działania nie podlegają kontroli, ani ocenie sądu, zaś interes prawny kontrahentów czynności prawnej występujących po stronie pozwanej, nie ma żadnego znaczenia (wyrok Sądu Najwyższego z 9 marca 1993r., w sprawie I CR 3/93, w nr 9 OSNCP z 1993 r. pod poz. 165).

Następnie przywołał art. 60 k.c., który stanowi, że z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, wola osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej (oświadczenie woli), przywołał także art. 65 k.c., zgodnie z którym oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak tego wymagają ze względu na okoliczności, w których złożone zostało, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje (§ 1) oraz, że w umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu (§ 2) i stwierdził, że w świetle normowanych tymi przepisami reguł wykładni oświadczenia woli, nie budzi wątpliwości, że zamiarem i celem małżonków K. i Spółki (...) nie było wykreowanie zobowiązania wekslowego, lecz zaciągnięcie pożyczki na spłatę ich długów w rozumieniu art. 720 k.c., który stanowi, że przez umowę pożyczki dający pożyczkę zobowiązuje się przenieść na własność biorącego określoną ilość pieniędzy albo rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, a biorący zobowiązuje się zwrócić tę samą ilość pieniędzy albo tę samą ilość rzeczy tego samego gatunku i tej samej jakości. Sąd Okręgowy zauważył, że nawet kurator pozwanej Spółki (...) w odpowiedzi na pozew podniósł, że wolą małżonków K. było uzyskanie przysporzenia majątkowego w celu zaspokojenia ciążących na nich zobowiązań. Sąd Okręgowy podkreślił, że przedmiotem rozmów małżonków K. z przedstawicielami Spółki (...) była pożyczka oraz, że do kontaktu małżonków K. z przedstawicielami Spółki (...) doszło po umieszczeniu przez tę Spółkę ogłoszenia w gazecie (...) o prowadzeniu działalności oddłużeniowej i pożyczkowej. W konsekwencji porozumienie wekslowe, mocą którego małżonkowie K. zobowiązali się wystawić cztery weksle – dwa na kwoty po 2.800 zł (weksel nr 1 i weksel nr 2) jeden na 42.800 zł (weksel nr 3) i jeden na 20.000 zł (weksel nr 4), w celu pozyskania 20.750 zł (taka kwota została przekazana przez Spółkę (...) na zaspokojenie należności B. K. wobec banków), Sąd Okręgowy uznał za pożyczkę udzieloną z zobowiązaniem do zapłaty ukrytych odsetek kapitałowych za korzystanie z pożyczonych środków pieniężnych (przy czym część z powyższych kwot, to jest 3.050zł została przeznaczona na spłatę należności wobec J. K. (2) z tytułu umowy zlecenia restrukturyzacji z 23 stycznia 2006r., a 2.000 zł zostało wypłacone B. K.). Okoliczność braku wystawienia weksli nr 1 i 2 Sąd Okręgowy poczytał jako kolejny argument przemawiający za uznaniem, że strony podpisując dokument zatytułowany porozumieniem wekslowym chciały zawrzeć umowę pożyczki i ich celem było udzielenie pożyczki z oprocentowaniem za korzystanie z kapitału, a nie tworzenie zobowiązania wekslowego. Do takiej konstatacji skłaniał także w ocenie Sądu Okręgowego fakt, że poza dokumentem nazwanym porozumieniem wekslowym małżonkowie K. i Spółka (...) nie podpisali odrębnej umowy, co również wskazuje na to, że porozumienie to stanowiło umowę pożyczki. Na zamiar zawarcia przez pozwanych umowy pożyczki wskazywała też - w ocenie Sądu Okręgowego - kolejność dokonywanych przez małżonków K. i Spółkę (...) czynności prawnych. Najpierw bowiem małżonkowie K. ustanowili hipotekę na swej nieruchomości na rzecz Spółki (...) oraz udzielili Spółce (...) pełnomocnictwa do sprzedaży tej nieruchomości, a dopiero następnie podpisali „porozumienie wekslowe”. Ustanowione zabezpieczenia w postaci hipoteki i pełnomocnictwa miały zatem zabezpieczać spłatę przez małżonków K. udzielonej im pożyczki, której warunki ustalono w porozumieniu wekslowym. Sąd Okręgowy podkreślił, że uznanie dokumentu zatytułowanego porozumieniem wekslowym za umowę pożyczki w rozumieniu art. 720 k.c. znajduje również potwierdzenie w stanowisku wyrażonym przez Sąd Okręgowy w Łodzi – w wyroku z 13 grudnia 2013r. w sprawie II C 1229/13 (niepubl.), który w analogicznej sprawie (także doszło do zawarcia pomiędzy zadłużoną osobą a spółką porozumienia wekslowego – „oświadczenia wystawcy weksli”, ustanowienia hipoteki na rzecz tej Spółki oraz udzielenia pełnomocnictwa tej spółce do sprzedaży obciążonej nieruchomości) ustalił, że czynność prawna dokonana w formie „oświadczenia wystawcy weksli” jest umową pożyczki w rozumieniu art. 720 k.c.

Przywołując treść art. 58§ 1 i 2 k.c., które stanowią, że czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, że na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy, a także nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego, Sąd Okręgowy wyjaśnił, że:

-

obejście ustawy oznacza ukształtowanie treści czynności prawnej w sposób, który z punktu widzenia formalnego (pozornie) nie sprzeciwia się ustawie, ale w rzeczywistości (w znaczeniu materialnym) zmierza do zrealizowania celu, którego osiągnięcie jest przez ustawę zakazane (tak Sąd Najwyższy w wyroku z 25 listopada 2004r., I PK 42/04, OSNAPiUS 2005/14/209, w wyroku z 23 lutego 2006r., II CSK 101/05, Legalis nr 177873). Innymi słowy obejście prawa to zachowanie podmiotu prawa, który natrafiając na prawny zakaz, dokonuje innej, niezakazanej (formalnie) czynności prawnej wywołującej skutki podobne do zachowania zakazanego (tak Sąd Najwyższy w wyroku z 9 sierpnia 2005r., III UK 89/05, OSNAPiUS 2006/11–12/192). Oznacza to, że czynność mająca na celu obejście ustawy nie zawiera elementów wprost sprzecznych z ustawą, ale jej skutki naruszają zakazy lub nakazy ustawowe (tak Sąd Najwyższy w wyroku z 23 lutego 2006r., II CSK 101/05, Legalis nr 177873);

