Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 19 grudnia 2014 r.

Sąd Okręgowy w Nowym Sączu, Wydział III Cywilny Odwoławczy w składzie

następującym:

Przewodniczący - Sędzia SO Mieczysław H. Kamiński – sprawozdawca

Sędzia SO Ewa Adamczyk

Sędzia SO Zofia Klisiewicz

Protokolant: staż. Kinga Burny

po rozpoznaniu w dniu 11 grudnia 2014 r. w Nowym Sączu

na rozprawie

sprawy z powództwa Z. S. i S. Z.

przeciwko A. Z. (1) i B. Z.

o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym

na skutek apelacji powódki Z. S.

od wyroku Sądu Rejonowego w Limanowej

z dnia 30 czerwca 2014 r., sygn. akt I C 238/14

uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi Rejonowemu w Limanowej do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o kosztach postępowania apelacyjnego.

Sygn. akt III Ca 626/14

UZASADNIENIE

Sąd Rejonowy w Limanowej wyrokiem z dnia 30.06.2014 r. oddalił powództwo Z. S. i S. Z. o uzgodnienie treści ksiąg wieczystych nr (...) poprzez wpisanie w ich działach drugich w miejsce A. Z. (1) i B. Z., spadkobierców ustawowych poprzedniego właściciela A. Z. (2) w stosownych udziałach wskazanych w pozwie oraz orzekł o kosztach postępowania obciążając nimi w całości wymienionych wyżej powodów. Przyczyną takiego rozstrzygnięcia było uznanie przez Sąd I instancji, że powódka nie posiada pełnej legitymacji procesowej czynnej do wniesienia powództwa imieniem tych spadkobierców A. Z. (2), którzy nie zdecydowali się wstąpić do sprawy w wyniku zawiadomienia dokonanego przez sąd w toku podejmowanych w sprawie czynności. Sąd Rejonowy uznał wprawdzie konieczność badania z urzędu czy w sprawie winny uczestniczyć jeszcze inne osoby, z uwagi na łączące je współuczestnictwo konieczne, jednak w związku z tym, iż wyłącznie jeden ze wskazanych przez powódkę współspadkobierców ustawowych A. Z. (2), zdecydował się na wstąpienie do sprawy po stronie powodowej, powództwo musiało zostać oddalone, albowiem powodowało to niepełną legitymację procesową czynną. W tym zakresie Sąd I instancji przywołał liczne orzecznictwo Sądu Najwyższego wskazujące na konieczność skompletowania w sprawie wszystkich, którym przysługuje roszczenie żądania ujawnienia swego prawa w księdze wieczystej, w miejsce dotychczasowego właściciela, wskazujące jednocześnie, że brak w tym zakresie powoduje skutki materialnoprawne w postaci oddalenia powództwa.

Apelację od wyroku Sądu Rejonowego wniosła skutecznie powódka Z. S.. Zaskarżając wyrok w całości apelująca zarzuciła nieważność postępowania spowodowaną brakiem udziału w sprawie pełnomocnika z urzędu ustanowionego dla niej postanowieniem z dnia 18.07.2014 r. przez Sąd Rejonowy w Limanowej w sprawie ICo 682/12, na potrzeby wniesienia powództwa o uzgodnienie treści w/w ksiąg wieczystych. Ponadto w apelacji wskazano na naruszenie prawa materialnego, a to art. 209 k.c. poprzez uznanie, że powódka nie mogła samodzielnie wnieść niniejszego pozwu również na rzecz pozostałych współspadkobierców ustawowych wskazanych w zmienionym przez Sąd postanowieniu spadkowym po A. Z. (2), chociaż działanie takie stanowi czynność zachowawczą w stosunku do przysługujących wspólnie spadkobiercom praw, a także naruszenie prawa procesowego, to jest przepisu art. 195 k.p.c. przez jego niewłaściwe zastosowanie. Na uzasadnienie tych zarzutów skarżąca przywołała również orzecznictwo SN, a w szczególności wyroki SN z dnia 08.06.2005 r. w sprawie I CK 701/04 oraz z dnia 27.01.2004 r. w sprawie II CK 387/02. W wyniku zaskarżenia apelująca wniosła o zmianę orzeczenia Sądu Rejonowego poprzez uwzględnienie powództwa, bądź też jego uchylenie i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje :

Apelacja okazała się uzasadniona.

