Pełny tekst orzeczenia

446/5/B/2014

POSTANOWIENIE

z dnia 24 września 2014 r.

Sygn. akt Ts 261/13



Trybunał Konstytucyjny w składzie:



Stanisław Biernat – przewodniczący

Leon Kieres – sprawozdawca

Marek Zubik,



po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym zażalenia na postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 kwietnia 2014 r. o odmowie nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej M.J.,



p o s t a n a w i a:



nie uwzględnić zażalenia.



UZASADNIENIE



1. W skardze konstytucyjnej, sporządzonej przez radcę prawnego ustanowionego pełnomocnikiem z urzędu oraz wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 20 września 2013 r. (data nadania), M.J. (dalej: skarżący) zakwestionował zgodność: (1) art. 29 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) – „w zakresie, w jakim organem właściwym do rozpoznania powództwa przeciwko Skarbowi Państwa jest sąd, z którego działalnością wiąże się dochodzone roszczenie” – z art. 45 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji; (2) art. 1262 § 1 k.p.c. – „w zakresie, w jakim pozbawia strony prawa do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd” – z art. 45 ust. 1 w związku z art. 77 ust. 2 oraz art. 176 i art. 2 Konstytucji; (3) art. 1305 k.p.c. z art. 45 ust. 1, art. 174, art. 175, art. 176, art. 178 ust. 1 oraz art. 2 Konstytucji; (4) art. 3621 k.p.c. – „w zakresie, w jakim dopuszcza rozpoznanie sprawy przez osobę niemającą statusu sędziego – referendarza sądowego” – z art. 45 ust. 1, art. 174, art. 175, art. 176, art. 178 ust. 1 oraz 2 Konstytucji; (5) art. 364 § 2 k.p.c. – „w zakresie, w jakim dopuszcza rozpoznanie sprawy przez osobę niemającą statusu sędziego – referendarza sądowego” – z art. 45 ust. 1, art. 174, art. 175, art. 176, art. 176, art. 178 ust. 1 oraz art. 2 Konstytucji; (6) art. 39823 k.p.c. – „w zakresie, w jakim dopuszcza rozpoznanie sprawy przez osobę niemającą statusu sędziego – referendarza sądowego” – z art. 45 ust. 1, art. 174, art. 175, art. 176, art. 176, art. 178 ust. 1 oraz art. 2 Konstytucji; (7) art. 4971 § 3 k.p.c. – „w zakresie, w jakim dopuszcza rozpoznanie sprawy przez osobę niemającą statusu sędziego – referendarza sądowego” – z art. 45 ust. 1, art. 174, art. 175, art. 176, art. 176, art. 178 ust. 1 oraz art. 2 Konstytucji.

Zdaniem skarżącego kwestionowane regulacje w sposób sprzeczny z Konstytucją pozbawiają jednostkę prawa do merytorycznego rozpoznania sprawy, a także umożliwiają rozstrzyganie kwestii zwolnienia z obowiązku uiszczenia opłaty od pozwu referendarzowi sądowemu, który nie ma statusu sędziego. Ponadto skarżący zakwestionował przepis o właściwości miejscowej sądu w sprawach inicjowanych powództwem w trybie art. 4171 § 2 k.c.



2. Postanowieniem z 7 kwietnia 2014 r. Trybunał Konstytucyjny odmówił nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.



2.1. W pierwszej kolejności Trybunał odniósł się do braku związku pomiędzy orzeczeniem, z którego wydaniem skarżący wiąże naruszenie przysługujących mu konstytucyjnych praw (tj. postanowieniem Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 31 lipca 2012 r., sygn. akt I ACz 653/12, oddalającym zażalenie skarżącego na zarządzenie sędziego Sądu Okręgowego w Katowicach z 22 maja 2012 r., sygn. akt II Nc 342/11, w sprawie zwrotu pozwu) a zaskarżonymi art. 29 oraz art. 364 § 2 k.p.c. Powyższe rozstrzygnięcie dotyczyło bowiem wyłącznie zasadności zwrotu pozwu skarżącego ze względu na nieuiszczenie wymaganej opłaty sądowej od wnoszonego powództwa, a kwestionowane przepisy odnoszą się odpowiednio do wytaczania powództwa przeciwko Skarbowi Państwa według siedziby jego stationis fisci, gdy z jej działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, oraz do kompetencji referendarza sądowego w zakresie stwierdzania prawomocności orzeczeń. Nie budziło więc wątpliwości to, że odnośnie do art. 29 oraz art. 364 § 2 k.p.c. analizowana skarga konstytucyjna nie spełniała przesłanki określonej w art. 79 ust. 1 Konstytucji oraz w art. 47 ust. 1 pkt 1 i ust. 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK).