-

sprzeczność czynności prawnej z zasadami współżycia społecznego występuje, jeśli w wyniku jej dokonania powstanie uprawnienie lub obowiązek, którego wykonanie spowoduje powstanie stanu sprzecznego z zasadami współżycia społecznego, to jest zakazanego przez normę moralną, czy też służyć będzie osiągnięciu stanu rzeczy podlegającego negatywnej ocenie moralnej. Ocenie co do niesprzeczności z zasadami współżycia społecznego podlega nie tylko treść czynności prawnej, ale i jej cel rozumiany jako stan rzeczy, który nie jest objęty treścią oświadczenia woli, ale ma być zrealizowany w następstwie wykonania uprawnień i obowiązków wynikających z dokonanej czynności prawnej i jest znany stronom czynności prawnej. Zatem do uznania czynności prawnej za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego może dojść także ze względu na cel, do którego osiągnięcia czynność zmierza, rażąco krzywdzące działanie jednej ze stron, zachowanie nieuczciwe, nielojalne lub naruszające interesy osób trzecich. Nadto, skoro z zasady swobody kontraktowej wyrażonej w art. 353 ¹ k.c. wynika, że strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego, zatem także ten przepis wprowadza ograniczenie w zakresie zawierania umów.

Sąd Okręgowy zauważył, że w chwili dokonania kwestionowanych czynności prawnych (26 stycznia 2006r.) nie obowiązywały przepisy regulujące odsetki maksymalne, ponieważ normujący je art. 359 k.c. wszedł w życie 20 lutego 2006r. Z tej też przyczyny odniósł się do nich jedynie porównawczo, a koszty pożyczki udzielonej przez Spółkę (...) małżonkom K. (pełniące funkcję oprocentowania) Sąd Okręgowy ocenił - na podstawie art. 353 ¹ k.c. i art. 58§ 1 i 2 k.c. – przez pryzmat obejścia ustawy oraz zgodności z zasadami współżycia społecznego. Przyjął, że ustalenie odsetek kapitałowych za korzystanie z pożyczki w formie zobowiązań wekslowych miało na celu obejście ustawy i utrudnienie oceny tych kosztów pod kątem ich zgodności z zasadami współżycia społecznego, a tym samym oceny ważności czynności prawnej. Zaznaczył, że w dacie zawierania kwestionowanych czynności prawnych (26 stycznia 2006r.) odsetki ustawowe wynosiły 11,5% w skali roku. Porównawczo hipotetyczne odsetki maksymalne stanowiące - zgodnie z art. 359§2 ¹ k.c. - czterokrotność wysokości stopy kredytu lombardowego Narodowego Banku Polskiego wyniosłyby 28% w skali roku. Z kwoty uzyskanej od Spółki (...) małżonkowie K. spłacili swoje zadłużenie w kwocie 20.750zł, a także otrzymali do swoich rąk łącznie 5.289,40zł, natomiast wystawione przez nich weksle opiewały łącznie na 68.400zł, a ostatni z nich miał być płatny 17 sierpnia 2006r. Oznacza to, że za okres niecałych 7 miesięcy koszty udzielenia pożyczki (ukryte oprocentowanie) wyniosło ponad 42.000zł, co w skali roku daje odsetki w wysokości ponad 300%. Ustalenie takich kosztów pożyczki, Sąd Okręgowy uznał zarówno za stanowiące obejście ustawy, jak i za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

Z okoliczności sprawy Sąd Okręgowy wywiódł, że działanie Spółki (...) od początku nakierowane było na uzyskanie jak największego zysku kosztem małżonków K., niewspółmiernie dużego do kwoty potrzebnej im na spłatę posiadanego zadłużenia (20.750zł), z wykorzystaniem ich przymusowego pod względem finansowym położenia. Stwierdził, że choć to małżonkowie K. zgłosili się do pozwanej Spółki o pożyczkę, niemniej działali w odpowiedzi na ogłoszenie zawarte w gazecie (...) o prowadzeniu przez tę Spółkę działalności oddłużeniowej i pożyczkowej. Nie wyklucza to zatem uznania, że zamiarem Spółki (...) (osób działających w jej imieniu) było uzyskanie korzyści kosztem małżonków K.. Zamiar taki wynika z faktu, że zadłużenie małżonków K. przed przystąpieniem do wskazanych w pozwie czynności wynosiło łącznie 20.750zł, a po zaciągnięciu pożyczki u pozwanej Spółki (...) w przeciągu 3 miesięcy wzrosło do 54.560 zł (w tym 42.800 zł - weksel nr 3, 5.600zł - weksle nr 1 i 2, 1.600zł - prowizja, 1.510,60zł - koszty notarialne, 3.050zł - wynagrodzenie z tytułu umowy zlecenia restrukturyzacji zawartej z J. K. (2)). Małżonkowie K. nie byli w stanie spłacić tego zadłużenia w uzgodnionym, trzymiesięcznym terminie ( Spółka (...) przesunęła wprawdzie termin spłaty weksla nr 3, ale nie wiązało się to z umorzeniem zobowiązania wekslowego z weksla nr 4, a jedynie z przesunięciem terminu płatności), bez zaciągnięcia dalszych zobowiązań (pożyczki/kredytu), które mieli zawrzeć z instytucją finansową za pośrednictwem J. K. (2). Doprowadziło to do wymagalności weksla nr 4 opiewającego na 20.000zł. Zatem łącznie zadłużenie małżonków K. wobec pozwanej Spółki na przestrzeni kilku miesięcy wyniosło 74.560zł, co w porównaniu do ich potrzeb finansowych w celu spłaty wcześniejszego zadłużenia w wysokości 20.750zł stanowi ponad 3,5-krotność tej sumy. Sąd Okręgowy podkreślił, że pozwana Spółka wypłaciła małżonkom K. jedynie 3.289,40zł, a następnie tytułem rozliczenia 2.000zł, co w sposób ewidentny prowadzi do uznania tak ukształtowanej pożyczki za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego – naruszającą zakaz lichwy oraz zasady lojalności kontrahentów, równości stron w stosunkach obligacyjnych, wzajemnego zaufania, respektowania interesów partnera oraz sprawiedliwości kontraktowej. Sąd Okręgowy zauważył, że ostatecznie, aby spłacić zadłużenie wobec Spółki (...) małżonkowie K. za pośrednictwem G. S., prowadzącego firmę (...), do którego skierował ich J. K. (2), zaciągnęli pożyczki w Towarzystwie (...) SA w S. i Spółdzielczej Kasie Oszczędnościowo-Kredytowej Centrum w B. w wysokości ok. 90.000zł. Następnie, aby spłacić te uzyskane "na szybko" pożyczki B. K. zaciągnęła kredyt, który w wysokości około 150.000zł spłaca do chwili obecnej po 1.500 zł miesięcznie. Także cel, który był realizowany przez Spółkę (...) i osób ją reprezentujących, a w szczególności T. B. i J. K. (2), Sąd Okręgowy uznał za sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. Celem tym było osiągnięcie jak najwyższego zysku kosztem małżonków K., z wykorzystaniem ich przymusowego położenia finansowego, wynikającego z braku zdolności kredytowej i niemożności uzyskania w banku kredytu lub pożyczki na spłatę zadłużenia poddanego czynnościom windykacyjnym.

