Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE

Dnia 6 maja 2015 roku

Sąd Okręgowy w Szczecinie II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 22 kwietnia 2015 roku w S.

sprawy z wniosku Z. F. (1)

z udziałem A. Z.

o rozgraniczenie

na skutek apelacji wniesionej przez uczestniczkę od postanowienia Sądu Rejonowego w Gryfinie z dnia 1 sierpnia 2014 roku, sygn. akt I Ns 775/11

uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi Rejonowemu w Gryfinie do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach instancji odwoławczej.

Sygn. akt II Ca 1189/14

UZASADNIENIE

Postanowieniem z dnia 1 sierpnia 2014 roku, Sąd Rejonowy w Gryfinie, w sprawie z wniosku Z. F. (1) z udziałem A. Z. o rozgraniczenie (sygn. I Ns 775/11):

I.  dokonał rozgraniczenia nieruchomości usytuowanych na działkach nr (...) w C., dla których prowadzone są KW nr (...) i (...) w ten sposób, że przebieg granicy między ww. nieruchomościami wyznaczył w linii łączącej punkty 1F, 2F,3F,4F,5F,6F i 7F, stosownie do szkicu granicznego i mapy zasadniczej nieruchomości z 4 lipca 2012 roku stanowiących załączniki do opinii geodezyjnej biegłego M. K. (1) z dnia 20 listopada 2012 roku, znajdujące się na k. 68 i 72 akt niniejszej sprawy,

II.  a. ustanowił na nieruchomości stanowiącej działkę nr (...) w C. służebność przechodu i przejazdu na rzecz każdoczesnego właściciela nieruchomości na działce nr (...), obejmującą obszar o powierzchni 72 m2, usytuowany pomiędzy główną bramą wjazdową na teren posesji na działce nr (...) a istniejącym ogrodzeniem działki nr (...) od strony północno zachodniej, przebiegającym między punktami 3F i 4F zaznaczonymi na szkicu granicznym i szkicu polowym, stanowiącymi załączniki do opinii geodezyjnej biegłego M. K. (1) z dnia 20 listopada 2012 roku - do wysokości zlokalizowanej tam furtki i bramy wjazdowej prowadzących na teren działki nr (...),

b. określił wynagrodzenie za korzystanie z ww. służebności na kwotę 700 zł rocznie i zobowiązał każdoczesnego właściciela nieruchomości na działce nr (...) do jej zapłaty na rzecz każdoczesnego właściciela nieruchomości na działce nr (...) - w terminie na koniec każdego roku kalendarzowego do 14 stycznia następnego roku kalendarzowego,

III. stwierdził, że koszty postępowania obciążają każdą ze stron w zakresie poniesionym przez nie w

toku dotychczasowego postępowania,

IV.  zasądził na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Rejonowego w Gryfinie z tytułu kosztów sądowych obejmujących zwrot poniesionych tymczasowo wydatków od Z. F. (1) kwotę 2364,50 zł, a od A. Z. kwotę 2364,50 zł.

Sąd Rejonowy oparł powyższe rozstrzygnięcie na ustalonym w sposób następujący stanie faktycznym:

Sporne nieruchomości stanowiły przedmiot nadania na rzecz poprzedników prawnych stron F. F. - w odniesieniu do obecnej działki nr (...) i M. H. - w odniesieniu do działki uczestniczki oznaczonej nr 37.

Akt nadania, którego adresatem był F. F. z dnia 14 października 1952 roku stwierdzał przysługujące mu prawo własności do gospodarstwa rolnego obejmującego użytki rolne o powierzchni ponad 7 ha, a także zabudowania w postaci 1/2 domu mieszkalnego o wymiarach 13 x 10 m. i stajni o wymiarach 9 x 9 m.

W orzeczeniu o wykonaniu aktu nadania z dnia 31 lipca 1958 roku przypadające ww. zabudowania opisano ogólnie jako dom, dwa chlewy i stodołę bez informacji konkretyzujących te obiekty. Orzeczenie o wykonaniu aktu nadania odwoływało się w kwestii ustalenia granic gospodarstwa do decyzji Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w D. z 25 marca 1958 roku nie przytaczając zawartych w tym orzeczeniu ustaleń.

Dnia 10 września 1984 roku na podstawie umowy przekazania gospodarstwa rolnego zawartej w trybie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników F. F. wraz ze swoją małżonką zbył nieodpłatnie całość gruntów wchodzących w skład nadanego mu gospodarstwa objętego wspólnością majątkową małżeńską, wraz z działką siedliskową na rzecz Z. F. (1) jako następcy. W umowie tej opisano istniejące na gruncie w dacie przekazania budynki wymieniając wśród nich oprócz domu mieszkalnego także oborę murowaną, krytą dachówka, oraz dwie murowane chlewnie (świniarnię) i stodołę - kryte eternitem.

Wnioskodawczyni dobudowała na działce nr (...) dodatkowe budynki gospodarcze.