W związku z powyższym w zakresie badania konstytucyjności art. 29 oraz art. 364 § 2 k.p.c. Trybunał odmówił nadania dalszego biegu skardze z powodu niedopuszczalności orzekania (art. 39 ust. 1 pkt 1 in fine oraz art. 36 ust. 3 w związku z art. 49 ustawy o TK).



2.2. Zarzut niekonstytucyjności art. 1262 § 1 k.p.c. Trybunał uznał za oczywiście bezzasadny (art. 36 ust. 3 w związku z art. 49 ustawy o TK), gdyż przepis ten nie określa warunków zwalniania od kosztów sądowych. Trybunał zwrócił przy tym także uwagę na to, że kwestia kosztów sądowych – w aspekcie prawa do sądu – była kilkakrotnie przedmiotem szczegółowej analizy konstytucyjnoprawnej. W związku zaś z tym, że zwolnienie od kosztów sądowych jest wyjątkiem od zasady odpłatności postępowania sądowego, ustawodawca zwykły ma – co do zasady – swobodę regulacyjną; tym bardziej przysługuje mu ona, gdy kształtuje on odstępstwo od pewnej zasady (zob. postanowienie TK z 26 maja 2010 r., Ts 304/08, OTK ZU nr 3/B/2010, poz. 196).



2.3. Zarzuty sformułowane wobec art. 1305, art. 3621, art. 39823 oraz art. 4971 § 3 k.p.c., w istocie sprowadzały się wyłącznie do – wątpliwego pod względem argumentacji jurydycznej – zakwestionowania możliwości wykonywania przez referendarzy sądowych czynności w postępowaniu cywilnym w wypadkach wskazanych w ustawie (zwłaszcza w zakresie zwalniania od kosztów sądowych). Trybunał uznał je więc za oczywiście bezzasadne (art. 36 ust. 3 w związku z art. 49 ustawy o TK).

Trybunał wskazał, że w swoim dotychczasowym orzecznictwie rozstrzygnął zagadnienie, czy orzekanie o kosztach sądowych stanowi formę wymierzania sprawiedliwości. W wyroku z 13 czerwca 2006 r. o sygn. SK 54/04 (OTK ZU nr 6/A/2006, poz. 64) Trybunał stwierdził, że „postanowienie o kosztach postępowania, chociaż stanowiące konieczny element rozstrzygnięcia sprawy przez sąd, nie jest elementem materialnym wyroku rozstrzygającego spór prawny. Postanowienie o kosztach nie jest elementem aktu sądowego sprawowania wymiaru sprawiedliwości, lecz czynnością konsekutywną, stanowiącą konsekwencję rozstrzygnięcia merytorycznego w ramach sprawowania wymiaru sprawiedliwości (chociaż jest czynnością z zakresu ochrony prawnej). (…) Orzeczenie (postanowienie) sądu ustalające koszty postępowania nie należy do aktów (czynności) dokonywanych w ramach sprawowania funkcji wymiaru sprawiedliwości przez sąd, lecz do czynności dodatkowych, konsekutywnych wobec rozstrzygniętej sprawy”. W wyroku z 1 grudnia 2008 r. o sygn. P 54/07 (OTK ZU nr 10/A/2008, poz. 171), rozwijając tę linię orzeczniczą, Trybunał stwierdził, że „również postanowienie w przedmiocie zwolnienia od kosztów sądowych nie stanowi formy wymierzania sprawiedliwości, lecz jest czynnością z zakresu ochrony prawnej. Nie ma zatem przeszkód, aby ustawodawca, w ramach przysługującej mu swobody legislacyjnej, powierzył orzekanie w tym zakresie organom, które nie sprawują wymiaru sprawiedliwości. Dla zagwarantowania jednostce prawa do sądu konieczne, ale jednocześnie i wystarczające, będzie zapewnienie jej możliwości zaskarżenia takiego rozstrzygnięcia organu niesądowego do sądu powszechnego lub administracyjnego, który w przedmiocie zwolnienia od kosztów sądowych orzeknie ostatecznie”. Istnieją gwarancje proceduralne służące minimalizacji ryzyka ekscesywnego stosowania negatywnej przesłanki zwolnienia od kosztów sądowych, wynikającej z art. 109 ust. 2 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594, ze zm.; dalej: u.k.s.s.c.). Ewentualna odmowa zwolnienia od kosztów, wydana przez referendarza sądowego (art. 118 u.k.s.s.c.), podlega zaskarżeniu w drodze skargi na czynności referendarza sądowego (art. 39822-39823 k.p.c.). Od skargi na orzeczenie referendarza sądowego w sprawie zwolnienia od kosztów sądowych nie pobiera się opłaty (art. 95 ust. 2 pkt 3 u.k.s.s.c.). Skargę rozpatruje sąd, w którym wydano zaskarżone orzeczenie. Po rozpoznaniu skargi sąd wydaje postanowienie, którym zaskarżone postanowienie referendarza sądowego utrzymuje w mocy albo zmienia. Należy przy tym zastrzec, że sąd orzeka jako organ drugiej instancji (zob. wyrok TK z 16 czerwca 2008 r., P 37/07, OTK ZU nr 5/A/2008, poz. 80).