Sąd Okręgowy przyjął, że okoliczności sprawy jednoznacznie wskazują, że T. B. i J. K. (2), reprezentując Spółkę (...) doprowadzili do zawarcia przez małżonków K. pożyczki na niekorzystnych warunkach, obarczonej niewspółmiernie wysokimi - w stosunku do kwoty udzielonej pożyczki - kosztami (ponad 2,5-krotnie przekraczające wysokość pożyczki), a brak realnej spłaty tej pożyczki skutkował powstaniem kolejnego zobowiązania w wysokości 20.000zł. W konsekwencji wskutek udzielenia przez Spółkę (...) pożyczki pierwotne zadłużenie małżonków K. po około 6 miesiącach wzrosło łącznie około 3,5-krotnie (do 74.560zł). Zaznaczył, że małżonkowie K. zostali wprowadzeni w błąd przez T. B., który zapewniał ich przed udzieleniem pożyczki, że jej koszty ograniczą się najwyżej do dwóch rat odsetkowych po 2.800zł każda, ponieważ szybko spłacą zobowiązania wobec pozwanej Spółki z pożyczki, którą bez problemu uzyskają za pośrednictwem J. K. (2). Pożyczki tej małżonkowie K. jednakże nie uzyskali ani w tym „szybkim” terminie, ani w terminie wynikającym z umowy (40 dni, a więc do początku kwietnia 2006r.), co spowodowało opóźnienie ze spłatą pożyczki wobec Spółki (...) i powstanie kolejnego zobowiązania z weksla nr 4 w wysokości 20.000zł. J. K. (2) dopiero w maju 2006r., gdy minął termin wykupu weksla nr 3 opiewającego na 42.800zł (co powodowało konieczność zapłaty dodatkowo zobowiązania z weksla nr 4) skierował małżonków K. do G. S. prowadzącego firmę (...). Oświadczenie J. K. (2) w piśmie z 23 października 2006r., w którym wskazuje, że małżonkowie K. nie dostarczyli mu wymaganej dokumentacji, nie znajduje potwierdzenia w zgromadzonych w sprawie dowodach. Przeciwnie, nic nie wskazuje na to, że małżonkowie K. nie dostarczyli wymaganych dokumentów. Ponadto wskazane pismo J. K. (2) zostało sporządzone dopiero po kilku miesiącach od zakończenia realizacji umowy łączącej go z małżonkami K..

Sąd Okręgowy stwierdził również, że zaproponowany małżonkom K. przez przedstawicieli pozwanej Spółki mechanizm spłaty zadłużenia, z pożyczki generującej znacznie większe zadłużenie, która miała zostać spłacona z kolejnej pożyczki, której pozyskanie w przyszłości było niepewne, a dodatkowo zależne od osoby współpracującej z pozwaną Spółką w sposób oczywisty miało na celu uniemożliwienie dłużnikom spłaty w terminie, co skutkowało powstaniem dodatkowego zobowiązania w wysokości 20.000zł, którego małżonkowie K. tym bardziej nie byli w stanie spłacić. Dopiero uzyskanie pożyczek od instytucji finansowych ( (...)) pozwoliło im na spłatę zadłużenia w Spółce (...). Prowadziło to jednak z jednej strony do rażąco niewspółmiernie wysokiego wzbogacenia się Spółki (...) kosztem małżonków K., a z drugiej strony do konieczności zaciągania przez małżonków K. kolejnych pożyczek, ostatniej spłacanej przez B. K. w wysokości łącznie 150.000zł. Sąd Okręgowy zauważył też, że wniesienie przez Prokuratora Okręgowego w Gliwicach aktu oskarżenia przeciwko przedstawicielom Spółki w grudniu 2011r. uprawdopodabnia naruszenie prawa karnego przy wykorzystaniu tego mechanizmu.

Oceniając czynność udzielenia przez małżonków K. pełnomocnictwa dla Spółki (...), upoważniającego do sprzedaży ich nieruchomości zabudowanej budynkiem mieszkalnym za cenę nie niższą niż 50.000zł na warunkach według uznania pełnomocnika, a także czynność ustanowienia przez małżonków K. hipoteki kaucyjnej na tej nieruchomości do kwoty 80.000zł na rzecz Spółki (...), Sąd Okręgowy przyjął, że celem tych czynności było zabezpieczenie spłaty zobowiązań małżonków K. wobec Spółki (...). Zabezpieczenia te rażąco niewspółmiernie obciążały małżonków K. i jako takie także są nieważne na podstawie art. 58 § 2 k.c. Pełnomocnictwo pozwalało bowiem pozwanej Spółce (...) na sprzedaż nieruchomości małżonków K. o wartości 137.000zł, która wielokrotnie przewyższała wartość udostępnionych małżonkom K. środków finansowych, jak i znacznie przewyższała wartość wierzytelności Spółki (...) wobec małżonków K.. Podobnie hipoteka kaucyjna do kwoty 80.000zł znacznie przenosiła wartość pożyczki udzielonej małżonkom K., jak i znacznie przenosiła wartość wierzytelności Spółki (...) z tytułu tej pożyczki. Na poparcie swych wniosków Sąd Okręgowy przytoczył stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w wyroku z 28 października 2010r., II CSK 218/10 (OSNC 2011, nr 6, poz. 72, str. 75, Legalis nr 276045) i w wyroku z 12 października 2011 r., II CSK 690/10 (Legalis nr 399538), zgodnie z którym ustanowienie w umowie na rzecz wierzyciela nadmiernego lub zbytecznego zabezpieczenia wierzytelności może być przyczyną stwierdzenia nieważności tej umowy (art. 58 § 2 k.c.; art. 353 ¹ k.c.).