Akt nadania nieruchomości wydany na rzecz M. H. z dnia 31 maja 1958 roku przyznał mu prawo własności gruntów ornych pastwisk i nieużytków we wsi O., a także dom mieszkalny i część obory przydzielonej z "działki siedliskowej ob. Łabędzia", bez sprecyzowania ich wielkości i miejsca usytuowania. W posiadanie gospodarstwa uprawniony został wprowadzony decyzją Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w D. z 2 maja 1957 roku.

W dniu 31 czerwca 1958 roku wydano orzeczenie o wykonaniu aktu nadania, w którym budynki zlokalizowane w obrębie nadanego gospodarstwa opisane są jako dom mieszkalny i chlew, bez wskazywania ich dodatkowych cech i właściwości dokładniej charakteryzujących te obiekty.

W późniejszym okresie działka nr (...) wraz z pozostałymi nieruchomościami wchodzącymi w skład nadanego gospodarstwa rolnego stała się przedmiotem nieformalnego obrotu.

W 1967 roku doszło do sprzedaży nieruchomości na rzecz L. Z. - małżonka A. Z.. Ten przekazał następnie całość gospodarstwa w wyłączne posiadanie żony.

W dniu 14 lipca 1973 roku wydano akt własności ziemi potwierdzający nabycie przez uczestniczkę w trybie przepisów ustawy z dnia 26 października 1971 roku o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych gospodarstwa rolnego składającego się z działek nr (...).

W obrębie O., do którego należą nieruchomości stron, nie były dokonywane szczegółowe pomiary stanu władania, a przebieg granic nieruchomości wyznaczany był w oparciu o zapisy przedwojennych niemieckich map katastralnych o niewielkiej dokładności.

Na przełomie 1957/1958 roku przeprowadzono wymianę gruntów, która została zatwierdzona orzeczeniem Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w D. z dnia 25 marca 1958 roku. Efektem tych czynności było założenie operatu ewidencji gruntów dla wspomnianego obrębu geodezyjnego, w tym rejestru gruntów, wraz z mapą ewidencyjną w skali 1:5000. Nie doszło jednak do szczegółowo określenia przebiegu granic działek ewidencyjnych ani wyznaczenia w jednoznaczny sposób położenia ich punktów granicznych.

Także między działkami stron brak jest trwale stabilizowanych punktów granicznych.

Wymiana gruntów została poprzedzona przeprowadzonym w kwietniu 1957 roku sprawdzeniem budynków gospodarskich oraz ich stanu i chłonności, które potwierdzono protokolarnie. Dołączony do protokołu wykaz budynków nie zawiera dokładniejszych informacji o samych budynkach i granicach poszczególnych gospodarstw.

W 1992 roku miało miejsce rozgraniczenie dotyczące pasa drogowego położonego na działce nr (...) przylegającej od strony południowej do nieruchomości stron. W trakcie czynności rozgraniczeniowych wyznaczono na gruncie, punkt graniczny oznaczony nr (...), który w późniejszym okresie potraktowano jako punkt odniesienia przy określaniu na mapach ewidencyjnych przebiegu granicy między działkami stron.

Odrębne rozgraniczenia dokonane zostały ponadto między działkami nr (...), wyznaczając w bezsporny sposób przebieg wzajemnych granic tych nieruchomości.

Z działki drogowej nr (...) prowadzi wjazd na teren nieruchomości Z. F. (1) zamykany metalową bramą zlokalizowaną między budynkami mieszkalnymi stron o szerokości w granicach 4, 5 m., z którego dotychczas strony wspólnie korzystały.

Wjazd ten umożliwia niezależny dostęp do podwórza zamkniętego między domem mieszkalnym A. Z., a budynkiem gospodarczym, na którym znajduje się szambo należące do uczestniczki. A. Z. korzystała z tego wjazdu za przyzwoleniem wnioskodawczyni nieodpłatnie i sporadycznie głównie w celu opróżniania swego szamba.

Wejście na podwórze uczestniczki od strony działki nr (...) jest zamykane furtką i bramą będącymi elementami metalowego ogrodzenia, którego przedłużeniem jest pierwotnie istniejący mur ceglany dochodzący do ścian budynku gospodarczego o nr ewidencyjnym 89, usytuowanego naprzeciwko domu mieszkalnego A. Z. i użytkowanego przez wnioskodawczynię. Ww. furtka i brama są zlokalizowane w odległości do 9,5 m. od bramy wjazdowej na teren posesji na działce nr (...) łącząc się z narożnikiem budynku mieszkalnego uczestniczki, od strony jego ściany wychodzącej w kierunku posesji wnioskodawczyni.

Uczestniczka dysponuje także wejściem na podwórze swojej posesji prowadzącym przez należący do niej budynek mieszkalny.

Natomiast wejście i wjazd na teren działki A. Z. od strony granicy z działką nr (...) jest niemożliwe ze względu na sposób wzajemnego usytuowanie zabudowy, tj. budynku mieszkalnego i gospodarczego położonego na posesji uczestniczki i będącego przedłużeniem budynku gospodarczego usytuowanego na działce nr (...).

