Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I PK 237/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 22 czerwca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Romualda Spyt (przewodniczący)
SSN Bogusław Cudowski (sprawozdawca)
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
w sprawie z powództwa Z.K.
przeciwko Bankowi BPH S.A. z siedzibą w K.
o odszkodowanie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 22 czerwca 2012 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w S.
z dnia 8 września 2011 r., sygn. akt [….]
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Powód domagał się zapłaty odszkodowania w wysokości 35.725,81 zł wraz z
ustawowymi odsetkami oraz zasądzenia kosztów procesu według norm
przepisanych.
2
Wyrokiem z 15 czerwca 2011 r. Sąd Rejonowy w E. oddalił powództwo. Sąd
ustalił, że powód był zatrudniony u poprzednika prawnego pozwanej spółki na
podstawie umów o pracę zawartych na czas określony na stanowisku główny
specjalista. 29 grudnia 1999 r. strony zawarły umowę o pracę na czas nieokreślony
od 1 stycznia 2000 r., na mocy której powodowi powierzono stanowisko dyrektora
oddziału w P..
6 marca 2008 r. strony zawarły umowę o zakazie konkurencji po ustaniu
stosunku pracy na okres 12 miesięcy z jednoczesnym ustaleniem odszkodowania
miesięcznego w wysokości 25% wynagrodzenia brutto.
Pismem z 1 lipca 2009 r. spółka rozwiązała z powodem umowę o pracę
zawartą za wypowiedzeniem w trybie tzw. ustawy o zwolnieniach grupowych, ze
skutkiem na 31 października 2009 r. Na mocy porozumienia zawartego 13
października 2009 r. powód został zwolniony przez pracodawcę z obowiązku
świadczenia pracy, po uprzednim wykorzystaniu urlopu wypoczynkowego i
rozliczeniu się z pozwanym.
W piśmie z 1 lipca 2009 r. pozwana spółka na podstawie § 5 umowy o
zakazie konkurencji rozwiązała z powodem umowę zawartą 6 marca 2008 r. ze
skutkiem na dzień potwierdzenia odbioru. Niniejsze pismo powód otrzymał 2 lipca
2009 r. 2 grudnia 2010 powód wezwał pozwanego do zapłaty 33.000 zł wraz z
ustawowymi odsetkami w terminie 7 dni.
Sąd Rejonowy podniósł, że Kodeks pracy nie przewiduje możliwości
wypowiedzenia umowy o zakazie konkurencji, jednak strony mogą w umowie
przewidzieć dopuszczalność jej rozwiązania. Należy jednak określić okoliczności, w
których można wypowiedzieć taką umowę. W sprawie decydujące znaczenia ma §
5 umowy. Zdaniem Sądu Rejonowego dla rozwiązania klauzuli konkurencyjnej
pracodawca nie jest obowiązany do wykazania, że ustały przyczyny uzasadniające
zakaz konkurencji. Pozwany był uprawniony do dokonania takiej oceny, co
zobowiązuje go do pisemnego powiadomienia pracownika. Zaistnienie przesłanek
umożliwiających wcześniejsze rozwiązanie umowy zależy od subiektywnego
przekonania pracodawcy, ważącego własny interes przy formułowaniu zakazu. W
orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że dokonanie oceny w tym
zakresie należy do pracodawcy i że nie podlega ona kontroli sądowej. Zamiarem
3
stron była możliwość wypowiedzenia umowy na wypadek wcześniejszego ustania
przyczyn uzasadniających zakaz konkurencji.
Z § 5 umowy wynika, że pracodawca powinien zawiadomić pracownika o
rozwiązaniu umowy na piśmie, listem poleconym za zwrotnym potwierdzeniem
odbioru pisma. Zdaniem Sądu nie uchybia to ważności i skuteczności oświadczenia
pracodawcy złożonego pracownikowi na piśmie za zwykłym potwierdzeniem
odbioru pisma. Pracodawca wręczył powodowi rozwiązanie umowy osobiście, co
powód potwierdził własnym podpisem. Doręczenie powodowi osobiście rozwiązania
umowy o zakazie konkurencji nie skutkuje bezskutecznością dokonanego
wypowiedzenia, ponieważ § 5 umowy nie zastrzega sankcji nieważności albo
bezskuteczności. Apelację od tego wyroku wniósł powód zaskarżając go w całości.