Sąd Okręgowy zaakcentował, że udzielone przez małżonków K. pełnomocnictwo uprawniało Spółkę (...) do sprzedaży nieruchomości małżonków K. za rażąco niską cenę 50.000zł - z pokrzywdzeniem małżonków K. i do zaspokojenia się z tej ceny. Sprzedaż nieruchomości za tę cenę skutkowałoby wyzbyciem się przez małżonków K. nieruchomości ze stratą około 87.000zł (137.000zł pomniejszone o 50.000zł) i nie gwarantowało spłaty całego zadłużenia wynikającego z umowy pożyczki (nazwanej porozumieniem wekslowym). Pełnomocnictwo to Sąd Okręgowy ocenił za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego z uwagi na brak lojalności Spółki (...) jako kontrahenta i z uwagi na naruszenie zasad: równości stron w stosunkach obligacyjnych, wzajemnego zaufania, respektowania interesów partnera, sprawiedliwości kontraktowej, a nadto z uwagi na brak adekwatności do zabezpieczanego roszczenia. Na taką ocenę Sądu Okręgowego wpływ miało również ustanowienie nieodwołalności pełnomocnictwa przed dniem wykupu weksli wystawionych przez małżonków K. oraz niewygasalności w przypadku ich śmierci, stojące w sprzeczności z regulacją art. 101 k.c. stanowiącego, że pełnomocnictwo może być w każdym czasie odwołane, chyba że mocodawca zrzekł się odwołania pełnomocnictwa z przyczyn uzasadnionych treścią stosunku prawnego będącego podstawą pełnomocnictwa (§1), a umocowanie wygasa ze śmiercią mocodawcy lub pełnomocnika, chyba że w pełnomocnictwie inaczej zastrzeżono z przyczyn uzasadnionych treścią stosunku prawnego będącego podstawą pełnomocnictwa (§ 2). Sąd Okręgowy uznał, że łączące pozwaną Spółkę i małżonków K. stosunki nie uzasadniały ustalenie nieodwołalności i niewygasalności pełnomocnictwa. Takie ukształtowanie pełnomocnictwa pozbawiało małżonków K. ochrony przed sprzedażą ich nieruchomości przez Spółkę (...), która mogła dowolnie, bez konsultacji z małżonkami K., zdecydować, czy dokonać jej sprzedaży.

Sąd Okręgowy podkreślił, że ustalenie nieważności umowy pożyczki z 26 stycznia 2006r. pozbawiało celu zabezpieczenie w postaci pełnomocnictwa, co również - w oparciu o art. 58 § 2 k.c. i art. 353 ¹ k.c. – stanowi podstawę ustalenia nieważności tej czynności prawnej. Oznacza także nieważność ustanowionej hipoteki, co wynika z akcesoryjności hipoteki wynikającej z art. 94 ustawy o księgach wieczystych i hipotece, zgodnie z którym wygaśnięcie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką pociąga za sobą wygaśnięcie hipoteki, chyba że z danego stosunku prawnego mogą powstać w przyszłości kolejne wierzytelności podlegające zabezpieczeniu.

Podniesiony przez powoda zarzut wadliwości aktów notarialnych, Sąd Okręgowy uznał za bezzasadny. Stwierdził, że nic nie wskazuje na to, aby notariusz R. R., który sporządzał kwestionowane akty notarialne, nie dochował obowiązków określonych w art. 94§ 1 ustawy Prawo o notariacie. Zgodnie z tym przepisem: przed podpisaniem aktu notarialnego powinien on zostać odczytany przez notariusza lub przez inną osobę w obecności notariusza; przy odczytaniu aktu notariusz powinien się przekonać, że osoby biorące udział w czynności dokładnie rozumieją treść oraz znaczenie aktu, a akt jest zgodny z ich wolą. Z zeznań świadka notariusza R. R. i pozwanej B. K. wynika, że akty notarialne przed ich podpisaniem przez małżonków K. zostały odczytane. Nie ma przy tym znaczenia w świetle art. 94§1 ustawy Prawo o notariacie, kto przygotowywał projekt oświadczenia zawartego w akcie notarialnym i czy małżonkowie K. mieli wpływ na treść tych projektów. Istotne było natomiast, czy notariusz upewnił się, że B. i J. K. (1) byli świadomi składanych oświadczeń woli, a więc czy obejmowali świadomością składane oświadczenia woli. Powód, na którym w tym zakresie spoczywał ciężar dowodowy, zgodnie z art. 6 k.c., nie wykazał, aby wystąpiły nieprawidłowości w działaniu notariusza, a małżonkowie K. nie mieli świadomości co do treści i skutków składanych oświadczeń woli. Skoro nie zostały naruszone obowiązki notariusza określone w art. 94 § 1 ustawy Prawo o notariacie, nie można mówić o nieważności aktów notarialnych, a w konsekwencji o nieważności z tej przyczyny udzielenia pełnomocnictwa i ustanowieniu hipoteki przez małżonków K..