Korzystanie z nadanych nieruchomości, w szczególności wchodzących w ich skład działek siedliskowych przez pierwotnych właścicieli M. H., a następnie L. Z. i jego małżonkę a także F. F. wraz z małżonką było zgodne. Nie dochodziło między nimi do żadnych sporów o granicę. Także po nabyciu nieruchomości przez strony co najmniej do 2009 roku korzystanie z nich odbywało się bezkonfliktowo.

W dniu 12 stycznia 2011 roku, na wniosek Z. F. (1) wszczęte zostało przez Burmistrza C. postępowanie rozgraniczeniowe dotyczące należących do stron nieruchomości. Postępowanie to nie doprowadziło do rozgraniczenia działek na spornym odcinku i uległo umorzeniu.

Aktualna wartość rynkowa gruntu na działce nr (...) kształtuje się w wysokości 37,78 zł/m ², a stawka za gospodarcze wykorzystanie działki na cele dojazdowe wynikająca z intensywności użytkowania obszaru przewidzianego na zapewnienie dojazdu odpowiada równowartości 26 % podanej stawki za 1 m ² gruntu.

W tak ustalonym stanie faktyczny Sąd Rejonowy uznał wniosek o rozgraniczenie za podlegający uwzględnieniu co do zasady.

Sąd pierwszej instancji wskazał, iż zgodnie z art. 153 kc rozgraniczenie nieruchomości następuje według określonych w tym przepisie kryteriów, które mają zastosowanie w podanej nim kolejności. Gdy granice stały się sporne, ich ustalenie powinno nastąpić przede wszystkim według stanu prawnego, który ocenić należy uwzględniając regulacje ustawy Prawo geodezyjne i kartograficzne (por. art. 31 ust. 2 i 3 ustawy). Zważył, iż w niniejszej sprawie, jak zostało to przedstawione w opinii biegłego oraz w ocenach i sprawozdaniach z przebiegu rozgraniczenia w trybie postępowania administracyjnego, brak jest dokumentów dotyczących nieruchomości stron, które w samodzielny i wiarygodny sposób opisywały przebieg linii granicznej. Zdaniem Sądu pierwszej instancji analiza treści aktów nadania i towarzyszących im orzeczeń oraz innego rodzaju dokumentów zmierzających do uściślenia stanu władania i wykonania aktów nadania prowadzi do wniosku, że dokumenty te w bardzo ogólnym zarysie określają przewidywany zakres posiadania i wykonywania prawa własności przez pierwotnych właścicieli działek nr (...), zatem jedynie pośrednio mogą sugerować określony kształt linii granicznej obu nieruchomości, a analizę walorów dowodowych dokumentów pochodzących z okresu uwłaszczenia w okresie powojennym przeprowadził biegły M. K. (1).

Sąd Rejonowy uznał, iż ogólnie niespójne i pozbawione konsekwencji sposoby opisu budynków gospodarskich usytuowanych na obu działkach w sporządzanej w późniejszym okresie dokumentacji związanej z realizacją aktów nadania powodują, że na ich podstawie nie jest możliwe precyzyjne określenie, które z opisywanych budynków de facto znalazły się w granicach jednej bądź drugiej z działek. Stąd też dokumenty te nie mogą stanowić obecnie wyłącznej podstawy do określenia przebiegu granicy między nieruchomościami stron. Podkreślił, iż czynności geodezyjne związane z rozgraniczaniem sąsiednich nieruchomości (działki nr (...)) i sporządzane w ich efekcie dokumenty nie zawierają danych i informacji, które byłyby przydatne do poczynienia ustaleń istotnych dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy. Takiej przydatności pozbawiony jest również pochodzący z 1957 roku protokół sprawdzenia budynków oraz ich stanu i chłonności w gospodarstwach położonych w obrębie O., do którego należą sporne nieruchomości. Decyzja Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w D. z 25 marca 1958 roku stanowi wyłącznie zatwierdzenie czynności związanych z wymianą gruntów we wsi O. natomiast nie wyznacza przebiegu granicy między spornymi nieruchomościami. Brak jest ponadto trwałych oznaczeń granicznych pochodzących z wcześniejszego okresu i okresu współczesnego, które stanowiłyby odpowiedni punkt odniesienia przy wyznaczaniu obecnego przebiegu linii granicznej na odcinku spornym. W konsekwencji Sąd pierwszej instancji uznał, iż istniejące oznaczenia i dane ujawnione w ewidencji gruntów i budynków nie pokrywają się ze sposobem użytkowania nieruchomości i nie są miarodajne dla określenia przebiegu ich granicy prawnej, na co wskazywały jednoznacznie opinia biegłego jak i opinia geodety w administracyjnym postępowaniu rozgraniczeniowym. Podkreślono, że w postępowaniu rozgraniczeniowym sąd nie jest związany danymi z ewidencji gruntów i budynków, jeśli zostanie stwierdzone, że dane te są niepełne i niewystarczające do wyznaczenia przebiegu granicy w terenie w pełni jednoznaczny i niekwestionowany sposób. Dlatego też argumentacja uczestniczki odwołująca się do istniejących danych, o których walorach dowodowych negatywnie wypowiedział się biegły, pozbawiona jest skuteczności.