Za nietrafny zdaniem Sądu Okręgowego uznać należy zarzut dotyczący nieważności postępowania, z uwagi na brak działania w sprawie ustanowionego dla Z. S. pełnomocnika z urzędu. Przede wszystkim zauważyć należy, że apelująca powódka brała czynny udział w całym postępowaniu przed Sądem I instancji i w sposób skuteczny reprezentowała swoje interesy, o czym świadczy choćby rozpoznawana apelacja. Spełnienie zaś warunku dotyczącego pozbawienia strony możności obrony swych praw powinno odnosić się do wskazania naruszenia przepisów przez Sąd, albo stronę przeciwną, powodującego brak właściwego i skutecznego udziału w sprawie. Z utrwalonej obecnie linii orzecznictwa Sądu Najwyższego wynika bowiem, iż pozbawienie strony możności obrony swych praw polega na tym, że z powodu wadliwości procesowych sądu lub strony przeciwnej, będących skutkiem naruszenia konkretnych przepisów kodeksu postępowania cywilnego, strona nie mogła brać i nie brała udziału w postępowaniu lub jego istotnej części (zob. wyrok SN z dnia 10.05.1974r. w sprawie II CR 155/74). Apelująca żadnych takich okoliczności dotyczących naruszeń przepisów procesowych oraz braku udziału w sprawie, oprócz kwestii pełnomocnika nie naprowadza. W ocenie Sądu Okręgowego kwestia ta nie powoduje skutku nieważności, z uwagi na fakt, że o ustanowieniu dla siebie pełnomocnika z urzędu powódka wnosząc samodzielnie pozew nie tylko w żaden sposób Sądu nie poinformowała, a od ustanowienia do daty wniesienia pozwu upłynął okres blisko dwóch lat, ale co więcej ze skutków wynikających z treści postanowienia wydanego w sprawie I Co 682/12, apelująca sama częściowo zrezygnowała wnosząc ponownie w treści pozwu o zwolnienie jej od kosztów sądowych, ale z pominięciem ustanowienia pełnomocnika z urzędu. Tak sformułowany wniosek został w całości uwzględniony. W takim zaś wypadku, zdaniem Sądu Okręgowego, nie można z uwagi na brak działania ustanowionego wcześniejszym orzeczeniem pełnomocnika z urzędu przypisać Sądowi Rejonowemu naruszenia przepisów skutkującego nieważnością.

W ocenie Sądu Okręgowego zachodzi jednak wskazywane w apelacji naruszenie przepisów prawa procesowego – art. 195 k.p.c. mające znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Sąd I instancji trafnie uznał konieczność występowania w sprawie wszystkich osób, które mogą żądać ujawnienia swego prawa wynikającego z treści zmienionego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku po A. Z. (2) oraz nabycia spadków po niektórych jego spadkobiercach, jednak błędnie uznał, iż wszystkie te osoby winny występować wyłącznie po stronie powodowej. Zauważyć bowiem należy, iż w rozpoznawanej sprawie zachodzi również przypadek szczególny, albowiem pozwany A. Z. (1) figurujący obecnie wraz ze swoją żoną jako współwłaściciel nieruchomości na innej podstawie, należy także do kręgu spadkobierców ustawowych A. Z. (2), a więc i jemu przysługuje uprawnienie do żądania ujawnienia swego udziału wynikającego z nabycia części spadku po byłym właścicielu. Żądanie takie zostało zresztą w jego imieniu w treści pozwu sformułowane. Wprawdzie jest ono mniej korzystne niż obecny stan wynikający z treści ksiąg wieczystych, albowiem sprowadza się ono do ujawnienia mniejszego zakresu prawa niż obecnie ujawnione, niemniej jednak w wyniku uwzględnienia pozwu nie powinien on zostać wykreślony z ksiąg objętych żądaniem w całości. Nie można odmówić więc prawdziwości twierdzeniu, że i udział tego spadkobiercy składa się na pełną legitymację procesową czynną, która jest niezbędna dla wytoczenia niniejszego powództwa. W takiej zaś sytuacji udział A. Z. (1) byłby w sprawie niezbędny po obu stronach procesowych, albowiem w przeciwnym wypadku wytoczenie powództwa o uzgodnienie treści ksiąg wieczystych w takim kształcie byłoby niemożliwe. Taki wniosek co do współuczestnictwa koniecznego A. Z. (1) nie jest jednak uzasadniony. Uznając zaś, iż dopuszczalne jest, aby w/w występował wyłącznie po stronie pozwanej, nie można ograniczać takiej możliwości wyłącznie w odniesieniu do udziału w sprawie tego tylko spadkobiercy. Oznacza to, że również pozostali spadkobiercy po A. Z. (2), także mogą występować po stronie pozwanej, jeśli nie zgłosili chęci wstąpienia do sprawy po stronie powodowej, na skutek zawiadomienia przez Sąd Rejonowy. Udział taki w sposób wystarczający wypełni potrzebę współuczestnictwa koniecznego w sprawie o uzgodnienie księgi wieczystej zarówno osób, których prawa mają zostać wykreślone, jak i tych osób, które mogą domagać się ujawnienia swego prawa w miejsce prawa wpisanego nieprawidłowo.

