Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CZ 47/13
POSTANOWIENIE
Dnia 9 października 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Anna Owczarek (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Wojciech Katner
SSN Marian Kocon
w sprawie z wniosku J. B. i H. B.
przy uczestnictwie J. C. i A. C.
o ustanowienie drogi koniecznej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 9 października 2013 r.,
zażalenia wnioskodawców na postanowienie Sądu Okręgowego w L.
z dnia 9 maja 2013 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i pozostawia
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania zażaleniowego Sądowi
Okręgowemu w L.
2
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy w L. postanowieniem z dnia 9 maja 2013 r., uwzględniając
apelację uczestników J. i A. małżonków C., uchylił postanowienie Sądu
Rejonowego w G. z dnia 23 listopada 2012 r. wydane w sprawie z wniosku J. i H.
małżonków B., ustanawiające za wynagrodzeniem służebność drogi koniecznej
obciążającą oznaczoną nieruchomość będącą przedmiotem współwłasności
uczestników, oraz przekazał sprawę Sądowi Rejonowemu do ponownego
rozpoznania.
W ocenie Sądu Okręgowego po wydaniu orzeczenia przez Sąd Rejonowy,
na skutek zbycia nieruchomości władnącej i twierdzeń właścicieli nieruchomości
obciążonej o rozszerzonym zakresie korzystania z drogi koniecznej, doszło
do takiej zmiany stosunków, że merytoryczne rozstrzygnięcie sprawy na etapie
postępowania apelacyjnego nie było możliwe. Nawet gdyby nie było przeszkód do
wezwania do udziału w sprawie nabywców nieruchomości władnącej, to uczestnicy
na rozprawie apelacyjnej podnieśli, że nabywcy nie respektują dotychczasowych
ustaleń stron i przejeżdżają samochodami ciężarowymi, a dotychczas prowadzona
na nieruchomości władnącej działalność gospodarcza obejmująca naprawę
samochodów została poszerzona m.in. o produkcję okien. W tej sytuacji konieczne
było przeprowadzenie postępowania dowodowego od początku i ustalenie zakresu
korzystania przez nabywców z nieruchomości obciążonej, częstotliwości
przejazdów oraz rodzaju pojazdów. Sąd Rejonowy rozstrzygając sprawę zakładał
bowiem, że po nieruchomości obciążonej przejeżdżać będą samochody osobowe,
stąd nie prowadził postępowania dowodowego w tym zakresie i nie zawężał
przedmiotowo treści ustanawianej służebności ze względu na kategorie pojazdów
i częstotliwość przejazdów. Jeśli zakres działalności gospodarczej prowadzonej na
nieruchomości władnącej uległ zwiększeniu, to – zdaniem sądu odwoławczego -
może się okazać, że potwierdzony zostanie zarzut nadmiernej uciążliwości
związanej z przejazdami po nieruchomości obciążonej, a wynagrodzenie
uwzględniające dotychczasowy sposób korzystania z nieruchomości obciążonej
będzie zbyt niskie.
3
Zażalenie do Sądu Najwyższego na postanowienie Sądu Okręgowego
wnieśli wnioskodawcy. Zaskarżając je w całości podnieśli zarzuty naruszenia:
- art. 386 § 4 k.p.c. polegającego na przyjęciu, że w sprawie zachodziła potrzeba
przeprowadzenia postępowania dowodowego „praktycznie w całości”,
- art. 316 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. polegającego na zaniechaniu wydania
orzeczenia merytorycznego w sytuacji, gdy w chwili orzekania przez Sąd Okręgowy
nieruchomością władnącą nie władali jeszcze jej nabywcy, ale wnioskodawcy,
- art. 192 pkt 3 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. polegającego na pominięciu, że zbycie
nieruchomości władnącej w toku sprawy nie mogło mieć wpływu na dalszy jej bieg,
a jedynie nabywcy mogli wstąpić do sprawy w miejsce wnioskodawców,
- art. 378 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. polegającego na przekroczeniu granic
apelacji i granic zaskarżenia,
- art. 386 § 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. polegającego na błędnym przyjęciu, że
zbycie nieruchomości władnącej miało miejsce przed wydaniem orzeczenia przez
Sąd Rejonowy,
- art. 510 k.p.c. polegającego na zaniechaniu wezwania nabywców nieruchomości
władnącej do udziału w sprawie, a następnie zaniechaniu wydania orzeczenia
merytorycznego z ich udziałem.