W konsekwencji Sąd rozstrzygnął kwestię przebiegu granicy z uwzględnieniem stanu władania stron i ich poprzedników prawnych w odniesieniu do gruntów i budynków gospodarczych, gdyż ustawa z dnia 26 października 1971 roku o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych wprowadziła zasadę nabycia prawa własności gruntów wchodzących w skład gospodarstw rolnych w granicach faktycznego posiadania istniejącego w dacie wejścia jej w życie, tj. w dniu 4 listopada 1971 roku. Sąd Rejonowy zważył, iż niespornie zakres posiadania gruntów stanowiących obecne działki nr (...) był praktycznie niezmieniony od chwili objęcia we władanie tych nieruchomości przez pierwotnych właścicieli. Do 2009 roku nie było ono ponadto przedmiotem kontrowersji między stronami. Niewątpliwe zatem, obecny stan posiadania stron odpowiada temu jaki istniał w dniu wejście w życie ww. ustawy. Przesądza to o tym, że granice w jakich strony władają obecnie swymi posesjami odpowiadają prawu.

Z poczynionych w sprawie ustaleń wynika, że posiadanie uczestniczki poza bezspornie należącym do niej budynkiem mieszkalnym i gospodarczym położonym od strony działki nr (...) ograniczało się do podwórza przylegającego (od strony zachodniej) do budynku mieszkalnego uczestniczki, a od posesji wnioskodawczyni oddzielonego z jednej strony przez mur i ogrodzenie będące przedłużeniem ściany budynku mieszkalnego uczestniczki zaś w dalszej części - przez ścianę budynku gospodarczego o wymiarach 9x8 m, oznaczonego nr 89 i będącego w wyłącznym posiadaniu wnioskodawczyni i jej poprzedników prawnych. Pozwala to uznać ww. budynek za przynależny do nieruchomości wnioskodawczyni.

Z kolei korzystanie przez uczestniczkę z głównej bramy zlokalizowanej między budynkami mieszkalnymi stron miało charakter doraźny i okazjonalny, związany z podejmowanymi w ostatnim okresie czynnościami w zakresie odbioru i wywozu nieczystości płynnych. Taki sposób korzystania z gruntu odpowiada treści prawa służebności. Tak więc wykonywanie tego posiadania nie może być uznane za modyfikujące przebieg granicy między nieruchomościami ustalany wg kryterium stanu prawnego.

Ostatecznie, biorąc pod uwagę wzajemne usytuowanie zabudowań gospodarczych stron i sposób władania nimi, oraz przebiegu pierwotnie rozgraniczającego obie posesję oryginalnego muru poniemieckiego, Sąd Rejonowy uznał, że opisane w opinii biegłego ukształtowanie linii granicznej stanowi uzasadnioną podstawę do rozgraniczenia obu nieruchomości, dlatego też orzekł jak w punkcie I sentencji.

Dalej Sąd wskazał, że dla skompensowania niedogodności wynikających z ustalonego przebiegu granicy nieruchomości stron i zagwarantowania możliwości swobodnego dostępu i korzystania przez uczestniczkę z nieruchomości w dotychczasowy sposób, Sąd ustanowił służebność gruntową obciążająca działkę nr (...), nawiązującą do służebności drogi koniecznej (art. 145 kc). Służebność ta ma co do zasady charakter odpłatny, wobec czego na rzecz wnioskodawczyni przyznano wynagrodzenie, które określono na podstawie opinii biegłej M. K. (2), której ustalenia w zasadniczej części nie były kwestionowane. Wysokość wynagrodzenia w stosunku do wyliczonej bezpośrednio w opinii została nieznacznie przez Sąd podwyższona na skutek korekty wielkości powierzchni niezbędnej do realizacji służebności (nie 54 m ², ale 72 m ²). Brak zdaniem Sądu przeszkód, aby omawiane wynagrodzenie było periodycznie płatne, dla pełnej ekwiwalentności świadczenia będącego korelatem korzystania z obciążonej działki przez uprawnionego, które realizowane jest w dłuższej perspektywie czasowej.

O kosztach postępowania orzeczono stosownie do art. 520 § 1 kpc.

Z kolei o nieuiszczonych kosztach sądowych orzeczono stosownie do art. 83 ust. 2 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.

Apelację od powyższego postanowienia wywiodła uczestniczka i wniosła o jego zmianę w całości, poprzez przyjęcie ustaleń wskazanych na k. 16 opinii biegłego sądowego.

