Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 29 kwietnia 2019 r.

Sąd Okręgowy w Gliwicach, Wydział VI Karny Odwoławczy w składzie:

Przewodniczący SSO Krzysztof Ficek (spr.)

Sędziowie SSO Piotr Mika

SSO Grażyna Tokarczyk

Protokolant Barbara Szkabarnicka

przy udziale Marka Dutkowskiego

Prokuratora Prokuratury Okręgowej w G.

po rozpoznaniu w dniach: 26 marca 2019r., 29 kwietnia 2019 r.

sprawy

1.A. B. zd. K. ur. (...) w R.

córki H. i R.

oskarżonej z art. 286§1 kk

2. O. M. zd. W. ur. (...) w T.

córki L. i H.

oskarżonej z art. 286§1 kk

3.M. M. (1) ur. (...) w G.

córki S. i S.

oskarżonej z art. 286§1 kk

na skutek apelacji wniesionych przez oskarżoną O. M., obrońcę oskarżonej O. M., obrońcę oskarżonej M. M. (1), obrońcę oskarżonej A. B.

od wyroku Sądu Rejonowego w Gliwicach

z dnia 26 października 2017 r. sygnatura akt III K 1640/12

na mocy art. 437 kpk, art. 438 kpk, art. 435kpk,

1.  uchyla zaskarżony wyrok odnośnie oskarżonych A. B., O. M. oraz M. M. (1) i sprawę tych oskarżonych przekazuje Sądowi Rejonowemu w Gliwicach do ponownego rozpoznania;

2.  zmienia zaskarżony wyrok co do niewnoszącego apelacji Ł. P. w punkcie 16 w ten sposób, że uchyla zawarte w nim rozstrzygnięcie za wyjątkiem zobowiązania do częściowego naprawienia szkody na rzecz pokrzywdzonych S. S. (1) oraz S. S. (2).

Sygn. akt VI Ka 635/18

UZASADNIENIE

Od wyroku Sądu Rejonowego w Gliwicach z dnia 26 października 2017 roku, sygn. akt III K 1640/12 apelacje wnieśli: oskarżona O. M., jej obrońca, obrońca oskarżonej M. M. (1) i obrońca oskarżonej A. B..

Oskarżona O. M. zaskarżyła wyrok w części dotyczącej orzeczenia o karze grzywny oraz o środku karnym w postaci obowiązku naprawienia szkody w części. Zarzuciła :

- obrazę przepisów prawa materialnego, a to art. 33 § 1 i 2 kk poprzez jego błędne zastosowanie i wymierzenie oskarżonej kary grzywny obok kary pozbawienia wolności, podczas gdy oskarżona nie popełniła zarzucanych jej czynów w celu osiągnięcia korzyści majątkowej i korzyści takiej nie osiągnęła;

- rażącą niewspółmierność kary poprzez orzeczenie względem niej kary grzywny w wysokości 100 stawek dziennych, przy czym wysokość jednej stawki dziennej ustalona została przez Sąd na kwotę 30 zł, podczas gdy dla osiągnięcia celów kary wystarczające jest orzeczenie względem oskarżonej kary pozbawienia wolności w wymiarze 1 roku i 6 miesięcy, tym bardziej, że nie zachodzi niebezpieczeństwo powrotu oskarżonej do przestępstwa;

- rażącą niewspółmierność środka karnego poprzez zobowiązanie jej do częściowego naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody, podczas gdy obowiązek naprawienia szkody powinien spoczywać wyłącznie na M. L., będącym prezesem (...) sp. z o. o. i Unii (...) sp. z o. o. oraz M. K. (1) i M. J., będących udziałowcami wyżej wymienionych Spółek, a więc na osobach, które dysponowały środkami pieniężnymi, wpłacanymi przez pokrzywdzonych na rachunki bankowe Spółek, a więc osiągnęły korzyść majątkową z popełnionych przestępstw,

- obrazę przepisów postępowania, a to art. 424 kodeksu postępowania karnego w związku z art. 410 kodeksu postępowania karnego i w konsekwencji czego wadliwe sporządzenie przez Sąd I instancji uzasadnienia wyroku, poprzez niewskazanie i niewyjaśnienie jakimi motywami kierował się Sąd ustalając zakres (część) w jakim oskarżona ma naprawić szkodę wyrządzoną pokrzywdzonym i jaką w tym zakresie Sąd przyjął wyliczenia.

Uwzględniając powyższe, oskarżona wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez uchylenie zawartego w punkcie 6. rozstrzygnięcia dotyczącego orzeczenia wobec niej kary grzywny oraz uchylenie rozstrzygnięcia zawartego w punkcie 8. tego wyroku, dotyczącego orzeczenia środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody, ewentualnie o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji.