Powyższe konstatacje legły u podstaw uznania przez Sąd Okręgowy, że zawarte przez małżonków K. i pozwaną Spółkę porozumienie wekslowe stanowiło umowę pożyczki i ustalenia nieważności tej pożyczki jako zawartej w celu obejście ustawy, a także sprzecznej z zasadami współżycia społecznego, a także ustalenia nieważności pełnomocnictwa udzielonego przez małżonków K. Spółce (...) do sprzedaży ich nieruchomości oraz ustalenia nieważności oświadczenia o ustanowieniu hipoteki na tej nieruchomości na rzecz Spółki (...) - jako sprzecznych z zasadami współżycia społecznego, a w przypadku hipoteki również ze względu na brak wierzytelności – nieważność umowy pożyczki - którą hipoteka ta miała zabezpieczać. Na podstawie § 6 pkt 7 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu w zw. z § 1 ust. 1 i 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 13 listopada 2013r.w sprawie określenia wysokości wynagrodzenia i zwrotu wydatków poniesionych przez kuratorów ustanowionych dla strony w sprawie cywilnej, Sąd Okręgowy przyznał od Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Bielsku-Białej adwokatowi M. E. 8.856 zł, w tym 1.656 zł podatku od towarów i usług, z tytułu wynagrodzenia za pełnienie funkcji kuratora pozwanej Spółki. Nadto, w oparciu o art. 113 ust. 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych nakazał pobrać od pozwanej Spółki (...) na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Okręgowego w Bielsku-Białej 21.778zł z tytułu kosztów sądowych, których prokurator, jako powód nie miał obowiązku uiścić, w tym: 12.850zł opłaty od pozwu, 72zł kosztów stawiennictwa świadka i 8.856zł kosztów wynagrodzenia kuratora. Natomiast na podstawie art. 113 ust. 4 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych odstąpił od obciążania pozwanych B. i M. K. kosztami sądowymi, przyjmując że za takim rozstrzygnięciem przemawia ich sytuacja finansowa i uznanie przez nich powództwa.

Apelację od wyroku wniósł kurator pozwanej Spółki (...), domagając się jego zmiany przez oddalenie powództwa w całości oraz zasądzenie na rzecz pozwanej Spółki kosztów procesu za obie instancje. Alternatywnie wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania, z pozostawieniem temu Sądowi rozstrzygnięcia o kosztach postępowania apelacyjnego. Apelację oparł o zarzuty naruszenia przepisów prawa procesowego, a to:

- art. 227 k.p.c. w zw. z art. 217§3 k.p.c. przez oddalenie wniosku o przesłuchanie świadka T. B. i przyjęcie, że wszystkie okoliczności istotne dla merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy, na które świadek miałby zostać przesłuchany zostały już wyjaśnione, podczas gdy świadek ten posiada dalszą istotną wiedzę w zakresie okoliczności i stanu wiedzy małżonków K. co do przedsiębranych czynności prawnych, w tym zakresu świadomości co do treści i skutków prawnych podjętych przez nich czynności prawnych, dostatecznego rozeznania w wartości udzielonych zabezpieczeń i braku świadomości zarówno małżonków K., jak też przedstawicieli Spółki (...) co do wartości nieruchomości, będącej przedmiotem zaskarżonych czynności, a tym samym braku sprzeczności kwestionowanych pozwem czynności z zasadami współżycia społecznego, tym bardziej, że możliwości przesłuchania tego świadka nie zostały w żaden sposób wykorzystane, ani wyczerpane;

- obrazę art. 233§1 k.p.c. przez dokonanie przez Sąd Okręgowy wybiórczej oraz błędnej i dowolnej oceny zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego, wyrażającej się w:

- pominięciu, że potencjalna wartość nieruchomości małżonków K. została oszacowana dopiero 9 czerwca 2006r., a zatem w dniu udzielenia przez małżonków K. pełnomocnictwa pozwanej Spółce do sprzedaży tej nieruchomości, jej wartość nie była znana stronom tej czynności zwłaszcza, że małżonkowie K. nie wyrazili nigdy jakiegokolwiek sprzeciwu czy wątpliwości wobec wysokości określonej w pełnomocnictwie ceny minimalnej – co logicznie pozwalało przyjąć, że wartość taką akceptowali,

- pominięciu, że pozwana Spółka udzielając wsparcia finansowego małżonkom K. narażała się na bardzo wysoki stopień ryzyka gospodarczego, przede wszystkim z uwagi na całkowitą utratę dochodów przez pozwanego J. K. (1) i stosunkowo niskie zarobki pozwanej B. K. oraz prowadzone wobec małżonków K. postępowania windykacyjne, co z kolei w pełni uzasadniało zachowawcze działania pozwanej Spółki w celu wszechstronnego zabezpieczenia własnego roszczenia,

- nieuwzględnienie faktu, że suma 50.000zł, zastrzeżona w pełnomocnictwie do sprzedaży nieruchomości stanowiła jedynie minimalną cenę sprzedaży, zaś cena ostateczna, jaką pozwana Spółka mogłaby uzyskać ze sprzedaży mogła pozostawać kwotą dalece wyższą;

- błędnym ustaleniu, że pozwana Spółka zastrzegła naliczanie odsetek w wysokości ponad 300% w skali roku, podczas gdy odsetki te zostały ustalone na poziomie 7% miesięcznie, natomiast weksel na kwotę 20.000zł stanowił wyłącznie dodatkowe zabezpieczenie spłaty zobowiązania w terminie, a obowiązek jego wykupu zależał od uchybienia przez małżonków K. terminu spłaty zobowiązania, a tym samym kwota ta, jak i pozostałe koszty dodatkowe nie mogą być uwzględniane przy kalkulowaniu potencjalnego ukrytego oprocentowania,

- nieuzasadnionym przyjęciu, że celem osób reprezentujących pozwaną Spółkę, w szczególności T. B. i J. K. (2), pozostawało osiągnięcie jak najwyższego zysku kosztem małżonków K. z wykorzystaniem przymusowego położenia finansowego małżonków K., podczas gdy poza sporem pozostawało, że to małżonkowie K. sami zgłosili się do pozwanej Spółki, a po zapoznaniu się z klarownymi warunkami przedstawionymi przez osoby reprezentujące Spółkę (...) dobrowolnie i bez jakiegokolwiek nacisku zaciągnęli zobowiązanie finansowe względem pozwanej Spółki;

- pominięciu, że pozwana Spółka dwukrotnie dobrowolnie przedłużała małżonkom K. termin spłaty zobowiązania i to aż o pięć miesięcy licząc od daty wykupu weksla nr 3;

- pominięciu zeznań J. K. (2) odnoszących się do istnienia pełnej dobrowolności i swobody małżonków K. w zaciąganiu zobowiązania, możliwości wycofania się z transakcji oraz braku składania temuż świadkowi jakichkolwiek zastrzeżeń co do treści przedsięwziętych czynności prawnych;

- pominięciu, że małżonkowie K. nie dochowali wymaganej w ich sytuacji staranności w zgromadzeniu środków finansowych na spłatę zaciągniętego względem pozwanej Spółki zobowiązania.

