Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 157/11
POSTANOWIENIE
Dnia 6 lipca 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z wniosku Polskiego Górnictwa Naftowego i Gazownictwa S.A. w W.
przy uczestnictwie Skarbu Państwa – Starosty Powiatu S., S. S., Operatora
Gazociągów Przesyłowych „G.-S.” S.A. w W.
o stwierdzenie nabycia służebności przesyłu gazociągu przez zasiedzenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 6 lipca 2011 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od postanowienia
Sądu Okręgowego
z dnia 25 marca 2010 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie w części oddalającej
apelację wnioskodawcy i orzekającej o kosztach postępowania
i przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd pierwszej instancji oddalił wniosek o stwierdzenie, że Skarb Państwa
nabył z dniem 26 lipca 1974 roku przez zasiedzenie służebność gruntową
odpowiadającą służebności przesyłu, a polegającą na prawie założenia
i eksploatacji gazociągu zlokalizowanego na działce nr ewid. 370/1 położonej w S.
i będącej własnością uczestniczki postępowania S. S.
Sąd drugiej instancji postanowieniem z dnia 25 marca 2010 roku oddalił
apelację wnioskodawcy oraz jednego spośród uczestników postępowania –
Operatora Gazociągów Przesyłowych G. – S. S.A. w W.
W ocenie Sądu odwoławczego, możliwe było, jeszcze przed uregulowaniem
służebności przesyłu w przepisach k.c., nabycie w drodze zasiedzenia służebności
gruntowej odpowiadającej treści służebności przesyłu i to bez konieczności
oznaczania nieruchomości władnącej. Zasiedzenie takiej służebności możliwe było
stosownie do art. 292 k.c. i art. 305 k.c. tylko wówczas, gdy polegało na korzystaniu
z trwałego i widocznego urządzenia.
Sąd Odwoławczy uznał jednak, że w niniejszej sprawie nie wystąpiła
przesłanka korzystania z trwałego i widocznego urządzenia niezbędna do
zasiedzenia służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu,
ponieważ na przedmiotowej nieruchomości nie stwierdzono obecności żadnego
trwałego i widocznego urządzenia wskazującego na przebieg gazociągu pod
powierzchnią ziemi. Tymczasem na widoczny i trwały charakter urządzenia
powinny wskazywać punkty znacznikowe jednoznacznie obrazujące przebieg
gazociągu przez nieruchomość obciążoną, uznał Sąd odwoławczy. W jego ocenie,
aby uznać posadowienie słupków znacznikowych za trwałe i widoczne urządzenia
wskazujące na korzystanie ze służebności przesyłu, to należy je tak umieścić na
nieruchomości obciążonej, aby wytyczały one trasę gazociągu przez przedmiotową
działkę. Usytuowanie słupków znacznikowych w znacznej odległości od
przedmiotowej nieruchomości uniemożliwiało przy ich pomocy wskazanie na
położenie trasy gazociągu pod powierzchnią działki uczestniczki. Tymczasem
w sprawie niniejszej ustalono, że na powierzchni działki uczestniczki nie
usytuowano żadnych urządzeń pozwalających na przyjęcie, iż pod powierzchnią
3
ziemi przebiega gazociąg, z którego korzystał wnioskodawca, stwierdził Sąd drugiej
instancji.
W skardze kasacyjnej wnioskodawcy, zaskarżającej postanowienie Sądu
drugiej instancji w całości, zarzucono naruszenie art. 292 k.c. przez jego błędną
wykładnię i przyjęcie, że wnioskodawca nie korzystał z trwałego i widocznego
urządzenia w postaci gazociągu umieszczonego pod powierzchnią gruntu.
Ponadto skarżący zarzucił naruszenie art. 230 k.p.c., art. 228 § 2 k.p.c., art.
231 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. twierdząc, że miało ono istotny wpływ na
wynik sprawy wskutek nierozpoznania zarzutów apelacji dotyczących naruszenia
przez Sąd pierwszej instancji prawa procesowego i w następstwie przyjęcia, że
wnioskodawca nie wskazał momentu rozpoczęcia biegu terminu zasiadywania
służebności.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej wnioskodawca akcentuje stanowisko, że
w jego ocenie charakteru widoczności infrastruktury nie odbiera fakt, iż znajdujące
się na konkretnej działce elementy tej infrastruktury znajdują się pod powierzchnią
ziemi.
Skarb Państwa – uczestnik postępowania w piśmie procesowym z dnia
5 sierpnia 2010 roku oświadczył, że popiera co do zasady stanowisko wyrażone
w skardze kasacyjnej wnioskodawcy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie wobec słuszności
podniesionego w niej zarzutu naruszenia prawa materialnego.