Analizując orzecznictwo Sądu Najwyższego w przedmiocie konieczności udziału w postępowaniu zarówno osób, których prawa są aktualnie wpisane w treści księgi wieczystej, jak i osób które mogą rościć sobie uprawnienie do ujawnienia swych praw w jej treści zauważyć trzeba, że nie jest ono jednolite. Jak się wydaje dominującym poglądem jest uznanie, iż w tym zakresie istnieje współuczestnictwo konieczne, a brak udziału wszystkich objętych tym uczestnictwem podmiotów powoduje skutki materialnoprawne w postaci oddalenia powództwa. Sąd Najwyższy opowiadał się wprawdzie również za możliwością ograniczenia czynnej legitymacji procesowej do udziału jednego ze współwłaścicieli, co miało miejsce w orzeczeniach z dnia 07.04.2006r. IIICSK 114/05, 08.06.2005r. ICK 701/04 oraz 31.012014r. IICSK 254/13, wskazując jednak w uzasadnieniach na pewne odstępstwo od reguły, mogące wynikać tylko z treści art. 209 k.c., to jest w zakresie zachowania i ochrony wspólnych praw. Mając na uwadze wyjątkowość takiej sytuacji, w uzasadnieniu pierwszego z orzeczeń, Sąd Najwyższy stwierdził, że w sytuacji kiedy naruszenie art. 195 k.p.c. poprzez brak udziału wszystkich współuczestników koniecznych, wpłynęło na rozstrzygnięcie w sprawie, w związku z uzasadnionym zarzutem apelacyjnym, orzeczenie sądu I instancji powinno zostać uchylone, w celu umożliwienia wzięcia udziału w sprawie pozostałym współwłaścicielom. Natomiast w uzasadnieniu przywołanego w apelacji orzeczenia w sprawie ICK 701/04, Sąd Najwyższy stwierdził możliwość potrzeby pozwania takiego ze współwłaścicieli, który sprzeciwia się działaniu powoda w celu zachowania wspólnych dla nich praw. Na gruncie obu wskazanych spraw Sąd Najwyższy uznał wspólność praw wszystkich współspadkobierców i wynikającą z tego możliwość przeprowadzenia postępowania o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, na skutek pozwu wniesionego przez jednego z nich. Sąd Rejonowy opowiedział się za brakiem takiej możliwości, co w konsekwencji skutkować musi nieskutecznością działania tylko części osób, których prawa nie zostały wpisane do księgi wieczystej. Podobnie jak Sąd I instancji, a odmiennie do opisanych wyżej stanowisk, taką samą sytuację ocenił także Sąd Najwyższy w uzasadnieniu odnoszącym się do postanowienia z dnia 20.12.2012r. w sprawie IV CSK 210/12, gdzie żądanie jednego ze współwłaścicieli domagającego uzgodnienia treści księgi wieczystej poprzez wpisanie swego udziału oraz udziałów pozostałych współwłaścicieli nie zostało uznane za działanie w zakresie ochrony praw wspólnych.