Zaskarżonemu orzeczeniu apelująca zarzuciła:

a)  błąd w ustaleniach faktycznych polegający na uznaniu, że decyzja Urzędu Rejonowego w G. z dnia 11 sierpnia 1992 roku, znak (...). (...)-6/9/92, w świetle ustawy z dnia 26 października 1971 roku o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych miała charakter deklaratoryjny, podczas gdy decyzja ta funkcjonowała w obrocie prawnym i miała moc wiążącą zgodnie z przepisami kpa. Nadto błędne przyjęcie, że sposób przebiegu granicy pomiędzy działką nr (...) stan władania stron działkami w świetle przepisów wskazanej ustawy do 2009 roku był niekwestionowany przez strony, podczas gdy w dacie wejścia ustawy wjazd był użytkowany wspólnie przez właścicieli działek nr (...) i w dacie wydania postanowienia winien być on nadal współwłasnością. Sąd pominął protokół graniczny, sporządzony przez Geodetę M. K. (1), który jest integralną częścią decyzji z dnia 11 sierpnia 1992 roku, gdzie właściciele działek nr (...) złożyli swoje podpisy wyrażając zgodę na podział działek.

b)  obrazę art. 233 § 1 kpc poprzez przekroczenie granic swobodnej oceny dowodu w postaci przyjęcia wynagrodzenia za korzystanie w kwocie 700 zł, przy przyjęciu powierzchni służebności na 72 m2, podczas gdy opinia biegłego sądowego w zakresie wyceny nieruchomości ustala powierzchnię służebności na 54 m2 . Jednocześnie Sąd nie dokonał ustalenia, czy kwota 530 zł stanowi wartość roczną, czy nie.

W uzasadnieniu apelująca podniosła, że decyzja wydana przez Urząd Rejonowy w G., znak: (...).7410-6/9/92, była ostateczną decyzją administracyjną opartą na protokole granicznym sporządzonym przez Geodetę M. K. (1), który to protokół został podpisany przez Z. F. (1) i A. Z.. Zaznaczyła, iż w dniu wejścia ustawy uwłaszczeniowej wjazd był użytkowany wspólnie przez współwłaścicieli działek nr (...), co było bezsporne i wjazd ten winien być współwłasnością właścicieli działek nr (...). Nadto nadmieniła, że ustalenie wielkości służebności i kwoty wynagrodzenia przez Sąd I instancji w granicach odmiennych od opinii biegłej sądowego stanowi dowolną ocenę dowodów, co czyni uzasadnioną wywiedzioną apelację.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja uczestniczki okazała się o tyle uzasadniona, że skutkowała uchyleniem zaskarżonego postanowienia i przekazaniem sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania, na podstawie art. 386 § 4 kpc. W doktrynie i orzecznictwie jednolicie przyjmuje się, że pojęcie „istoty sprawy” w rozumieniu art. 386 § 4 kpc to materialny aspekt sporu. „rozpoznanie” zaś, to rozważenie oraz ocena poddanych przez strony pod osąd żądań i twierdzeń, a w konsekwencji - załatwienie sprawy w sposób merytoryczny lub formalny, w zależności od okoliczności i procesowych uwarunkowań konkretnej sprawy. Rozpoznanie istoty sprawy oznacza zbadanie materialnej podstawy żądania pozwu oraz merytorycznych zarzutów strony przeciwnej. Do nierozpoznania istoty sprawy dochodzi zatem, gdy sąd rozstrzygnął nie o tym, co było przedmiotem sprawy, zaniechał w ogóle zbadania materialnej podstawy żądania, pominął całkowicie merytoryczne zarzuty zgłoszone przez stronę, rozstrzygnął o żądaniu powoda na innej podstawie faktycznej i prawnej niż zgłoszona w pozwie, nie uwzględnił (nie rozważył) wszystkich zarzutów pozwanego dotyczących kwestii faktycznych, czy prawnych rzutujących na zasadność roszczenia będącego przedmiotem sprawy (por. postanowienie SN z dnia 26 listopada 2012 r., III SZ 3/12, Lex nr 1232797).

Po wnikliwej analizie akt rozpoznawanej sprawy, w tym w szczególności w kontekście treści uzasadnienia zaskarżonego postanowienia, Sąd Odwoławczy doszedł do przekonania, iż rozpoznając przedmiotową sprawę Sąd Rejonowy zaniechał wniknięcia w jej istotę, doprowadzając do sytuacji o której mowa w art. 386 § 4 kpc.