W konkluzji wnioskodawcy wnieśli o uchylenie zaskarżonego postanowienia
Sądu Okręgowego i zasądzenie od uczestników kosztów postępowania
zażaleniowego.
W zażaleniu zawarty został także wniosek o przeprowadzenie dowodu
z dokumentów w postaci umowy sprzedaży nieruchomości oraz wypisu z księgi
wieczystej prowadzonej dla nieruchomości dz. ew. nr 275 i 281/4.
Sąd Najwyższy zważył:
Zgodnie z art. 3941
§ 11
k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. zażalenie do Sądu
Najwyższego przysługuje w razie uchylenia przez sąd drugiej instancji wyroku sądu
pierwszej instancji i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.
W judykaturze Sądu Najwyższego jednolicie przyjmuje się, że celem takiego
zażalenia jest poddanie pod kontrolę prawidłowości uchylenia przez sąd drugiej
instancji wyroku sądu pierwszej instancji i przekazania sprawy do ponownego
postępowania, co może nastąpić jedynie w przypadkach przewidzianych w art. 386
4
§ 2 lub § 4 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., tj. stwierdzenia nieważności
postępowania w pierwszej instancji, przyjęcia, że sąd pierwszej instancji
nie rozpoznał istoty sprawy albo że wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia
postępowania dowodowego w całości. Konieczność odróżnienia funkcji, które
spełniać ma zażalenie przewidziane w art. 3941
§ 11
k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.,
od celu skargi kasacyjnej, służącej merytorycznej kontroli orzeczeń sądu drugiej
instancji, sprawia, że Sąd Najwyższy przy rozpoznawaniu zażalenia nie może
oceniać stanowiska sądu drugiej instancji co do meritum sprawy. Tak zawężony
zakres kognicji - co do zasady - obejmuje wyłącznie ustalenie, czy przyjęta przez
sąd drugiej instancji przyczyna uchylenia wyroku sądu pierwszej instancji
i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania odpowiada jednej z podstaw
przewidzianych w art. 386 § 2 lub § 4 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Tylko
w przypadku przyjęcia przez sąd drugiej instancji, że w pierwszej instancji miała
miejsce nieważność postępowania, kognicja Sądu Najwyższego poszerzona jest
o ocenę, czy nieważność taka rzeczywiście wystąpiła. Kontrola w tym przedmiocie
nie obejmuje jednak meritum sprawy i ogranicza się do przesłanek procesowych
(por. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 7 listopada 2012 r., IV CZ 147/12,
OSNC 2013/3/41; z dnia 28 listopada 2012 r., III CZ 77/12, OSNC 2013/4/54; z dnia
5 grudnia 2012 r., I CZ 168/12, OSNC 2013/5/68; z dnia 19 grudnia 2012 r., II CZ
141/12, niepubl.; z dnia 10 stycznia 2013 r., IV CZ 166/12, niepubl.; z dnia
21 lutego 2013 r., IV CZ 175/12, niepubl.; z dnia 14 marca 2013 r., I CZ 16/13,
niepubl.; z dnia 10 maja 2013 r., I CZ 37/13, niepubl.; z dnia 16 maja 2013 r., IV CZ
31/13, niepubl.; z dnia 26 czerwca 2013 r., II CZ 13/13, niepubl.).
W rozpoznawanej sprawie Sąd Okręgowy nietrafnie przyjął, w oparciu o art.
386 § 4 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., konieczność przeprowadzenia postępowania
dowodowego w całości z uwagi na zmianę niektórych okoliczności faktycznych.