Obrońca oskarżonej O. M. zaskarżył wyrok w całości, zarzucając:

- obrazę przepisów prawa materialnego, a to:

1. art. 4 § 1 kk w zw. z art. 46 § 1 kk poprzez orzeczenie środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody w części przewyższającej wniosek prokuratora w tym przedmiocie, podczas gdy zgodnie z art 46 § 1 kk w brzmieniu obowiązującym w czasie popełniania przestępstw (Dz. U. z 1997 r. nr 88, poz. 553), Sąd I instancji nie był uprawniony do orzeczenia obowiązku naprawienia szkody bez złożenia wniosku przez osobę uprawnioną wnioskiem tym (i jego zakresem) był związany,

2. art 11 § 1 kk poprzez uznanie oskarżonej O. M. za winną popełnienia w dniu 29 listopada 2004 r. w K. dwóch przestępstw na szkodę S. P. (1), podczas gdy opisane w pkt. CXXXVIII i pkt. CXXXXIX zaskarżonego wyroku czyny, w rzeczywistości stanowią jedno i to same przestępstwo,

- obrazę przepisów postępowania, a to:

1. art 5 § 2 kpk poprzez przyjęcie, że szkoda wyrządzona każdemu z pokrzywdzonych nie została naprawiona, podczas gdy, okoliczność ta nie wynika ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego, a wszystkie wątpliwości winny być rozstrzygane przez Sąd I instancji zawsze na korzyść oskarżonej,

2. art 49a § 1 kpk poprzez orzeczenie przez Sąd I instancji względem oskarżonej środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody, pomimo braku wniosku o naprawienie szkody złożonego przez osobę uprawnioną w ustawowo określonym terminie, tj. przed zamknięciem przewodu sądowego,

3. art 52 § 1 kpk poprzez zobowiązanie oskarżonej O. M. do częściowego naprawienia szkody poprzez zapłatę wskazanych w zaskarżonym wyroku kwot na rzecz pokrzywdzonych, którzy zmarli, gdy faktycznie brak było beneficjentów, na rzecz których mógłby zostać złożony wniosek,

4. art 52 § 2 kpk poprzez niepouczenie przez Sąd I instancji co najmniej jednej z osób najbliższych pokrzywdzonym, którzy zmarli o uprawnieniach, które przysługiwałyby im, gdyby pokrzywdzeni żyli, pomimo takiego obowiązku,

5. art 392 § 1 kpk poprzez uznanie przez Sąd I instancji, że bezpośrednie przesłuchanie świadków B. B., D. D. (1), S. W., J. Z. (1), K. Z., K. B., H. K. (1), A. Z. (1), A. K. (1), M. S., E. K. (1), P. Z. i I. N. nie jest niezbędne i w konsekwencji odczytanie ich zeznań, pomimo że ich zeznania służyły ustaleniu okoliczności istotnych, a ich zeznania były częściowo sprzeczne z wyjaśnieniami oskarżonej,

6. art 410 kpk poprzez wydanie zaskarżonego wyroku w oparciu o okoliczności, które nie zostały ujawnione w toku rozprawy głównej,

7. art 424 kpk w związku z art 410 kpk i w konsekwencji czego wadliwe sporządzenie przez Sąd I instancji uzasadnienia wyroku, poprzez niewskazanie dowodów, w oparciu o które Sąd ustalił stan faktyczny sprawy, a także niewskazanie dowodów, których Sąd nie uwzględnił bądź uwzględnił, co uniemożliwia odtworzenie procesu logicznego, prowadzącego do ustalenia winy oskarżonej i dokonanie kontroli odwoławczej zaskarżonego wyroku,

- błąd w ustaleniach faktycznych polegający na przyjęciu, że:

1. żaden z pokrzywdzonych nie otrzymał zapłaty tytułem naprawienia szkody i w konsekwencji czego zobowiązanie oskarżonej do częściowego naprawienia szkody na rzecz każdego z nich, podczas gdy okoliczność taka nie wynika ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego,

2. wyrządzona pokrzywdzonemu K. Ł. szkoda nie została naprawiona i obciążenie w związku z tym oskarżonej obowiązkiem częściowego naprawienia szkody, podczas gdy ze złożonych przez pokrzywdzonego na rozprawie w dniu 25 listopada 2016 r. zeznań wynika, że szkoda została mu naprawiona w całości,

3. wyrządzona pokrzywdzonemu B. N. (1) szkoda nie została naprawiona i obciążenie w związku z tym oskarżonej obowiązkiem częściowego naprawienia szkody, podczas gdy ze złożonych przez pokrzywdzonego na rozprawie w dniu 29 listopada 2016 r. zeznań wynika, że szkoda została mu naprawiona w kwocie 3.200 zł.