Sąd Okręgowy w S. wyrokiem z 8 września 2011 r. oddalił apelację powoda.
W uzasadnieniu podniesiono przede wszystkim, że zawarta przez strony umowa o
zakazie konkurencji zawierała w § 5 ustalanie dotyczące jej wcześniejszego
rozwiązania, co nie pozostaje w sprzeczności z zasadami prawa pracy (wyrok SN z
12 lutego 2004 r., I PK 398/03, LEX 137273). Godząc się na treść § 5 umowy,
powód dopuszczał możliwość rozwiązania umowy o zakazie konkurencji. Ocena,
czy wskazane w umowie okoliczności zaistniały, należała do pracodawcy. Trudno
zgodzić się z sugestią apelującego, że to powód miał dokonać weryfikacji, czy
ocena dokonana przez pozwanego była prawidłowa i czy rzeczywiście nie dojdzie
do szkody po stronie byłego pracodawcy. Umowa o zakazie konkurencji służy
ochronie interesów pracodawcy i trudno przyjąć, że doprowadziłby do jej
rozwiązania, mając świadomość, iż wiedza i informacje posiadane przez
pracownika, mogą mu zaszkodzić. Jeżeli nawet tak by było, ryzyko ewentualnych
szkód, w związku z wcześniejszym rozwiązaniem takiej umowy, ponosi pracodawca
(wyrok SN z 14 maja 1998 r., 121/98, LEX 35397). Ocena taka nie podlega kontroli
sądowej, co wynika z wyroku SN z 4 kwietnia 2009 r., II PK 223/08, LEX 523521).
Sąd Rejonowy trafnie przytoczył stanowisko Sądu Najwyższego zawarte w tym
orzeczeniu, z którym zgadza się również Sąd II instancji. Cel zawarcia umowy o
zakazie konkurencji wynika z zindywidualizowanych i subiektywnych potrzeb
pracodawcy.
4
§ 5 umowy przewidywał, że rozwiązanie umowy następuje ze skutkiem
natychmiastowym z chwilą otrzymania przez pracownika stosowanego
oświadczenia pracodawcy wysłanego listem poleconym ze zwrotnym
poświadczeniem odbioru. Forma przyjęta przez strony umowy służyła ułatwieniu
udowodnienia otrzymania przez pracownika oświadczenia pracodawcy w
przypadku sporu między stronami. Za chybiony należy uznać zarzut apelującego,
że osobiste potwierdzenie otrzymania rozwiązania umowy przez powoda uchybiło
postanowieniom umowy.
Skargę kasacyjną od powyższego wyroku złożył powód, skarżąc go w
całości. Zarzucono naruszenie art. 56 k.c. oraz 65 § 1 i § 2 k.c. polegające na
błędnej wykładni oświadczenia woli złożonego przez strony w § 5 umowy o zakazie
konkurencji i uznanie, że: 1) pozwanemu przysługiwało prawo dokonania
subiektywnej oceny, czy spełniła się określona w § 5 umowy przesłanka
uprawniająca pozwanego do złożenia skutecznego oświadczenia woli o jej
rozwiązaniu. § 5 umowy wprowadza warunek w rozumieniu art. 89. k.c., zatem
pozwany zobowiązany jest do wykazania, że faktycznie ustały przyczyny
uzasadniające istnienie zakazu konkurencji. W konsekwencji zarzucono także
naruszenie art. 89 k.c. oraz art. 6 k.c., 2) dokonany przez strony w § 5 umowy
wybór szczególnego sposobu złożenia oświadczenia o rozwiązaniu umowy (list
polecony za potwierdzeniem odbioru), ma na celu wyłącznie zagwarantowanie
pewności doręczenia oświadczenia na wypadek sporu. Dochowanie wybranego
przez strony szczególnego sposobu złożenia oświadczenia woli o rozwiązaniu
umowy stanowi warunek jego skuteczności, 3) skuteczność oświadczenia woli
pozwanego o rozwiązaniu umowy w trybie jej § 5 następuje z chwilą jego złożenia
w formie pisemnej niezależnie od sposobu doręczenia. Strony ustaliły natomiast, że
w przypadku rozwiązania umowy w trybie jej § 5, skutek taki nastąpi dopiero z
chwilą otrzymania przez powoda stosownego oświadczenia pozwanego wysłanego
listem poleconym za zwrotnym poświadczeniem odbioru.