W pierwszej kolejności stwierdzić należy, że nie można uznać za skuteczne
w świetle przewidzianego przez art. 3984
§ 1 pkt 2 k.p.c. wymogu formalnego skargi
kasacyjnej, tj. przytoczenia podstaw kasacyjnych wraz z uzasadnieniem, powołanie
się skarżącego w ramach drugiej podstawy kasacyjnej (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.) na
naruszenie przepisów postępowania, które mogło mieć istotny wpływ na wynik
sprawy, poprzez nierozpoznanie przez Sąd drugiej instancji wszystkich
zgłoszonych przez niego w apelacji zarzutów dotyczących naruszenia przez Sąd
pierwszej instancji przepisów postępowania. Skarżący konstruując bowiem
4
powyższy zarzut nie wskazał w jego treści przepisu postępowania, któremu w jego
ocenie miał uchybić Sąd Okręgowy, a tym samym nie uczynił zadość obowiązkowi
przytoczenia podstawy kasacyjnej (art. 3984
§ 1 pkt 2 k.p.c.). Prawidłowe
przytoczenie podstawy kasacyjnej – na co wielokrotnie zwracał uwagę Sąd
Najwyższy w swoim orzecznictwie – wymaga od skarżącego wskazania w treści
zarzutu zarówno przepisu prawa, który Sąd drugiej instancji miał naruszyć, jak i
postaci tego naruszenia (por. np. postanowienie SN z 7 stycznia 2010 r., sygn. akt I
CSK 414/09, niepubl.; postanowienie SN z dnia 8 lipca 2009 r., sygn. akt I CSK
111/09, niepubl.; postanowienie SN z dnia 13 marca 2008 r., sygn. akt V CSK
558/07, niepubl.; postanowienie SN z dnia 17 marca 2006 r., sygn. akt I CZ 14/06,
niepubl.; postanowienie SN z dnia 7 marca 2007 r., sygn. akt II CSK 482/06,
niepubl.). Skarżący chcąc zatem wytknąć Sądowi Okręgowemu uchybienie
przepisom postępowania, jakiego w jego ocenie miał dopuścić się ten Sąd
w następstwie nierozpoznania wszystkich zarzutów zgłoszonych w apelacji od
postanowienia Sądu Rejonowego z dnia 28 kwietnia 2009 roku powinien w treści
podniesionego zarzutu określić nie tylko postać naruszenia i jego istotny wpływ na
rozstrzygnięcie sprawy, ale także jednoznacznie wskazać przepis postępowania
któremu Sąd drugiej instancji miał uchybić. Brak przywołania przez skarżącego w
treści podniesionego zarzutu przepisu postępowania, który Sąd Okręgowy miał
naruszyć, powoduje, iż zarzut taki nie może być uznany za prawidłowo powołaną
podstawę kasacyjną, a tym samym wskazane w nim naruszenie nie może podlegać
kontroli Sądu Najwyższego w ramach postępowania kasacyjnego.
Zasadnie natomiast skarżący wytknął, w ramach pierwszej podstawy
kasacyjnej (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.), naruszenie przez Sąd drugiej instancji
art. 292 k.c. poprzez jego błędną wykładnię.
Wprowadzona do polskiego porządku prawnego w następstwie nowelizacji
kodeksu cywilnego dokonanej ustawą z dnia 30 maja 2008 roku o zmianie ustawy -
Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2008 r. Nr 116, poz. 731),
służebność przesyłu (art. 3051
– art. 3054
k.c.) stanowi ograniczone prawo
rzeczowe (art. 244 § 1 k.c.), którego istota wyraża się w możności korzystania
przez przedsiębiorcę z nieruchomości obciążonej w zakresie niezbędnym do
zapewnienia prawidłowego korzystania z urządzeń przesyłowych (art. 3051
k.c. in
5
fine). Wykonywanie służebności przesyłu, z punktu widzenia właściciela
nieruchomości obciążonej, implikuje w sobie natomiast konieczność znoszenia
przez niego istnienia na nieruchomości obciążonej cudzych urządzeń (urządzeń
przesyłowych) trwale z nią związanych, a także wszelkich czynności
podejmowanych przez przedsiębiorcę (przedsiębiorcę przesyłowego) w celu
zapewnienia prawidłowego ich funkcjonowania. Służebność przesyłu, jako prawo
na rzeczy cudzej (ius in re aliena), daje bowiem uprawnionemu z tytułu służebności,
aczkolwiek w ograniczonym zakresie, władztwo nad nieruchomością obciążoną.