Podnosząc powyższe obrońca wniósł o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji, ewentualnie o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez uchylenie rozstrzygnięcia zawartego w punkcie 8 zaskarżonego wyroku, dotyczącego orzeczonego względem oskarżonej O. M. środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody.

Obrońca oskarżonej M. M. (1) zaskarżył wyrok w całości, zarzucając:

- obrazę przepisów prawa materialnego, a to:

1. art. 4 § 1 kk w zw. z art. 46 § 1 kk poprzez orzeczenie środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody w części przewyższającej wniosek prokuratora w tym przedmiocie, podczas gdy zgodnie z art. 46 § 1 kk w brzmieniu obowiązującym w czasie popełnienia przestępstw (Dz.U. z 1997 r. nr 88, poz. 553), Sąd I instancji nie był uprawniony do orzeczenia obowiązku naprawienia szkody bez złożenia wniosku przez osobę uprawnioną i wnioskiem tym (i jego zakresem) był związany,

2. art 11 § 1 kk poprzez uznanie oskarżonej M. M. (1) za winną popełnienia w dniu 28 października 2004 r. w G. czterech przestępstw na szkodę E. K. (2), podczas gdy opisane w pkt. CCXX, pkt. CCXXI, pkt. CCXXII i pkt. CCXXIII zaskarżonego wyroku czyny, w rzeczywistości stanowią jedno i to samo przestępstwo,

3. art 11 § 1 kk poprzez uznanie oskarżonej M. M. (1) za winną popełnienia w dniu 5 listopada 2004 r. w G. dwóch przestępstw na szkodę A. G. (1), podczas gdy opisane w pkt. CCXXV i pkt. CCXXVI zaskarżonego wyroku czyny, w rzeczywistości stanowią jedno i to samo przestępstwo,

4. art 11 § 1 kk poprzez uznanie oskarżonej M. M. (1) za winną popełnienia w dniu 30 listopada 2004 r. w G. dwóch przestępstw na szkodę J. Z. (2), podczas gdy opisane w pkt. CCXXXVIII i pkt. CCXXXIX zaskarżonego wyroku czyny, w rzeczywistości stanowią jedno i to samo przestępstwo,

5. art 11 § 1 kk poprzez uznanie oskarżonej M. M. (1) za winną popełnienia w dniu 17 grudnia 2004 r. w G. dwóch przestępstw na szkodę Z. R., podczas gdy opisane w pkt. CCXLV i pkt. CCXLV zaskarżonego wyroku czyny, w rzeczywistości stanowią jedno i to samo przestępstwo,

6. art 11 § 1 kk poprzez uznanie oskarżonej M. M. (1) za winną popełnienia w dniu 24 stycznia 2005 r. w G. dwóch przestępstw na szkodę H. M., podczas gdy opisane w pkt. CCLVII i pkt. CCLVII zaskarżonego wyroku czyny, w rzeczywistości stanowią jedno i to samo przestępstwo,

7. art 33 § 1 i 2 kk poprzez jego błędne zastosowanie i wymierzenie oskarżonej M. M. (1) kary grzywny obok kary pozbawienia, podczas gdy oskarżona nie popełniła zarzucanych jej czynów w celu osiągnięcia korzyści majątkowej i korzyści takiej nie osiągnęła,

- obrazę przepisów postępowania, a to:

1. art 5 § 2 kpk poprzez przyjęcie, że szkoda wyrządzona każdemu z pokrzywdzonych nie została naprawiona, podczas gdy, okoliczność ta nie wynika ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego, a wszystkie wątpliwości winny być rozstrzygane przez Sąd I instancji zawsze na korzyść oskarżonej,

2. art 49a § 1 kpk poprzez orzeczenie przez Sąd I instancji względem oskarżonej środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody, pomimo braku wniosku o naprawienie szkody złożonego przez osobę uprawnioną w ustawowo określonym terminie, tj. przed zamknięciem przewodu sądowego,

3. art 52 § 1 kpk poprzez zobowiązanie oskarżonej M. M. (1) do częściowego naprawienia szkody poprzez zapłatę wskazanych w zaskarżonym wyroku kwot na rzecz pokrzywdzonych, którzy zmarli, gdy faktycznie brak było beneficjentów, na rzecz których mógłby zostać złożony wniosek,

4. art 52 § 2 kpk poprzez niepouczenie przez Sąd I instancji co najmniej jednej z osób najbliższych pokrzywdzonym, którzy zmarli o uprawnieniach, które przysługiwałyby im, gdyby pokrzywdzeni żyli, pomimo takiego obowiązku,