W szczególności stanowiska takiego nie uzasadnia zmiana właściciela
nieruchomości władnącej i twierdzenie stron o większej uciążliwości ustanowionej
służebności. Obecna regulacja podstaw kasatoryjnych, w przeciwieństwie do stanu
prawnego obowiązującego przed dniem 1 lipca 2000 r., pozwala sądowi drugiej
instancji uchylić zaskarżone apelacją orzeczenie i przekazać sprawę do
ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji tylko w przypadku gdy
5
niezbędne jest przeprowadzenie postępowania dowodowego w całości, a nie
w znacznej części. Sąd Rejonowy ustalił stan faktyczny, przyjęty za podstawę
rozstrzygnięcia, w oparciu o szereg dowodów szczegółowo wskazanych
w uzasadnieniu postanowienia ustanawiającego służebność. Jeśli w ocenie Sądu
Okręgowego po wydaniu tego orzeczenia nastąpiła zmiana okoliczności, która
uczyniła rozstrzygnięcie Sądu Rejonowego nieaktualnym – a stanowisko to, jako
związane z merytoryczną oceną zasadności żądania, uchyla się spod oceny Sądu
Najwyższego przy rozpoznawaniu zażalenia na podstawie art. 3941
§ 11
k.p.c. w zw.
z art. 13 § 2 k.p.c. – to powinien uzupełnić postępowanie dowodowe co do
okoliczności istotnych z punktu widzenia prawa materialnego, mającego stanowić
podstawę rozstrzygnięcia. Obecnie obowiązujący model apelacji pełnej oznacza,
że sąd drugiej instancji jest sądem faktu i prawa, zatem rozpoznaje sprawę na
podstawie materiału zgromadzonego w obu instancjach, tyle że w granicach
zaskarżenia i przy związaniu co do zarzutów naruszenia przepisów postępowania
jedynie podniesionymi w apelacji (por. uchwała 7 sędziów SN z dnia 31 stycznia
2008 r., III CZP 49/07, OSNC 2008, nr 6, poz. 55). Zasada aktualności obliguje sąd
drugiej instancji do uwzględnienia stanu sprawy na dzień zamknięcia rozprawy
odwoławczej i umożliwia ewentualne uzupełnienie postępowania dowodowego.
Tym samym trafnie wnioskodawcy zarzucają Sądowi Okręgowemu naruszenie art.
386 § 4 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Wykładnia celowościowa i aksjologia leżąca u
podstaw wskazanej instytucji procesowej prowadzą do wniosku, że obecnie co do
zasady podstawowym sposobem rozstrzygnięcia w wypadku zasadności zarzutów
apelacji powinno być orzeczenie reformatoryjne (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 8 maja 2013 r., I CZ 24/13, niepubl.).
Dalsze podniesione w zażaleniu zarzuty nie mogły być skuteczne, gdyż jako
dotyczące oceny prawidłowości stanowiska sądu odwoławczego, odnoszącego się
do kwestii faktycznych i prawnych, wykraczają poza wskazany wyżej zakres
kognicji Sądu Najwyższego. Zwrócić jedynie należy uwagę, że w postępowaniu
nieprocesowym o ustanowienie drogi koniecznej nie ma zastosowania art. 192 pkt
3 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., gdyż kwestie uczestnictwa samodzielnie reguluje art.
510 k.p.c. oraz art. 626 k.p.c. Brak także podstawy prawnej do prowadzenia
6
postępowania dowodowego w postępowaniu zażaleniowym przed Sądem
Najwyższym.
Z tych względów Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39814
w zw. z art. 3941
§ 3 i art. 13 § 2 k.p.c., postanowił jak wyżej, pozostawiając orzeczenie o kosztach
postępowania zażaleniowego końcowemu rozstrzygnięciu w myśl art. 108 § 2 w zw.
z art. 39821
, art. 3941
§ 3 i art. 13 § 2 k.p.c.
db