Zarzucono także naruszenie: 1) art. 1 k.p.c., art. 2 § 1 k.p.c. i art. 232 k.p.c.
oraz art. 2, art. 45 ust 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji RP poprzez uznanie, że
zaistnienie okoliczności stanowiącej warunek z § 5 umowy nie stanowi okoliczności
podlegającej kontroli sądu. Spór stanowi sprawę cywilną w rozumieniu art. 1 k.p.c.,
5
a powodowi przysługuje prawo do żądania rozstrzygnięcia przez sąd powszechny,
czy powyższy warunek się spełnił, 2) art. 378 § 1 k.p.c. oraz art. 328 § 2 w związku
z art. 391 § 1 k.p.c. poprzez nierozpoznanie zarzutów apelacji dotyczących:
charakteru prawnego § 5 umowy jako warunku oraz nierozpoznanie sprawy
cywilnej, naruszenie prawa do sądu wskutek uznania, że ocena zaistnienia
przesłanki z § 5 umowy nie podlega kontroli sądowej. Sąd odwoławczy powinien był
rozważyć na nowo cały zebrany materiał, w tym zgromadzone dowody i
samodzielnie ocenić go z punktu widzenia prawa materialnego w tym też wnikliwie
rozważyć wszystkie zarzuty apelacji i dokonać ich własnej oceny prawnej, co w
końcu winno było znaleźć odzwierciedlenie w uzasadnieniu wyroku, 3) art. 87. ust 1
Konstytucji RP poprzez błędną wykładnię polegającą na oparciu podstawy prawnej
wyroku na pozakonstytucyjnych źródłach prawa, a to poprzez stwierdzenie; „z
uzasadnienia wyroku Sądu Najwyższego z dnia 4 kwietnia 2009, II PK 223/08,
stanowiska doktryny oraz wcześniejszych orzeczeń wynika, iż spełnienie się
przesłanki ustania przyczyn uzasadniających zakaz konkurencji nie podlega kontroli
sądowej. Ani orzeczenia sądu, ani stanowisko doktryny nie mogą stanowić
podstawy prawnej orzeczenia.
Wniesiono o: 1) uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania przez Sąd Okręgowy w S. lub sąd
równorzędny, 2) w przypadku spełnienia się przesłanek z art. 39816
k.p.c. -
uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i jego zmianę poprzez orzeczenie co do
istoty sprawy, zgodnie z żądaniem pozwu, 3) zasądzenie od pozwanego na rzecz
powoda zwrotu kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego
według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się nie mieć uzasadnionych podstaw.
Zasadniczym problemem niniejszej sprawy było rozstrzygnięcie o
dopuszczalności jednostronnego rozwiązania, przez pracodawcę, umowy o zakazie
konkurencji po ustaniu stosunku pracy. Zgodnie z § 5 umowy w razie
wcześniejszego ustania przyczyn uzasadniających istnienie zakazu konkurencji, a
6
w szczególności gdy wskazana w niniejszej umowie działalność utraciła znamiona
konkurencyjności lub informacje posiadane przez pracownika utraciły swoją
użyteczność lub poufność, pracodawcy przysługuje prawo do rozwiązania niniejszej
umowy ze skutkiem natychmiastowym. Pracodawca rozwiązał umowę o zakazie
konkurencji przed upływem terminu na jaki była zawarta. W skardze kasacyjnej
skarżący, podnosząc zarzuty naruszenia prawa materialnego i procesowego, starał
się wykazać, że sądy obu instancji błędnie przyjęły o niedopuszczalności oceny
sądowej przyczyn ustania zakazu konkurencji. Ponadto powołując się na wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 24 maja 2011 r., II PK 298/10, (LEX nr 964539)
stwierdzono, że rozwiązanie umowy o zakazie konkurencji jest prawnie
dopuszczalne wyłącznie pod warunkiem, że zostaną w niej wskazane okoliczności
stanowiące niezbędną przesłankę i warunek jej wypowiedzenia.