Apelująca zarzuciła także obrazę przepisów prawa materialnego, a to:

- art. 58§1 k.c. przez uznanie, że zawarte między pozwanymi porozumienie wekslowe stanowiło w istocie umowę pożyczki z ukrytymi odsetkami kapitałowymi, a ustalenie odsetek kapitałowych w formie zobowiązań wekslowych miało na celu obejście ustawy i ewentualne utrudnienie oceny tych kosztów pod kątem ich zgodności z zasadami współżycia społecznego, a tym samym ważności czynności prawnej podczas, gdy faktycznie weksle nr 1 i 2 nie zostały w ogóle wystawione, zaś weksel nr 4 o nominale 20.000zł miał zostać przez wystawców wykupiony wyłącznie w sytuacji niewykupienia któregoś z wcześniejszych weksli w terminie, zatem weksel nr 4 stanowił de facto kolejne – obok hipoteki – zabezpieczenie zwrotu środków finansowych na rzecz pozwanej Spółki, samo zaś ustanowienie zobowiązania w formie zobowiązań wekslowych nie mogło stanowić obejścia ustawy, skoro w sprawie nie można było mówić o istnieniu celu zakazanego przez ustawę z uwagi na brak obowiązywania na dzień 26 stycznia 2006r. przepisów o odsetkach maksymalnych;

- art. 58§2 k.c. przez przyjęcie, że porozumienie wekslowe było sprzeczne z zasadami współżycia społecznego podczas, gdy stan faktyczny sprawy, w tym pełna świadomość małżonków K. co do treści zaciągniętego zobowiązania, jak też ich nader trudna sytuacja majątkowa, wiążąca się ze znacznym ryzykiem niewypłacalności, w pełni uzasadniały zarówno rodzaj, jak też wysokość ustanowionych zabezpieczeń, co w konsekwencji nie pozwala na stwierdzenie sprzeczności wskazanych w pozwie czynności prawnych z zasadami współżycia społecznego.

Nadto kurator pozwanej Spółki (...) wniósł o uzupełnienie postępowania dowodowego przez dopuszczenie i przeprowadzenie w postępowaniu apelacyjnym dowodu z zeznań świadka T. B..

Powód wniósł o oddalenie apelacji, jak i o oddalenie zawartego w niej wniosku o przesłuchanie T. B.. Wywodził, że zarzuty apelacji są bezzasadne. Natomiast pozwani B. K. i M. K. nie odnieśli się do apelacji.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Wbrew wywodom apelacji przeprowadzone w sprawie przez Sąd Okręgowy postępowanie dowodowe nie wymagało uzupełnienia o przesłuchanie świadka T. B.. Wprawdzie T. B. uczestniczył w czynnościach będących przedmiotem sporu i jako ówczesny przedstawiciel pozwanej Spółki (...) potencjalnie mógłby mieć wiedzę o okolicznościach dokonania tych czynności, niemniej:

- po pierwsze: trzon okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia stanowiła treść oraz skutki prawne podjętych przez małżonków K. i Spółkę (...) czynności prawnych, które wynikały z niekwestionowanych przez strony w żadnej mierze dokumentów, wykazujących także jednoznacznie mechanizm i cel działania pozwanej Spółki w postaci osiągnięcia maksymalnego zysku kosztem kontrahentów.

- po wtóre: T. B. był tylko z jedną z osób uprawnionych do reprezentowania pozwanej Spółki, a w sprawie zostały przesłuchane w charakterze świadków inne osoby uprawnione do reprezentowania tej Spółki, które współdziałały z T. B. i także uczestniczyły w zaskarżonych czynności i nic nie wskazuje na to, by T. B. dysponował wiedzą, którą nie dysponowały te osoby, a to M. P. i J. K. (2);

- po trzecie: zeznania świadka T. B. zostały zawnioskowane w celu wykazania, że małżonkowie K. byli świadomi treści i skutków prawnych podjętych przez czynności prawnych, które to okoliczności są w sprawie bezsporne; zaś twierdzenie apelującego, że zarówno małżonkowie K., jak i przedstawiciele pozwanej Spółki nie mieli świadomości wartości nieruchomości stanowiącej przedmiot zabezpieczenia nie może się już a’priori ostać (niezależnie od treści zeznań T. B.) w odniesieniu do pozwanej Spółki wobec przedmiotu jej działalności gospodarczej, a w odniesieniu do obu stron – wartość hipoteki ustanowionej na tej nieruchomości;

- po czwarte: ze względu na znaczny upływ czasu (ponad 12 lat), zeznania świadka T. B. nie mogłyby stanowić wystarczająco pewnego źródła dla rekonstrukcji okoliczności zawarcia transakcji z małżonkami K., będącymi jednymi z wielu kontrahentów pozwanej Spółki;

- po piąte: apelujący nie wskazał aktualnego miejsca pobytu świadka T. B. w sposób, który umożliwiałby jego skuteczne wezwanie.

W tym stanie rzeczy trafną i nie naruszającą art. 227 w zw. z art. 217 §3 k.p.c. była konstatacja Sądu Okręgowego, że zeznania świadka T. B. (o ile jego przesłuchanie okazałoby się możliwe) nie wniosłyby niczego nowego do sprawy, w szczególności nie zmieniłyby ustaleń faktycznych, stanowiących podstawę rozstrzygnięcia. Ustaleń tych Sąd Okręgowy dokonał prawidłowo i były one wystarczające dla rozstrzygnięcia sprawy.