Trybunał zaznaczył również, że kwestia rozstrzygnięcia w kwestii zwolnienia od kosztów sądowych – choć niekiedy może utrudniać dostęp do sądu – nie mogłaby się pojawić, gdyby określony podmiot był pozbawiony prawa do sądu. Wydanie takiego orzeczenia jest bowiem możliwe tylko wtedy, gdy jednostka skorzysta z prawa do przedłożenia sprawy w rozumieniu konstytucyjnym (zob. wyrok TK z 3 lipca 2002 r., SK 31/01, OTK ZU nr 4/A/2002, poz. 49). Incydentalne postępowanie zmierzające do rozstrzygnięcia, czy oznaczony podmiot może być zwolniony od kosztów sądowych, jest konsekwencją jego działań w ramach wszczętego już wcześniej postępowania w sprawie (zob. wyrok TK z 12 maja 2011 r., P 38/08, OTK ZU nr 4/A/2011, poz. 33).



2.4. Trybunał wskazał także na nieprawidłowe przywołanie przez skarżącego jako wzorców kontroli art. 2, art. 174, art. 175, art. 176 oraz art. 178 ust. 1 Konstytucji. Wskazane przepisy w całości (art. 174, art. 175 i art. 178 ust. 1) bądź w części (art. 176 ust. 2) mają bowiem charakter ustrojowy, gdyż dotyczą wyłącznie ustroju sądownictwa w Rzeczypospolitej Polskiej, i nie można z nich wywieść konstytucyjnych praw podmiotowych przysługujących jednostce. Z kolei art. 2 ustawy zasadniczej – w sprawach inicjowanych wniesieniem skargi konstytucyjnej – może być jedynie wzorcem „pomocniczym” w odniesieniu do przepisu Konstytucji statuującego prawa lub wolności (zob. postanowienie pełnego składu TK z 23 stycznia 2002 r., Ts 105/00, OTK ZU nr 1/B/2002, poz. 60).



2.5. Odpis postanowienia z 7 kwietnia 2014 r. został doręczony pełnomocnikowi skarżącego 10 kwietnia 2014 r.



3. W piśmie procesowym sporządzonym przez pełnomocnika z urzędu i wniesionym do Trybunału Konstytucyjnego 16 kwietnia 2014 r. (data nadania) skarżący złożył zażalenie na postanowienie z 7 kwietnia 2014 r. Zarzucił w nim Trybunałowi: po pierwsze – naruszenie art. 190 ust. 5 Konstytucji, spowodowane rozpoznaniem sprawy przez jednego sędziego Trybunału; po drugie – naruszenie art. 45 ust. 1 Konstytucji przez odmowę nadania dalszego biegu skardze pomimo tego, że w wyroku z 15 kwietnia 2014 r. w sprawie o sygn. SK 12/13 (OTK ZU nr 4/A/2014, poz. 41) „Trybunał ten uznał, iż mechanizm uzależniający prawo do sądu od opłaty stosunkowej pobieranej bez względu na czynności sądu – jest niezgodny z prawem do sądu”.



Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:



1. Zgodnie z art. 36 ust. 4 w związku z art. 49 ustawy o TK skarżącemu przysługuje prawo wniesienia zażalenia na postanowienie Trybunału Konstytucyjnego o odmowie nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu. Trybunał, w składzie trzech sędziów, rozpatruje zażalenie na posiedzeniu niejawnym (art. 25 ust. 1 pkt 3 lit. b in fine w związku z art. 36 ust. 6 i 7 w związku z art. 49 ustawy o TK). Na etapie rozpoznania zażalenia Trybunał Konstytucyjny bada przede wszystkim, czy w wydanym postanowieniu prawidłowo stwierdził istnienie przesłanek odmowy nadania skardze dalszego biegu.



2. Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że zaskarżone postanowienie jest prawidłowe, a odniesienie się do treści zażalenia należy poprzedzić uwagami natury ogólnej, dotyczącymi zasady skargowości obowiązującej w postępowaniu przed polskim sądem konstytucyjnym. Zgodnie z art. 66 ustawy o TK Trybunał, orzekając, jest związany granicami wniosku, pytania prawnego lub skargi. Zasada ta wymaga, aby to sam skarżący określił akt normatywny lub jego część, które są przedmiotem postępowania. Trybunał nie może z urzędu rozszerzyć tak wskazanego zakresu przedmiotowego kontroli. Istotne jest przy tym to, że niemożność działania Trybunału ex officio zachowuje aktualność we wszystkich stadiach postępowania przed tym organem. Należy zatem przyjąć, że podmiot składający zażalenie na postanowienie o odmowie nadania skardze dalszego biegu sam określa granice, w ramach których sprawa podlega rozpoznaniu.

Niezwykle istotna jest przy tym funkcja, jaką pełni ten środek odwoławczy. Jak wynika z treści art. 36 ust. 4 w związku z art. 49 ustawy o TK na postanowienie w sprawie nienadania skardze dalszego biegu skarżącemu przysługuje zażalenie do Trybunału w terminie siedmiu dni od daty doręczenia postanowienia. Przedmiotem zażalenia jest wydane w ramach wstępnej kontroli postanowienie dotyczące oceny strony formalnej skargi. Ponieważ w przepisie tym stanowi się o postanowieniu w sprawie nienadania dalszego biegu skardze, więc należy uznać, że zażalenie może odnosić się jedynie do tych argumentów przedstawionych przez Trybunał Konstytucyjny, które przemawiają za negatywną oceną strony formalnej skargi. Brak takiego odniesienia każdorazowo zostaje oceniony jako niepodważenie zasadności argumentacji zawartej w zaskarżonym postanowieniu i skutkuje nieuwzględnieniem zażalenia (por. np. postanowienie TK z 31 października 2011 r., Ts 306/10, OTK ZU nr 5/B/2011, poz. 381).



3. Przystępując do oceny wniesionego przez skarżącego środka odwoławczego, Trybunał stwierdza, że pierwszy zarzut sformułowany w zażaleniu należy uznać za oczywiście bezzasadny i wynikający z nieznajomości przepisów dotyczących ustroju i funkcjonowania Trybunału Konstytucyjnego.



3.1. Zgodnie z art. 197 Konstytucji organizację Trybunału Konstytucyjnego oraz tryb postępowania przed Trybunałem określa ustawa. Ustawa o TK, która m.in. określa skład Trybunału właściwy do orzekania w sprawach, o których mowa w art. 188 i art. 189 Konstytucji. Postanowienie art. 190 ust. 5 Konstytucji, powtórzone w art. 68 ust. 1 ustawy o TK, odnosi się do spraw, w których Trybunał orzeka w pełnym składzie (art. 25 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK), w składzie pięciu sędziów (art. 25 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK) oraz w składzie trzech sędziów (art. 25 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK). Jednocześnie należy zauważyć, że zgodnie z art. 36 ust. 1 w związku z art. 49 ustawy o TK skargi konstytucyjne podlegają wstępnemu rozpoznaniu, którego dokonuje Trybunał w składzie jednego sędziego. Z art. 190 ust. 5 Konstytucji nie wynika bowiem nakaz stosowania reguły orzekania przez Trybunał w składzie wieloosobowym w sprawach formalnych, do których zalicza się wstępna kontrola wniosków podmiotów, wskazanych w art. 191 ust. 1 pkt 3–5 Konstytucji, oraz wstępna kontrola skarg konstytucyjnych (zob. L. Garlicki, uwaga 26 do art. 190 Konstytucji, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. L. Garlicki, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1999-2007).



