Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 307/11
POSTANOWIENIE
Dnia 12 stycznia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Korzeniowski
w sprawie z odwołania M. K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanej M. Spółki z o. o.
o wyłączenie z ubezpieczeń społecznych,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 12 stycznia 2012 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 6 kwietnia 2011 r.,
1. odmawia przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania;
2. zasądza od M. K. rzecz strony pozwanej 120 (sto
dwadzieścia) zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa
procesowego w postępowaniu kasacyjnym.
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny wyrokiem z 6 kwietnia 2011 r. oddalił apelację
ubezpieczonego M. K. od wyroku Sądu pierwszej instancji z 9 czerwca 2010 r.,
oddalającego jego odwołanie od decyzji pozwanego z 18 marca 2009 r.,
stwierdzającej, że ubezpieczony w okresie od 1 października 2005 r. do 12 marca
2008 r. nie podlegał ubezpieczeniom społecznym z tytułu zatrudnienia na
podstawie umowy o pracę nakładczą zawartej ze spółką z o.o. M. Ubezpieczony
2
prowadził działalność gospodarczą od 1998 r. – zakład opieki zdrowotnej - i
pozwany uznał, że celem umowy o pracę nakładczą było obejście przepisów
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, tak aby nie płacić składek z
działalności gospodarczej. W postępowaniu sądowym ustalono, że umowa o pracę
nakładczą, zawarta na czas nieokreślony, dotyczyła przygotowania, kopertowania,
adresowania i wysyłania materiałów reklamowych dostarczonych przez nakładcę,
za wynagrodzeniem obliczonym według stawki jednostkowej 3,50 zł za
skompletowanie i wysłanie jednej przesyłki reklamowej. W umowie strony ustaliły
minimalną miesięczną ilość pracy 145 kompletów reklamowych. Ubezpieczony
miesięcznie wykonywał i wysyłał kilka sztuk pakietów reklamowych, za które
otrzymywał kwotę w wysokości od 4,43 zł do 40,30 zł, a jedyną formą rozliczania
wykonanej pracy był comiesięczny raport. Sąd pierwszej instancji decyzję
pozwanego uznał za prawidłową. Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu oddalenia
apelacji ubezpieczonego podzielił stanowisko Sądu pierwszej instancji. Umowa o
pracę nakładczą została zawarta dla pozoru, a co za tym idzie była nieważna i nie
mogła rodzić skutków w sferze ubezpieczeń społecznych. Ubezpieczony może
korzystać z wyboru formy zatrudnienia i tytułu do ubezpieczenia społecznego,
jednak zamierzonego efektu nie może osiągnąć poprzez działanie sprzeczne z
prawem, w tym wypadku poprzez złożenie pozornego oświadczenia woli co do
zawarcia umowy o pracę nakładczą (wyrok Sądu Najwyższego z 9 stycznia 2008 r.,
III UK 73/07, LEX nr 356045).
We wniosku o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania wskazano, co
następuje:
„- w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne i związana z tym
potrzeba wykładni przepisu art. 83 § 1 kodeksu cywilnego budzącego poważne
wątpliwości, w szczególności wyjaśnienia wymaga: czy umowa (o pracę nakładczą)
jest nieważną z uwagi na jej pozorność stosownie do art. 83 § 1 k.c. w sytuacji gdy
umowa ta była faktycznie wykonywana, choć ubezpieczony osiągał wynagrodzenie
niższe niż wymagane przez przepisy regulujące pracę nakładczą?,
- ponadto w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne i związana z tym
potrzeba wykładni przepisu § 3 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia
31 grudnia 1975 r. w sprawie uprawnień pracowniczych osób wykonujących pracę
3
nakładczą w związku z art. 58 § 1 budzących poważne wątpliwości, w
szczególności wyjaśnienia wymaga: czy uzyskanie przez nakładcę 50%
najniższego wynagrodzenia określonego przez Ministra Pracy i Polityki Socjalnej
jest elementem konstrukcyjnym umowy o pracę nakładczą, a jeśli tak, to czy w
sytuacji, w której ubezpieczony osiągał wynagrodzenie niższe niż 50% najniższego
wynagrodzenia, ale otrzymywał jednak wynagrodzenie z tego tytułu, to umowę o
pracę nakładczą można uznać za nieważną, a idąc dalej wyłączyć ubezpieczonego
z ubezpieczeń społecznych z tytułu zatrudnienia na podstawie umowy o pracę
nakładczą”.