Nie znajdywał uzasadnienia podniesiony przez apelującego zarzut naruszenia reguł swobodnej oceny zgromadzonych w sprawie dowodów. W swoich judykatach Sąd Najwyższy wielokrotnie stwierdzał, że „jeżeli z określonego materiału dowodowego sąd wyprowadził wnioski logicznie poprawne i zgodne z zasadami doświadczenia życiowego, to taka ocena dowodów nie narusza zasady swobodnej oceny dowodów przewidzianej w art. 233 k.p.c. i musi się ostać, choćby w równym stopniu, na podstawie tego materiału dowodowego, dawały się wysnuć wnioski odmienne. Tylko w przypadku, gdy brak jest logiki w wiązaniu wniosków z zebranymi dowodami lub, gdy wnioskowanie sądu wykracza poza schematy logiki formalnej albo, wbrew zasadom doświadczenia życiowego, nie uwzględnia jednoznacznych praktycznych związków przyczynowo-skutkowych, to przeprowadzona przez Sąd meritii ocena dowodów może być skutecznie podważona” (m.in. wyroki SN z 27 września 2002r., sygn. akt IV CKN 1316/00 oraz sygn. akt II CKN 817/00, niepubl.), takich natomiast naruszeń apelujący nie zdołał wykazać, a zarzuty i argumenty podniesione w apelacji mają charakter wyłącznie polemiczny, ograniczają się do zaprezentowania własnej, korzystnej dla pozwanej Spółki, nadto nielogicznej, a przez to wadliwej oceny materiału dowodowego, ponieważ:

- nie sposób przyjąć, jak tego oczekuje apelujący, że małżonkowie K. akceptowali i godzili się na sprzedaż swego jedynego wartościowego składnika majątku – zamieszkiwanej nieruchomości za 50.000zł, czyli za 36% wartości rynkowej, która to czynność w przypadku niedotrzymania przez nich terminu spłaty pożyczki nie dość, że pozbawiałaby ich własności tej nieruchomości, to jeszcze pozostawiała ich z większym zadłużeniem niż przed przystąpieniem do czynności z pozwaną Spółką. Przyjęciu, że ani małżonkowie K., ani pozwana nie mieli świadomości, że wartość nieruchomości jest wyższa niż 50.000zł, jak to już wyżej zaznaczono, sprzeciwia się też ustanowienie na tej nieruchomości hipoteki do kwoty 80.000zł i przedmiot działalności pozwanej Spółki (...). Małżonkowie K., poszukując źródła sfinansowania zadłużenia niewątpliwie działali w celu uniknięcia windykacji, która mogła doprowadzić do zajęcia i sprzedaży ich nieruchomości, a udzielone przez siebie pełnomocnictwo do sprzedaży nieruchomości i ustanowioną hipotekę traktowali jedynie jako przejściowe i tymczasowe zabezpieczenie spłaty zobowiązań wobec Spółki (...), co uwiarygadnia także fakt, że ściśle stosowali się do wszystkich zaleconych im przez Spółkę (...) czynności, w tym zaciągali kolejne zobowiązania wobec osób trzecich - tak, by spłacić dług wobec pozwanej. Oceny tej nie zmienia ukształtowanie ceny 50.000zł jako minimalnej;

- oczywistym jest, że udzielenie pożyczki małżonkom K. wiązało się dla Spółki (...) z ryzykiem gospodarczym, na którego stopień wpływał fakt pozostawania J. K. (1) bez pracy i stosunkowo niskie zarobki pozwanej B. K.. Niemniej już kolejny czynnik ryzyka spłaty pożyczki w postaci prowadzonych przeciwko małżonkom K. postępowań windykacyjnych został wyeliminowany przez ustalenie, że Spółka (...) potrąci z udzielonej pożyczki i bezpośrednio spłaci wierzycieli małżonków K.. Skoro pozwana zagwarantowała sobie zatem status jedynego wierzyciela małżonków K. nie może zasadnie twierdzić, że prowadzone przeciwko małżonkom K. postępowania windykacyjne zwiększały ryzyko braku zwrotu pożyczki;

- matematyczne zsumowanie należnych według umowy Spółce (...) kosztów udzielenia pożyczki na spłatę zadłużenia w kwocie 20.750zł, jakie ponieśli małżonkowie K. i potraktowanie tych kosztów jako wynagrodzenia za korzystanie z pożyczonego kapitału w postaci odsetek jednoznacznie wskazuje, że odsetki te sięgały 300% w skali roku. Weksel nr 4 na kwotę 20.000zł nie stanowił dodatkowego zabezpieczenia spłaty zobowiązania, lecz dodatkowe zobowiązanie w postaci obowiązku świadczenia swoistej „kary umownej” za opóźnienie się przez małżonków K. ze świadczeniem głównym, tj. zwrotem pożyczki i kosztów jej udzielenia. Zobowiązanie do dodatkowego świadczenia pieniężnego zakwalifikowane być musi jako ukryte dodatkowe oprocentowanie pożyczonego kapitału. Przymiotu takiego świadczenie to nie traci mimo dobrowolnego przedłużenia przez Spółkę (...) aż o 5 miesięcy terminu świadczenia głównego, a ustalenie wysokości oprocentowania na 300% w skali roku uwzględnia przedłużony termin spełnienia świadczenia. Tak wysokie oprocentowanie jednoznacznie wskazuje na działanie pozwanej w celu osiągnięcia jak najwyższego zysku kosztem małżonków K.. Wniosku tego nie wzrusza świadomość treści podejmowanych czynności i ich skutków. Trudne położenie finansowe małżonków K. zmusiło ich do zaciągnięcia pożyczki u pozwanej Spółki, jako podmiotu, który nie uzależniał udzielenia im pożyczki od wykazania zdolności kredytowej;

- choć nie sposób odmówić pozwanej Spółce jako pożyczkodawcy prawa do oprocentowania pożyczki, refundacji kosztów jej udzielenia oraz zabezpieczenia jej spłaty pożyczki, niemniej zażądane przez pozwaną oprocentowanie i pozostałe koszty, prawidłowo sklasyfikowane i wyliczonych przez Sąd Okręgowy, stanowiące 3,5 krotność pożyczonej kwoty, a także relatywnie krótki termin jej spłaty oraz sposób zabezpieczenia spłaty w postaci pełnomocnictwa do sprzedaży nieruchomości małżonków K. za mniej niż 40% ceny rynkowej i w postaci ustanowienia hipoteki - tak jak to trafnie ocenił Sąd Okręgowy były nadmierne, a wręcz lichwiarskie i godziły we wszelkie zasady swobody kontraktowej, w tym uczciwego obrotu.