Wskazania wymaga, iż przedmiotem niniejszej sprawy było dokonanie rozgraniczenia między stanowiącą własność wnioskodawczyni Z. F. (1) działką nr (...), a stanowiącą własność uczestniczki A. Z. działką nr (...), położonych w obrębie O., Gmina C.. W myśl art. 153 kc, jeżeli granice gruntów stały się sporne, a stanu prawnego nie można stwierdzić, ustala się granice według ostatniego spokojnego stanu posiadania. Gdyby również takiego stanu nie można było stwierdzić, a postępowanie rozgraniczeniowe nie doprowadziło do ugody między interesowanymi, sąd ustali granice z uwzględnieniem wszelkich okoliczności; może przy tym przyznać jednemu z właścicieli odpowiednią dopłatę pieniężną. W świetle cytowanego przepisu konieczność dokonania rozgraniczenia pomiędzy sąsiadującymi gruntami powstaje wówczas, gdy istnieje spór co do przebiegu granicy tych gruntów, zaś przez rozgraniczenie następuje określenie, jak na gruncie przebiega linia graniczna i jak mają być rozmieszczone punkty graniczne umożliwiające wytyczenie tej linii. W postępowaniu sądowym rozgraniczenie następuje na podstawie jednego z kryteriów przewidzianych w art. 153 kc, tj.: stanu prawnego, ostatniego spokojnego stanu posiadania oraz wszelkich okoliczności. Co ważne, zastosowanie tych kryteriów winno następować w przedstawionej wyżej kolejności, zatem następne kryterium sąd bierze pod uwagę dopiero wówczas, gdy poprzednie nie dało dostatecznych podstaw do rozgraniczenia.

W niniejszej sprawie, jak wynika z uzasadnienia zaskarżonego postanowienia, stosując podstawowe kryterium ujęte w art. 153 kc Sąd pierwszej instancji dokonał rozgraniczenia według stanu prawnego, posiłkując się wnioskami zawartymi w sporządzonej na potrzeby tego postępowania opinii biegłego geodety M. K. (3). Dokonując rozgraniczenia Sąd Rejonowy przyjął za podstawę swych ustaleń niesporny jego zdaniem, dotychczasowy, a ściślej rzecz ujmując istniejący do 2009 roku, sposób oraz zakres korzystania przez wnioskodawczynię i uczestniczkę i poprzednich właścicieli nieruchomości z działek nr (...).

Sąd Okręgowy dostrzegł, iż choć faktycznie niesporna była między uczestnikami okoliczność posiadania budynku gospodarczego o nr ewidencyjnym 89, wykorzystywanego nieprzerwanie przez Z. F. (1) i jej poprzedników prawnych, to jednak wbrew zapatrywaniu Sądu pierwszej instancji, wnioskodawczyni i uczestnika wiodły zasadniczy spór odnośnie posiadania gruntu stanowiącego wjazd na obie nieruchomości i w tym zakresie sporna między nimi była kwestia przebiegu granicy działek. Wnioskodawczyni bowiem twierdziła, iż winna ona biec od ściany budynku gospodarczego nr (...) po ścianie ogrodzenia i budynku mieszkalnego A. Z. (oznaczonego nr 23). Z kolei uczestniczka postulowała wyznaczenie przebiegu granicy w połowie spornego wjazdu na nieruchomości. Lektura uzasadnienia zaskarżonego postanowienia prowadzi do konstatacji, iż tą najbardziej konfliktową kwestią, a zarazem zasadniczą dla rozstrzygnięcia sprawy, Sąd pierwszej instancji praktycznie w ogóle się nie zajął.

W tym kontekście podkreślenia wymaga, iż kluczowe znaczenie dla ustalenia przebiegu granicy między działkami nr (...) miała kwestia stanu prawnego obydwu nieruchomości. Ustalenie zaś tego stanu winno sprowadzać się do nakreślenia, w oparciu o zgromadzony w sprawie materiał dowody, do jakiego miejsca na gruncie sięga prawo własności przysługujące właścicielom gruntów sąsiadujących, stosownie do ich tytułów własności. Co istotne, ustalenia w tym przedmiocie winny być w okolicznościach niniejszej sprawy dokonywane przy uwzględnieniu tego, iż uczestniczka A. Z. nabyła własność działki nr (...) na podstawie aktu własności ziemi nr 900/73 z dnia 14 lipca 1973 roku, wydanego w oparciu o przepisy ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. z 1971 r., nr 27, poz. 250).