Nie ulega obecnie wątpliwości, że terminowa umowa o zakazie konkurencji
po ustaniu stosunku pracy, zawarta na podstawie art. 1012
k.p., może zostać
wcześniej rozwiązana jeżeli strony tak się umówiły. Wola stron decyduje o sposobie
rozwiązania oraz przyczynach i skutkach jej rozwiązania.
Przed przystąpieniem do dalszych rozważań należy wyraźnie podkreślić, że
oprócz wcześniejszego rozwiązania umowy o zakazie konkurencji możliwe jest
także wprowadzenie do umowy prawa odstąpienia (art. 395 k.c.), czy
sformułowanie w niej warunku (art. 89 k.c.). W sprawie niniejszej strony
przewidziały dopuszczalność rozwiązania umowy. Tak więc poza przedmiotem
rozważań pozostaje problem odstąpienia i warunku rozwiązującego.
Zawierając umowę o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy mogą
więc określić w niej dopuszczalność wcześniejszego rozwiązania według swej woli,
byleby treść stosunku prawnego lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze)
stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego (art. 3511
k.c. w związku z
art. 300 k.p.).
Dopuszczalność wcześniejszego rozwiązania umowy o zakazie konkurencji
po ustaniu stosunku pracy jest więc uzależniona jedynie od woli stron. W przypadku
braku takich umownych uzgodnień wzajemne prawa i obowiązki stron umowy będą
regulowane jedynie poprzez przepisy art. 1012
k.p. Z tego powodu brak jest
zasadniczo podstaw do formułowania zakazów lub ograniczeń umownego
7
uregulowania przez strony umowy dopuszczalności jej wcześniejszego
rozwiązania. Bowiem to od woli stron zależy, czy w ogóle może dojść do jej
wcześniejszego zakończenia oznaczającego zwolnienie pracownika z zakazu
prowadzenia działalności konkurencyjnej, a pracodawcę z obowiązku wypłacania
odszkodowania.
W związku z powyższym konieczne jest rozstrzygnięcie czy rozwiązanie
umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy jest uzależnione od
wskazania przyczyny (okoliczności) tego rozwiązania. Należy stwierdzić, że we
wcześniejszych orzeczeniach Sąd Najwyższy przyjmował, iż strony muszą określić
okoliczności (przyczyny) dopuszczalności wcześniejszego wypowiedzenia umowy o
zakazie konkurencji (wyroki z dnia 26 lutego 2003 r., I PK 139/02, OSNP 2004, nr
14, poz. 241, czy z dnia 24 maja 2011 r., II PK 298/10, LEX nr 964539). Jednak w
późniejszych orzeczeniach Sąd Najwyższy zmodyfikował stanowisko w tej kwestii.
Należy w tym miejscu podkreślić, że orzeczenia Sądu Najwyższego zapadały w
różnych okolicznościach faktycznych. Przede wszystkim strony w różny sposób
określały przesłanki rozwiązania umowy lub w ogóle ich nie wskazywały. W
niniejszej sprawie strony określiły przyczyny umożliwiające rozwiązanie umowy.