W ocenie Sądu Okręgowego, nie można w całości podzielić zarzutu apelacyjnego odnoszącego się do przyznania możliwości prowadzenia postępowania w niniejszej sprawie bez udziału pozostałych współwłaścicieli wywodzących swe prawa ze spadkobrania po A. Z. (2), mając natomiast na uwadze orzecznictwo przytoczone w treści uzasadnienia przez Sąd Rejonowy, jak również przywołane w apelacji oraz omówione powyżej, stwierdzić należy, iż wypełnienie imperatywu dotyczącego współuczestnictwa koniecznego w tego rodzaju sprawie, może nastąpić w taki sposób, że o ile zawiadomieni współspadkobiercy nie zdecydowali się przystąpić do sprawy w charakterze powodów, co stanowiło ich pierwotne i wyprzedzające uprawnienie, to winni oni zostać przez sąd wezwani do sprawy w charakterze pozwanych. Takie rozwiązanie zapewnia bowiem w sposób wystarczający spełnienie potrzeby udziału w sprawie wynikającego ze współuczestnictwa koniecznego, nawet wówczas, kiedy nie jest podzielany pogląd, co do tego, że występujący z powództwem jeden ze współspadkobierców działa w interesie zachowania wspólnych dla nich wszystkich praw, w ramach umocowania wynikającego z treści art. 209 k.c. Takie kompromisowe stanowisko wyraził również SN w wyroku z dnia 09.06.2005 r. w sprawie III CK 699/04, stwierdzając, iż w sprawie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym konieczny jest udział, po którejkolwiek stronie procesu, zarówno wszystkich osób wpisanych w dziale drugim księgi wieczystej jak też osób, których prawo własności nie zostało dotychczas w księdze wieczystej wpisane. W takim zaś przypadku w ocenie Sądu Okręgowego doszło do naruszenia przepisu art. 195 § 2 k.p.c., albowiem nie wykorzystując wszystkich instrumentów jakimi dysponował dla uzyskania efektu wspólnego udziału w niniejszym postępowaniu wszystkich wymienionych powyżej osób, Sąd Rejonowy oddalił powództwo w oparciu o przesłankę wynikającą właśnie z okoliczności braku wszystkich współuczestników koniecznych. W tej sytuacji zarzut naruszenia przepisu art. 209 k.c. nie ma dla sprawy istotnego znaczenia, albowiem bez względu na to jaki pogląd jest w tym zakresie reprezentowany, prawidłowe zastosowanie przepisu art. 195 § 2 k.p.c. winno doprowadzić do wydania w sprawie rozstrzygnięcia opartego na przesłankach merytorycznych. Uchylenie wyroku w całości jest uwarunkowane tym, że Sąd Rejonowy nie rozpoznał istoty sprawy, opierając swoje orzeczenie na przesłankach formalnych, a więc zachodzą okoliczności objęte treścią przepisu art. 386 § 4 k.p.c. Wydane przez Sąd Okręgowy rozstrzygnięcie obejmuje również S. Z. pomimo nieskuteczności zaskarżenia przez niego wyroku, a to z uwagi na charakter współuczestnictwa i to, że wyrok zmierzający do uzgodnienia treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym musi dotyczyć wszystkich współuczestników, a więc istnienia przesłanek z art. 378 §2 k.p.c.

Sąd Rejonowy w ponownym postępowaniu winien wezwać do sprawy po stronie pozwanej tych wszystkich objętych żądaniem pozwu, którzy nie zdecydowali się na wzięcie udziału w sprawie w charakterze powodów, a nie zostały dotychczas pozwane. Dopiero wówczas po przeprowadzeniu dowodów zgłoszonych w pozwie oraz odpowiedzi na pozew, a także dowodów zgłoszonych ewentualnie przez osoby nowo wezwane do sprawy, oceni czy treść ujawniona w działach drugich ksiąg wieczystych wskazanych w pozwie, odpowiada stanowi prawnemu czy też winna ona zostać skorygowana. Orzekając o roszczeniu Sąd I instancji orzeknie również o kosztach postępowania apelacyjnego, z uwagi na treść przepisu art. 108§ 2 k.p.c.

(...)