Ogranicza ono w sposób trwały wykonywanie w pełnym zakresie prawa własności
nieruchomości obciążonej, statuując obowiązek znoszenia przez każdoczesnego
właściciela tej nieruchomości wykonywania przez podmiot uprawniony z tytułu
służebności (przedsiębiorcę przesyłowego) tego prawa (por. postanowienie SN
z dnia 17 lutego 2011 roku, sygn. akt IV CSK 303/10, niepubl.). Służebność
przesyłu w swej konstrukcji prawnej, w przeciwieństwie do służebności gruntowej,
nie jest przy tym związana z nieruchomością władnącą. Jej celem nie jest bowiem
zwiększenie użyteczności nieruchomości władnącej, tak jak ma to miejsce
w przypadku służebności gruntowej, lecz umożliwienie przedsiębiorcy korzystania
ze znajdujących się na nieruchomości obciążonej urządzeń przesyłowych
wchodzących w skład jego przedsiębiorstwa (art. 551
k.c.). Służebność przesyłu
stanowi zatem w swej istocie odrębną od służebności gruntowej i osobistej
kategorię służebności, do której – co istotne z punktu widzenia przedmiotowej
sprawy – na podstawie odesłania wynikającego z art. 3054
k.c., odpowiednie
zastosowanie mają przepisy dotyczące służebności gruntowej, w tym także art. 292
k.c.
Mimo ujawniających się na gruncie obecnej regulacji kodeksowej różnic
w zakresie konstrukcji prawnej pomiędzy służebnością przesyłu a służebnością
gruntową, egzemplifikujących się przede wszystkim w braku powiązania
służebności przesyłu z nieruchomością władnącą, należy podkreślić, że
w orzecznictwie Sądu Najwyższego zasadnie przyjmuje się, iż na gruncie stanu
prawnego obowiązującego przed dniem wejścia w życie ustawy z dnia 30 maja
2008 roku możliwe było obciążenie nieruchomości służebnością gruntową
odpowiadającą swą treścią służebności przesyłu (por. np. uchwała SN z dnia
6
17 stycznia 2003 roku, sygn. akt III CZP 79/02, publ. OSNC 2003, nr 11, poz. 142;
uchwała SN z dnia 3 czerwca 1965 roku, sygn. akt III CO 34/65, publ. OSNC 1966,
nr 7-8, poz. 109; uchwała SN z dnia 30 sierpnia 1991 roku, sygn. akt III CZP 73/91,
publ. OSNC 1992, nr 4, poz. 53; postanowienie SN z dnia 8 września 2006 roku,
sygn. akt II CSK 112/06, publ. Monitor Prawniczy 2006, nr 19, s. 1016;
postanowienie SN z dnia 4 października 2006 roku, sygn. akt II CSK 119/06, publ.
Monitor Prawniczy 2006, nr 21, poz. 1128), a także jej nabycie przez przedsiębiorcę
przesyłowego w drodze zasiedzenia na podstawie art. 292 k.c. w zw. z art. 285 k.c.
(por. np. uchwała SN z dnia 7 października 2008, sygn. akt III CZP 89/08, publ.
Biul. SN 2008, nr 10, poz. 7; wyrok SN z dnia 31 maja 2006 roku, sygn. akt IV CSK
149/05, niepubl.).
W przedmiotowej sprawie Sąd Okręgowy ustalił, że na nieruchomości
uczestniczki – S. S. przebiega gazociąg DN 700 usytuowany pod powierzchnią
gruntu na głębokości 1 metra, zaś na nieruchomości tej nie znajduje się żadne
trwałe i widoczne urządzenie wskazujące na przebieg pod powierzchnią ziemi
gazociągu. Wobec powyższego ustalenia Sąd drugiej instancji przyjął, iż w sprawie
nie została spełniona przesłanka zasiedzenia służebności gruntowej
odpowiadającej swą treścią służebności przesyłu w postaci korzystania przez
przedsiębiorcę z trwałego i widocznego urządzenia, niezbędna (art. 292 k.c. w zw.
z art. 285 k.c.) do stwierdzenia zasiedzenia tej służebności (k. 11 uzasadnienia
zaskarżonego postanowienia z dnia 25 marca 2010 r.). W jego ocenie, ujęta w
przywołanym przepisie art. 292 k.c. przesłanka zasiedzenia służebności w postaci
korzystania z trwałego i widocznego urządzenia wymaga, aby urządzenie to
posadowione było na nieruchomości mającej podlegać obciążeniu.
Odnosząc się do powyższego, stwierdzić należy, że faktyczne korzystanie
z cudzej nieruchomości w zakresie odpowiadającym treści służebności jest –
stosownie do art. 352 § 1 k.c. – posiadaniem służebności. Posiadanie to, w myśl
art. 292 zd. 1 k.c., może prowadzić do nabycia służebności przez zasiedzenie tylko
w wypadku, gdy polega na korzystaniu z trwałego i widocznego urządzenia.
Oznacza to, że ostatnio powołany przepis samodzielnie określa istotę posiadania
służebności, jako przesłanki nabycie jej w drodze zasiedzenia. Przesłanką tą jest
posiadanie służebności polegające na korzystaniu z trwałego i widocznego
7
urządzenia w takim zakresie i w taki sposób, jaki czyniłaby to osoba, której
przysługuje służebność.