Uzasadnione jest więc odwołanie się do tych orzeczeń Sądu Najwyższego, które
dotyczą podobnych stanów faktycznych. Zasadniczy problem występujący w takich
przypadkach dotyczy więc nie tego, czy strony wskazały przyczyny rozwiązania
umowy ale tego, czy przyczyny te mogą być określone w sposób ogólny oraz, czy
podlegają weryfikacji sądu. Strony sporu określiły przyczyny rozwiązania umowy w
sposób ogólny – „ustanie przyczyn uzasadniających istnienie zakazu konkurencji”.
W wyroku z dnia 4 lutego 2009 r., II PK 223/08 (LEX nr 523521) Sąd Najwyższy
jednoznacznie stwierdził, że pracodawca samodzielnie ocenia, czy ustały
okoliczności uzasadniające zakaz konkurencji oraz, że ocena ta nie podlega
kontroli sądowej. Także w wyroku z dnia 10 lutego 2005 r., II PK 204/04 (OSNP
2005, nr 18, poz. 280) Sąd Najwyższy przyjął, że strony umowy o zakazie
konkurencji mogą (powinny) przewidzieć sposób i okoliczności uzasadniające
rozwiązaniem tej umowy przed upływem terminu na jaki została zawarta, a w
szczególności w razie ustania przyczyn uzasadniających taki zakaz. Jeszcze
bardziej jednoznaczne stanowisko w tej kwestii zajął Sąd Najwyższy w wyroku z
8
dnia 7 czerwca 2011 r., II PK 322/10 (LEX nr 1055023). Stwierdzono w nim, że
skorzystanie z wzajemnie uzgodnionego w umowie o zakazie konkurencji po
ustaniu stosunku pracy uprawnienia pracodawcy do jej wypowiedzenia nie wymaga
wskazania ani istnienia szczególnej lub konkretnie wskazanej w tej umowie
przyczyny ustania zakazu konkurencji, a dopuszczalność wcześniejszego
wypowiedzenia umowy terminowej o zakazie konkurencji w okolicznościach
przewidzianych w tej umowie nie jest sprzeczna z przepisami ani z zasadami prawa
pracy. Sąd Najwyższy przyjął także, że ustanie przyczyn ustanowienia zakazu
należy do oceny pracodawcy, która nie podlega weryfikacji sądowej, chyba że
strony uzgodniły i nazwały konkretne przyczyny lub okoliczności ustania dalszego
obowiązywania umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy. Także w
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 16 czerwca 2011 r., III BP 2/11 (LEX nr 1055024)
przyjęto, że wypowiedzenia przez pracodawcę umowy o zakazie konkurencji po
ustaniu stosunku pracy z powodu utraty znaczenia utrzymywania zakazu
konkurencji jest przesłanką wystarczająco konkretną i nienaruszającą istoty
zobowiązania stron tej umowy. Sąd Najwyższy uznał więc, że umowa o zakazie
konkurencji nie musi wskazywać konkretnej przyczyny jej wypowiedzenia. W
wyroku tym rozstrzygnięto również, że zastosowanie okresu wypowiedzenia jest
konieczne tylko wtedy, gdy strony ustanowią go w umowie o zakazie konkurencji.
Tak więc wynika z powyższego, że wcześniejsze rozwiązanie umowy o
zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy jest uzależnione od zamieszczenia
stosownego postanowienia w umowie. Wystarczające jest określenie przyczyny
tego rozwiązania w sposób ogólny, jak np. ustanie przyczyn uzasadniających zakaz
konkurencji. Ocena tak sformułowanej przyczyny należy do pracodawcy i nie może
być weryfikowana przez sąd.
Nie był też zasadny zarzut dotyczący trybu rozwiązania umowy. Osobiste
potwierdzenie wręczenia powodowi wypowiedzenia zamiast wysłania go listem
poleconym nie naruszało postanowienia umowy. Należy bowiem przyjąć, że
postanowienie to miało jedynie na celu charakter dowodowy, dotarcia oświadczenia
woli pracodawcy o rozwiązaniu umowy. Wręczenie pisma cel ten niewątpliwie
spełniło.
Z tych względów orzeczono jak w sentencji wyroku.
9
/tp/