Pozwany wniósł o nie przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania i
zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wskazane we wniosku podstawy (wyżej in extenso) nie spełniają się jako
przesłanki przedsądu.
1. W zakresie oceny pierwszej podstawy należy zauważyć, iż istotne
zagadnienie prawne jest czym innym niż potrzeba wykładni przepisu prawa
(art. 3989
§ 1 pkt 1 i 2 k.p.c.). Wniosek nie przedstawia istotnego zagadnienia
prawnego, natomiast co do potrzeby wykładni przepisu, to nie wykazuje przesłanek
tej podstawy przedsądu, a więc w czym wyraża się trudność w wykładni art. 83 § 1
k.c. Przedmiotem zainteresowania tej podstawy przedsądu jest tylko sam przepis
ze względu na zachodzące wątpliwości jurydyczne w jego wykładni. Przepis art. 83
§ 1 k.c. dotyczy wady oświadczenia woli i jako podstawowy przepis prawa
cywilnego (z uwzględnieniem doktryny i orzecznictwa) nie sprawia kłopotów w
wykładni. Czym innym jest jego zastosowanie w sprawie (tu wniosek nie odwołuje
się do podstawy przedsądu z art. 3989
§ 1 pkt 4 k.p.c.). Nie zachodzi bezwzględna
sprzeczność pozorności umowy i faktycznego wykonywania pracy. Umowa może
być pozorna już na etapie jej zawierania lub ukrywać inną umowę i zostać nawet
wykorzystana instrumentalnie dla osiągnięcia celu sprzecznego z ustawą.
Spektrum sytuacji jest tu niemałe (por. wyroki Sądu Najwyższego w podobnych
sprawach: z 9 stycznia 2008 r. w sprawach III UK 73/07, LEX nr 356045, III UK
4
74/07, LEX nr 376437, III UK 75/07, OSNP 2009 nr 3-4, poz. 53; III UK 77/07, LEX
nr 465895; z 8 maja 2008 r., I UK 354/07, OSNP 2009 nr 17-18, poz. 237; z 10
czerwca 2008 r., I UK 377/07, LEX nr 494100; z 17 kwietnia 2009 r., I UK 314/08,
OSNP 2010 nr 21-22, poz. 272; z 19 stycznia 2010 r., I UK 261/09, LEX 577825).
W tej sprawie pozwany uznał umowę o pracę nakładczą za nieważną, gdyż
zmierzającą do obejścia przepisów o ubezpieczeniu społecznym. Sądy brak tytułu
podlegania ubezpieczeniom społecznym łączyły z jej pozornością, gdyż umowa
została zawarta w celu nieuprawnionego – ze względu na niewielką ilość pracy
nakładczej – wyłączenia ubezpieczenia i składki z tytułu działalności gospodarczej.
Oczywiście, że pozorność umowy na podstawie art. 83 § k.c. wyklucza się z
nieważnością umowy na podstawie art. 58 § 1 k.c., jednak nie występuje
bezwzględnie alternatywa rozłączna, albowiem uprawnione jest również
stanowisko, które dopuszcza niejako równolegle pozorność umowy zawartej w celu
obejścia ustawy. Umowa formalnie może nie sprzeciwiać ustawie, jednak może być
zawarta w celu obejścia ustawy i z tej przyczyny jest nieważna (art. 58 § 1 k.c.).