W dotychczasowym orzecznictwie Sąd Najwyższy, rozważając problem
zakresu korzystania przez przedsiębiorcę z cudzej nieruchomości, jako przesłanki
prowadzącej do zasiedzenia przez niego służebności gruntowej odpowiadającej
swą treścią służebności przesyłu (obecnie służebności przesyłu) zwrócił uwagę
m. in. w postanowieniu z dnia 4 października 2006 roku, sygn. akt II CSK 119/06
(publ. Monitor Prawniczy 2006, nr 21, s. 1128), że wymagania przewidziane w art.
292 k.c. spełnia każde urządzenie materialne odpowiadające treści służebności pod
względem gospodarczym, umożliwiające korzystanie z cudzej nieruchomości
w zakresie służebności i usytuowane na obcej nieruchomości lub w inny sposób
wkraczające w jej sferę. Natomiast w wyroku z dnia 19 maja 2004 roku, sygn. akt
III CK 496/02 (niepubl.) Sąd Najwyższy podkreślił, że o stanie posiadania
prowadzącym do zasiedzenia służebności polegającej na korzystaniu z linii
wysokiego napięcia (art. 292 k.c.) decyduje przede wszystkim przebieg linii nad
nieruchomością obciążoną, a nie umiejscowienie na tej nieruchomości słupa
podtrzymującego przewody. Przedmiotowe zagadnienie podjął również Sąd
Najwyższy w postanowieniu z dnia 24 kwietnia 2002 roku, sygn. akt V CKN 972/00
(publ. OSP 2003, nr 7-8, poz. 100), w którym przyjął, że widoczny na powierzchni
ziemi osadnik wraz z dołączoną do niego rurą kanalizacyjną, znajdującą się pod
powierzchnią gruntu, mogą być – w okolicznościach konkretnej sprawy – uznane za
trwałe i widoczne urządzenie w rozumieniu art. 292 k.c. Podkreślił przy tym, że
ustalenie w rozpoznawanej sprawie, iż właściciel nieruchomości obciążonej
wiedział o istnieniu rury znajdującej się pod powierzchnią ziemi stanowiło podstawę
do przyjęcia, że rura ta, wraz ze znajdującym się na powierzchni gruntu
osadnikiem, stanowiła trwałe i widoczne urządzenie, o którym mowa w art. 292 k.c.
Zasiedzenie służebności gruntowej odpowiadającej treścią służebności
przesyłu, jak wskazano powyżej, wymaga korzystania przez przedsiębiorcę
przesyłowego w trwałego i widocznego urządzenia (art. 292 k.c.), będącego
wynikiem świadomego, pozytywnego działania ludzkiego. Założenie trwałego
i widocznego urządzenia, jak zasadnie podkreśla się w orzecznictwie, ma stanowić
ostrzeżenie dla właściciela nieruchomości, że jeżeli dalej będzie tolerował taki
8
sposób korzystanie z jego nieruchomości, to może dojść do jej obciążenia
służebnością. Fakt, że właściciel nie korzysta przez długi czas z przysługującej mu
ochrony negatoryjnej pozwala zatem przyjąć, że aprobuje istniejący stan faktyczny
(por. np. wyrok TK z dnia 25 maja 1999 r., sygn. akt SK 9/98, publ. OTK 1999, nr 4,
poz. 78; postanowienie SN z dnia 27 stycznia 2006 roku, sygn. akt III CSK 38/05,
publ. OSP 2006, nr 10, poz. 114). Realizacja powyższej funkcji, co należy
podkreślić, w świetle brzmienia art. 292 k.c., nie wymaga jednak, aby widoczne
elementy trwałego urządzenia znajdowały się na nieruchomości mającej podlegać
obciążeniu. Istotne jest bowiem to, czy te widoczne elementy stanowiły
wystarczającą podstawę do ustalenia przez właściciela nieruchomości zachodzenia
stanu ingerencji w prawo własności poprzez posadowienie na jego nieruchomości
urządzeń przesyłowych (art. 49 § 1 k.c.). Oznacza to zatem, że do nabycia przez
zasiedzenie służebności gruntowej odpowiadającej treścią służebności przesyłu
(art. 292 k.c. w zw. z art. 285 k.c.), a także służebności przesyłu (art. 292 k.c. w zw.
z art. 3054
k.c.) nie jest niezbędne by widoczne elementy trwałego urządzenia,
będącego przedmiotem korzystania przez przedsiębiorcę przesyłowego,
znajdowały się na nieruchomości, którą obciążyć ma ta służebność.
Z tych też względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. w zw.
z art. 13 § 2 k.p.c. orzekł jak w sentencji.