3.2. Trybunał Konstytucyjny przypomina, że zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo, na zasadach określonych w ustawie, wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekły ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji. Oznacza to, że z woli ustrojodawcy – z jednej strony – skarga konstytucyjna musi spełniać warunki merytoryczne i formalne określone w ustawie zwykłej, czyli ustawie o TK, z drugiej zaś – tryb postępowania ze skargą (w tym kwestia jej kontroli formalnej oraz to w jakim składzie Trybunał rozpoznaje skargę na etapie wstępnej lub merytorycznej kontroli) został pozostawiony wyborowi ustawodawcy (zob. J. Trzciński, uwaga 10. do art. 79 Konstytucji, [w:] Konstytucja…, op.cit.).

Tymczasem w zażaleniu skarżący podaje w wątpliwość to, że Trybunał Konstytucyjny orzekający w jednoosobowym składzie ma legitymację do wstępnego rozpoznania skargi konstytucyjnej. W związku z powyższym należy podkreślić, że w świetle przepisów ustawy o TK wstępna kontrola skarg konstytucyjnych jest dokonywana najpierw przez, wyznaczonego przez Prezesa Trybunału Konstytucyjnego, sędziego Trybunału, którego rozstrzygnięcie podlega – co istotne – weryfikacji składu trzech sędziów Trybunału (w wyjątkowych przypadkach – przez TK w pełnym składzie), zainicjowanej wniesieniem zażalenia na postanowienie o odmowie nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu. Nie ma zatem de lege lata żadnych podstaw prawnych do tego, by twierdzić, że zaskarżone postanowienie zostało nieprawidłowo wydane przez jednego sędziego Trybunału Konstytucyjnego.



3.3. Z wyżej przedstawionych powodów zarzut, jakoby Trybunał naruszył przez Trybunał art. 190 ust. 5 Konstytucji, nie podlega uwzględnieniu.



4. Trybunał stwierdza, że także drugi zarzut podniesiony w zażaleniu jest oczywiście bezzasadny i wynika z nieuważnej lektury punktu 4 uzasadnienia postanowienia z 7 kwietnia 2014 r. oraz uzasadnienia wyroku TK z 15 kwietnia 2014 r. o sygn. SK 12/13.



4.1. W zaskarżonym postanowieniu Trybunał, zbadawszy dopuszczalność kontroli merytorycznej art. 1262 § 1 k.p.c. – po pierwsze – stwierdził brak związku pomiędzy zaskarżonym przepisem a sformułowanym zarzutem jego niekonstytucyjności. Po drugie – odwoławszy się do swoich wcześniejszych orzeczeń, wskazał, że instytucja kosztów sądowych, na którą składa się obowiązek uiszczenia stosownej opłaty od pozwu przez podmiot inicjujący postępowanie sądowe, nie narusza konstytucyjnych gwarancji prawa do sądu. Tym bardziej że obowiązujące regulacje postępowania zapewniają jego uczestnikom – ze względu na ich sytuację materialną – możliwość zwolnienia w całości albo w części z obowiązku ponoszenia tych kosztów.

Z kolei w wyroku przywołanym przez pełnomocnika skarżącego Trybunał orzekł o niezgodności art. 34 ust. 2 u.k.s.s.c. z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3, art. 77 ust. 2 i art. 78 Konstytucji. Zdaniem Trybunału o negatywnej ocenie zakwestionowanego przepisu przesądziło przede wszystkim wadliwe (nieproporcjonalne) określenie maksymalnej wysokości opłaty stosunkowej pobieranej od skargi na orzeczenie Krajowej Izby Odwoławczej wtedy, gdy dotyczy ona czynności dokonywanych przez zamawiającego po otwarciu ofert (kwota 5 000 000,00 zł została uznana za arbitralną i wygórowaną). Trybunał – co istotne – nie zanegował samego obowiązku wniesienia opłaty od pozwu jako warunku wszczęcia postępowania sądowego.



4.2. Z wyżej przedstawionych powodów zarzut, jakoby Trybunał naruszył art. 45 ust. 1 Konstytucji, nie podlega uwzględnieniu.



5. W związku z tym, że skarżący w zażaleniu nie odniósł się do, wskazanych w punktach 3, 5 i 6 uzasadnienia zaskarżonego postanowienia, przesłanek odmowy nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej, Trybunał ograniczył się – na podstawie art. 66 ustawy o TK – do jednoznacznego ich zaaprobowania.



Z wyżej przedstawionych powodów Trybunał Konstytucyjny – na podstawie art. 36 ust. 7 w związku z art. 49 ustawy o TK – postanowił jak w sentencji.