Nawet formalnie poprawna realizacja umowy w efekcie może zmierzać do obejścia
prawa. Zastosowanie klauzuli nieważności z art. 58 § 1 k.c. jest szczególne
(wyjątkowe), a zarazem szerokie, gdyż ocenie poddaje się skutki różnych zdarzeń i
czynności prawnych. Działanie pozorne strony często składa się na obejście prawa
(art. 58 § 1 k.c.). Zwłaszcza, gdy postanowienia umowy o pracę nakładczą
wyraźnie rozmijają się z jej realizacją, nie zachodziła realna potrzeba zawarcia
takiej umowy, która nie była konieczna jako źródło utrzymania, gdy ubezpieczony
prowadził działalność gospodarczą a dochód z umowy nakładczej był niewielki; z
drugiej strony, sam nakładca nie wymagał większej ilości pracy. Także wtedy, gdy
rzeczywista przyczyna zawarcia umowy o pracę nakładczą, wynika z tego, że
ubezpieczony nie zawarłby umowy o pracę nakładczą i nie realizowałby jej w
znikomym zakresie, gdyby nie prowadził działalności gospodarczej. Wówczas
chodzi więc tylko o przedmiotowe wykorzystanie przepisów o ubezpieczeniu
społecznym i stworzenie formalnej podstawy ubezpieczenia, która nie była
realizowana w sposób typowy dla umowy o pracę nakładczą, a za jedyny cel miała
unikanie płacenia składek na ubezpieczenia społeczne z prowadzonej działalności
gospodarczej (wyrok Sądu Najwyższego z 17 kwietnia 2009 r., I UK 314/08, OSNP
5
2010 nr 21-22, poz. 272). Ocena ta wychodzi poza potrzebę argumentacji, gdyż we
wniosku o przyjęcie skargi brak jest adekwatnej argumentacji prawnej, gdyż
odwołanie się do uzasadnienia podstaw kasacyjnych „W związku z powyższym
wnoszę o przyjęcie skargi do rozpoznania” nie było prawidłowe, jako że
uzasadnienie podstaw przedsądu jest odrębne od uzasadnienia podstaw
kasacyjnych, i dlatego to drugie uzasadnienie nie zastępuje pierwszego (art. 3984
§
1 pkt 2 i § 2 k.p.c.).
2. Druga podstawa przedsądu, z art. 3989
§ 1 pkt 1 k.p.c., nie zachodzi, gdyż
postawiona kwestia nie stanowi istotnego zagadnienia prawnego, lecz sprowadza
się tylko do zwykłej wykładni prawa. Nie wymaga wykładni przepis § 3 ust. 1
rozporządzenia z 31 grudnia 1975 r. w sprawie uprawnień pracowniczych osób
wykonujących pracę nakładczą. Wszak zgodnie z jego treścią – „W umowie strony
określają minimalną miesięczną ilość pracy, której wykonanie należy do
obowiązków wykonawcy. Minimalna ilość pracy powinna być tak ustalona, aby jej
wykonanie zapewniało uzyskanie co najmniej 50% najniższego wynagrodzenia
określonego przez Ministra Pracy i Polityki Socjalnej na podstawie art. 774
pkt 1
Kodeksu pracy, zwanego dalej „najniższym wynagrodzeniem". To, czy uzyskanie
przez nakładcę 50% najniższego wynagrodzenia było „elementem konstrukcyjnym
umowy o pracę nakładczą” nie miało znaczenia decydującego, gdyż przedmiotem
sprawy nie był spór pomiędzy stronami umowy o pracę nakładczą. W sprawie
chodziło o tytuł podlegania ubezpieczeniom społecznym. Błędne jest założenie
skarżącego, iż umowa o pracę nakładczą nie mogła zostać zakwestionowana jako
podstawa (tytuł) ubezpieczenia społecznego, ze względu na niewielką ilość pracy
wykonywanej w ramach tej umowy. U podstaw rozstrzygnięcia leży stwierdzenie, iż
została zawarta (instrumentalnie) tylko po to, aby uchylić się od zapłaty składek z
prowadzonej działalności gospodarczej. Kwestie prawne nie wykraczają tu jednak
poza zwykłą wykładnię prawa i nie stanowią istotnego zagadnienia prawnego.
Zwłaszcza, że Sąd Najwyższy wielokrotnie zajmował się nimi na tle podobnych
stanów faktycznych (zob. wyroki wskazane wyżej w pkt. 1).
Z powyższych motywów wniosek o przyjęcie skargi nie został oparty na
zasadnych podstawach (przesłankach) przedsądu z art. 3989
§ 1 pkt 1 i 2 k.p.c. i
dlatego orzeczono jak w sentencji, stosownie do art. 3989
§ 2 k.p.c.
6
O kosztach orzeczono na podstawie art. 98 § 3 k.p.c. w związku z art. 99 i
art. 39821
k.p.c. oraz § 11 ust. 2 i § 12 ust. 4 pkt 2 (stosowanego odpowiednio do
odpowiedzi na skargę kasacyjną) rozporządzenia z 28 września 2002 r. w sprawie
opłat za czynności radców prawnych.