W myśl art. 1 ust. 1 powyższej ustawy, nieruchomości wchodzące w skład gospodarstw rolnych, zwane dalej "nieruchomościami", i znajdujące się w dniu wejścia w życie ustawy w samoistnym posiadaniu rolników stają się z mocy samego prawa własnością tych rolników, jeżeli oni sami lub ich poprzednicy objęli te nieruchomości w posiadanie na podstawie zawartej bez prawem przewidzianej formy umowy sprzedaży, zamiany, darowizny, umowy o dożywocie lub innej umowy o przeniesienie własności, o zniesienie współwłasności albo umowy o dział spadku. Jak wskazuje się w orzecznictwie, w świetle treści cytowanego przepisu, samoistny posiadacz nabywał własność nieruchomości na podstawie art. 1 ust. 1 ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych w takich granicach, w jakich faktycznie wykonywał swe władztwo w stosunku do posiadanej nieruchomości w dniu wejścia ustawy uwłaszczeniowej w życie, tj. w dniu 4 listopada 1971 roku (por. postanowienie SN z dnia 19 sierpnia 2009 r., III CZP 51/09, LEX nr 520036; nadto uchwała SN z dnia 6 stycznia 1975 r., III CZP 75/74, OSNCP 1975, nr 10, poz. 145; wyrok SN z dnia 26 stycznia 1981 r., III CZP 315/80, OSNCP 1981, nr 10, poz. 196; postanowienie SN z dnia 31 stycznia 2001 r., III CKN 1037/98, nie publ.). Co istotne, w razie wypełnienia hipotezy tego przepisu uwłaszczenie następowało z mocy samego prawa, a zatem decyzja taka, wydana w trybie przewidzianym w art. 12 ust. 1 ww. ustawy, miała charakter potwierdzający, deklaratoryjny. Organ administracyjny ustalał jedynie nabycie prawa własności nieruchomości, nie dokonując kontroli granicy i nie miał kompetencji do dokonania rozgraniczenia w toku postępowania uwłaszczeniowego. Z tego względu, w wypadku określenia w akcie własności ziemi obszaru i konfiguracji działki z naruszeniem art. 12 ust. 7 ustawy - w myśl którego stan posiadania rolników oraz powierzchnię nieruchomości określa się według danych zawartych w ewidencji gruntów z uwzględnieniem zmian w stanie samoistnego posiadania, które nastąpiły przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy - sąd dokonujący rozgraniczenia może samodzielnie ustalić granicę działek zgodnie ze stanem samoistnego posiadania w dniu 4 listopada 1971 roku (vide: postanowienie SN z dnia 19 sierpnia 2009 r., III CZP 51/09, LEX nr 520036; nadto postanowienie SN z dnia 23 czerwca 1978 r., IV CR 268/78, OSNC 1979, nr 3, poz. 55 i uchwała SN z dnia 4 kwietnia 1975 r., III CZP 92/74, OSNCP 1976, nr 3, poz. 34).

W świetle powyższego przyjąć należało, iż nabycie przez A. Z. własności działki nr (...) nastąpiło w takim zakresie i w takich granicach, w jakim działka ta była w posiadania uczestniczki czy też jej poprzedników prawnych w dniu 4 listopada 1971 roku, a zatem w dniu wejścia w życie ustawy uwłaszczeniowej. Powyższa okoliczność jest o tyle istotna dla rozstrzygnięcia rozpoznawanej sprawy, iż granice posiadania uczestniczki w dniu 4 listopada 1971 roku wyznaczały granicę pomiędzy spornymi działkami, tym samym, zakreślając w istocie stan prawny tych nieruchomości. Rzeczą Sądu orzekającego w niniejszej sprawie było zatem ustalenie, kto i w jaki sposób posiadał sporną nieruchomość w 1971 roku, w szczególności, czy uczestniczka lub jej poprzednicy prawni byli wówczas w posiadaniu będącego przedmiotem sporu wjazdu na działkę, a jeżeli tak, to czy w całości czy w części. Innymi słowy, koniecznym było dokonanie wnikliwej oceny, w oparciu o zgromadzony w sprawie materiał dowody, czy to posiadanie miało charakter posiadania wspólnego przez właścicieli działek nr (...), czy też może było tak, że jeden z nich był posiadaczem tej części działki i jedynie użyczał jej drugiemu.

Sąd pierwszej instancji całkowicie zaniechał poczynienia jakichkolwiek ustaleń w tym zakresie, jak również nie przeprowadził żadnego postępowania dowodowego pod kątem ustalenia stanu posiadania spornej nieruchomości istniejącego w 1971 roku, ograniczając się do lakonicznego stwierdzenia, iż stan ten był niesporny i niezmienny od samego początku i odpowiada temu, w jaki sposób nieruchomość ta jest wykorzystywana w dniu dzisiejszym. Nie sposób jednak stwierdzić, w oparciu o jakie dowody zaoferowane i przeprowadzone w toku tego postępowania Sąd Rejonowy takie ustalenia poczynił, gdyż jak już wyżej wskazano, na tą okoliczność nie przeprowadzono jakiegokolwiek postępowania dowodowego w toku procedowania w sprawie. Co więcej twierdzenie Sądu I instancji o niezmienności charakteru korzystania ze spornej bramy stoi w zasadniczej sprzeczności z zeznaniami uczestniczki złożonymi w dniu 18 lipca 2013 roku, z których wynika, iż sposób korzystania z bramy wjazdowej uległ zmianie po 2007 roku, gdy wnioskodawczyni zażądała, aby uczestniczka uzyskiwała zgodę na wjazd do jej nieruchomości pojazdu odbierającego szambo, a w 2009 roku całkowicie zabroniła korzystania z tego wjazdu (k. 190v).

Sąd Odwoławczy uznał, że już chociażby powyższe względy niezbicie dowodzą tego, że Sąd Rejonowy orzekając w niniejszej sprawie nie rozpoznał jej istoty, albowiem zaniechując zbadania i ustalenia stanu posiadania przez uczestniczkę jej nieruchomości istniejącego w 1971 roku, nie ustalił zakresu prawa własności uczestniczki przysługującego jej do działki nr (...), a w konsekwencji nie ustalił prawnych granic obydwu nieruchomości, co zaś skutkować musiało uchyleniem zaskarżonego postanowienia i przekazaniem sprawy Sądowi Rejonowemu do ponowionego rozpoznania.