Wywody apelacji nie zdołały zatem wzruszyć ustaleń faktycznych stanowiących podstawę rozstrzygnięcia. Nietrafne okazały się także zarzuty naruszenia prawa materialnego. Sąd Okręgowy dokonał bowiem prawidłowej subsumpcji prawnej poczynionych w sprawie ustaleń faktycznych. Trafnie zastosował art. 65 § 1 i 2 k.c., 353 ¹ k.c. i art. 720 k.c., kwalifikując łączący małżonków K. i Spółkę (...) stosunek zobowiązaniowy jako umowę pożyczki. Małżonkowie K. zwrócili się do pozwanej Spółki (...) w zamiarze zaciągnięcia pożyczki. Spółka zajmowała się działalnością oddłużeniową i udzielaniem pożyczek. Spółka (...) przekazała małżonkom K. środki pieniężne z zastrzeżeniem ich zwrotu wraz z oprocentowaniem. Żadna z ustalonych w sprawie okoliczności nie wskazuje, by małżonkowie K. działali z zamiarem zaciągnięcia zobowiązania wekslowego. Treść porozumienia wekslowego, jak i same weksle zostały przygotowane przez przedstawicieli pozwanej Spółki (...), a do podpisania porozumienia wekslowego i weksli ewidentnie doszło w celu ukrycia oprocentowania pożyczki - zarówno podstawowego, jak i dodatkowego przewidzianego na wypadek opóźnienia się małżonków K. ze zwrotem pożyczki. Zasadnie w tej materii Sąd Okręgowy przyjął, że ustalenie odsetek kapitałowych w formie zobowiązań wekslowych miało na celu obejście ustawy i ewentualne utrudnienie oceny tych kosztów pod kątem ich zgodności z zasadami współżycia społecznego, a tym samym ważności czynności prawnej.

Jako, że zawarcie umowy pożyczki zwiększyło zadłużenie małżonków K. w przeciągu zaledwie 3 miesięcy z kwoty 20.750zł do kwoty 54.560zł, z czego pozwana Spółka (...) zyskiwała blisko 30.000zł (5.600zł (weksle nr 1 i 2) + 42.800zł (weksel nr 3) + 1.600zł (prowizja) - 20.750zł = 29.250zł) nie budzi żądnych wątpliwości, że już tylko ustalone jako podstawowe oprocentowanie pożyczki było lichwiarskie i bezsprzecznie naruszało zasady współżycia społecznego, w związku z czym Sąd Okręgowy miał pełne podstawy ku temu, by uznać łączącą małżonków K. i Spółkę (...) umowę pożyczki - w oparciu o art. 58§2 k.c. za nieważną. Zastrzeżenie przez Spółkę (...) dodatkowego oprocentowania pożyczki w wysokości 20.000zł w postaci weksla nr 4, stanowiącego jak to już wyżej wywiedziono świadczenie dodatkowe, swoistą „karę umowną” wzmacniało ocenę działań pozwanej Spółki jako zmierzających do osiągnięcia jak największego zysku kosztem małżonków K. i zakazanej przez prawo lichwy. Z uwagi na jednoznaczne brzmienie art. 483§1 k.c. i art. 481§1 k.c. powinność zapłaty kary umownej powstaje tylko w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego i niedopuszczalne jest ustalenie kary umownej na wypadek opóźnienia się ze świadczeniem pieniężnym. Jako, że reguły nie można zmienić wolą stron zobowiązanie pozwanych do wykupu weksla nr 4 było sprzeczne z prawem i z tej już tylko przyczyny było nieważne z mocy art. 58 § 1 k.c.

Udzielenie pożyczki na ustalonych w sprawie warunkach jawnie i rażąco naruszało interesy majątkowe pożyczkobiorców, godząc w zasady uczciwego obrotu, a przez to także w współżycia społecznego. Niektóre z warunków tej pożyczki były sprzeczne z ustawą. Sąd miał zatem pełne podstawy by uznać tę umowę za nieważną - po części w oparciu o art. 58§1 k.c., a w całości uznać ją za nieważną - w oparciu o art. 58§2 k.c. Nieważność stosunku podstawowego implikowała ustalenie nieważności zabezpieczeń spłaty zobowiązań z tego stosunku, ponieważ odpadł cel ich ustanowienia. Nadto, brak istnienia zabezpieczanej wierzytelności czynił bezprzedmiotową hipotekę kaucyjną, stosownie do trafnie przywołanej przez Sąd Okręgowy regulacji art. 94 ustawy o księgach wieczystych i hipotece. Co więcej zarówno ustanowienie hipoteki kaucyjnej do kwoty 80.000zł, jak i udzielenie przez małżonków K. pełnomocnictwa do sprzedaży ich nieruchomości na warunkach określonych w tym pełnomocnictwie – ujmowane odrębnie, także trafnie zostały ocenione jako naruszające zasady uczciwego obrotu i godzące w zasady współżycia społecznego, a przez to nieważne z mocy art. 58§2 k.c. Kontekst sytuacyjny nieuczciwego postępowania Spółki (...) wyraźnie uwidacznia rażący brak ekwiwalentności świadczeń małżonków K. i Spółki (...) i rażącą nierówność stron kontraktu, z których niewspółmierną, nieuczciwą korzyść majątkową osiągnęła Spółka (...) kosztem małżonków K., którzy zachowując pełną lojalność wobec Spółki (...) zostali zmuszeni do zaciągnięcia dalszych, rujnujących ich zobowiązań w celu spłaty długu wobec pozwanej Spółki (...).

Z tych to też przyczyn, Sąd Apelacyjny uznał, że zarzuty apelacji nie są w stanie wzruszyć trafności zaskarżonego wyroku. Konkluzje te legły u podstaw oddalenia apelacji - w oparciu o art. 385 k.p.c., jako bezzasadnej. Na podstawie § 1 ust. 1 i 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 13 listopada 2013r.w sprawie określenia wysokości wynagrodzenia i zwrotu wydatków poniesionych przez kuratorów ustanowionych dla strony w sprawie cywilnej w zw. z 2 pkt 7 i § 10 ust. 1 pkt. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 22 października 2015r. w sprawie opłat za czynności adwokackie Sąd Okręgowy przyznał od Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Bielsku-Białej adwokatowi M. E. 8.856 zł, w tym 1.656 zł podatku od towarów i usług, z tytułu wynagrodzenia za pełnienie funkcji kuratora pozwanej Spółki. Nadto, w oparciu o art. 113 ust. 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych nakazał pobrać tę kwotę od pozwanej Spółki (...) na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Okręgowego w Bielsku-Białej.

SSA Joanna Naczyńska SSA Roman Sugier SSA Małgorzata Wołczańska