Niezależnie od powyższego zwrócić należy uwagę na jedną jeszcze kwestię – bezpodstawności w obecnym stanie sprawy, orzekania w przedmiocie ustanowienia służebności drogi koniecznej.

Stosownie do dyspozycji art. 145 § 1 kc, jeżeli nieruchomość nie ma odpowiedniego dostępu do drogi publicznej lub do należących do tej nieruchomości budynków gospodarskich, właściciel może żądać od właścicieli gruntów sąsiednich ustanowienia za wynagrodzeniem potrzebnej służebności drogowej (droga konieczna). Z klarownego i niebudzącego wątpliwości brzmienia art. 145 § 1 kc wynika, iż służebność drogi koniecznej może być ustanowiona w zasadzie wyłącznie na żądanie właściciela potencjalnej nieruchomości władnącej, czyli tej, na rzecz której prawo to miałoby być ustanowione. Ustawodawca wśród przepisów regulujących kwestie ustanowienia służebności drogi koniecznej nie przewidział w żadnym miejscu, aby ustanowienie takiego prawa mogło nastąpić na wniosek właściciela nieruchomości, która miałaby być tą służebnością obciążona. Skoro tak, to Sąd pierwszej instancji mógłby ustanowić służebność drogi koniecznej na rzecz uczestniczki, jako właścicielki nieruchomości władnącej, gdyby ta zgłosiła tego typu żądanie w toku niniejszego postępowania. Tymczasem lektura akt rozpatrywanej sprawy nie prowadzi do konstatacji, aby A. Z. kiedykolwiek taki wniosek zgłosiła. Przeciwnie, ustosunkowując się do opinii biegłego sądowego uczestnika wniosła bowiem o „wydzielenie wspólnego wjazdu jako odrębnej działki stanowiącej współwłasność w udziale do 1/2 moją i Pani Z. F. (2), oraz zakaz jej grodzenia”, a przesłuchiwana na rozprawie stanowczo oświadczyła, że nie zgadza się na uiszczanie żadnych należności za udostępnienie możliwości wjazdu na teren jej posesji, co stanowi przecież zasadniczy i istotny element służebności.

W świetle powyższego stwierdzić należało, iż Sąd pierwszej instancji ustanowił w niniejszej sprawie służebność drogi koniecznej w sposób całkowicie dowolny - z naruszeniem art. 145 § 1 kc, albowiem w oparciu jedynie o stanowisko właścicielki nieruchomości obciążonej (tj. wnioskodawczyni), która nie jest legitymowana czynnie do złożenia żądania ustanowienia służebność drogi koniecznej i bez zbadania stanowiska właściciela nieruchomości władnącej (tj. uczestniczki) w tym zakresie, czy wręcz wbrew niemu. Na koniec rozważań w tym przedmiocie zauważyć trzeba, że służebność gruntowa, w tym także drogi koniecznej, bez żądania właściciela nieruchomości władnącej, to jest z urzędu, może być ustanowiona wyłącznie przy zniesieniu współwłasności - w trybie art. 212 § 1 kc.

Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Rejonowy winien rozważyć przeprowadzenie z urzędu dowodów z wszelkiej dostępnej dokumentacji, w tym przykładowo akt postępowań administracyjnych, w toku których doszło do wydania opisanych powyżej decyzji (jeżeli takie nadal istnieją) oraz dowodów z przesłuchania świadków - osób zamieszkałych w sąsiedztwie przedmiotowych nieruchomości w 1971 roku.

Następnie stosownie do wyników tak przeprowadzonego postępowania dowodowego Sąd Rejonowy winien ustalić jaki charakter miało w 1971 roku posiadanie spornego wjazdu na nieruchomości, w tym w szczególności czy było ono wspólne dla właścicieli działek nr (...) czy też miało ono innych charakter.

Dopiero po tak przeprowadzonym postępowaniu Sąd winien zlecić sporządzenie opinii biegłemu geodecie, który wyznaczy przebieg granicy działek stosownie do prawnych granic nieruchomości, względnie ustali inny sposób rozgraniczenia .

Sąd rozważy przy tym, czy celowym, ze względu na udział biegłego M. K. (1), w pracach geodezyjnych z roku 1992, w toku których doszło do wyznaczenia punktu geodezyjnego nr (...), z punktu widzenia wiarygodności opinii biegłego i jej przydatności dla rozstrzygnięcia, będzie powierzenie sporządzenia takiej opinii ww.

Odnośnie wreszcie kwestii ewentualnego ustanowienia służebności drogi koniecznej Sąd Rejonowy winien przede wszystkim jednoznacznie ustalić, czy uczestniczka żądanie takie zgłasza.

Reasumując na podstawie art. 386 § 4 kpc, w związku z art. 13 § 2 kpc, orzeczono jak w sentencji postanowienia, przy czym orzeczenie o kosztach postępowania apelacyjnego swoją podstawę znalazło w normie prawnej zawartej w art. 108 § 2 kpc.