5. art 392 § 1 kpk poprzez uznanie przez Sąd I instancji, że bezpośrednie przesłuchanie świadków M. K. (2), I. B., K. H. (1), A. D. (1) i E. A. (1) nie jest niezbędne i w konsekwencji czego odczytanie ich zeznań, pomimo że ich zeznania służyły ustaleniu okoliczności istotnych, a ich zeznania były w znacznej części sprzeczne z wyjaśnieniami oskarżonej,

6. art 410 kpk poprzez wydanie zaskarżonego wyroku w oparciu o okoliczności, które nie zostały ujawnione w toku rozprawy głównej,

7. art 424 kpk w związku z art 410 kpk i w konsekwencji czego wadliwe sporządzenie przez Sąd I instancji uzasadnienia wyroku, poprzez niewskazanie dowodów, w oparciu o które Sąd ustalił stan faktyczny sprawy, a także niewskazanie dowodów, których Sąd nie uwzględnił, co uniemożliwia odtworzenie procesu logicznego, prowadzącego do ustalenia winy oskarżonej, a także niewyjaśnienie jakimi motywami kierował się Sąd ustalając część w jakim oskarżona ma naprawić szkodę wyrządzoną pokrzywdzonym i jaką w tym zakresie Sąd przyjął metodę wyliczenia co utrudnia dokonanie kontroli odwoławczej zaskarżonego wyroku,

- błąd w ustaleniach faktycznych polegający na przyjęciu, że:

1. żaden z pokrzywdzonych nie otrzymał zapłaty tytułem naprawienia szkody i w konsekwencji czego zobowiązanie oskarżonej do częściowego naprawienia szkody na rzecz każdego z nich, podczas gdy okoliczność taka nie wynika ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego,

2. oskarżona popełniła czyn opisany w pkt. CCXXIX zaskarżonego wyroku na szkodę S. S. (3), podczas gdy okoliczność tak nie wynika ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego,

3. oskarżona popełniła czyn opisany w pkt. CCLXII zaskarżonego wyroku na szkodę J. M. (1), podczas gdy okoliczność taka nie wynika ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego,

4. oskarżona popełniła czyn opisany w pkt. CCIX zaskarżonego wyroku na szkodę P. B. (1), podczas gdy okoliczność taka nie wynika ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego,

5.oskarżona popełniła czyn opisany w pkt. CCXI zaskarżonego wyroku na szkodę G. K., podczas gdy okoliczność taka nie wynika ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego,

6. oskarżona popełniła czyn opisany w pkt. CCXVII zaskarżonego wyroku na szkodę A. D. (2), podczas gdy okoliczność taka nie wynika ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego,

7. oskarżona popełniła czyn opisany w pkt. CCXXVIII zaskarżonego wyroku na szkodę R. C., podczas gdy okoliczność taka nie wynika ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego,

8. oskarżona popełniła czyn opisany w pkt. CCXLVIII zaskarżonego wyroku na szkodę A. P. (1), podczas gdy okoliczność taka nie wynika ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego,

9. oskarżona popełniła czyn opisany w pkt. CCLII zaskarżonego wyroku na szkodę H. W., podczas gdy okoliczność taka nie wynika ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego,

10. oskarżona popełniła czyn opisany w pkt. CCLIX zaskarżonego wyroku na szkodę J. M. (2), podczas gdy okoliczność taka nie wynika ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego,

- rażącą niewspółmierność kary orzeczonej względem oskarżonej M. M. (1) poprzez orzeczenie względem niej kary grzywny w wysokości 100 stawek dziennych, przy czym wysokość jednej stawki dziennej ustalona została przez Sąd na kwotę 30 zł, podczas gdy dla osiągnięcia celów kary wystarczające jest orzeczenie względem oskarżonej kary pozbawienia wolności w wymiarze 1 roku i 6 miesięcy, tym bardziej, że nie zachodzi niebezpieczeństwo powrotu oskarżonej do przestępstwa;

- rażącą niewspółmierność środka karnego orzeczonego względem oskarżonej M. M. (1), poprzez zobowiązanie jej do częściowego naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody, podczas gdy obowiązek naprawienia szkody powinien spoczywać wyłącznie na M. L., będącym prezesem (...) sp. z o. o. i Unii (...) sp. z o. o. oraz M. K. (1) i M. J., będących udziałowcami wyżej wymienionych Spółek, a więc na osobach, które dysponowały środkami pieniężnymi, wpłacanymi przez pokrzywdzonych na rachunki bankowe Spółek, a więc osiągnęły korzyść majątkową z popełnionych przestępstw.

Podnosząc powyższe obrońca wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji, ewentualnie o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez uniewinnienie M. M. (1) od zarzutu popełnienia czynów opisanych w pkt. CCXX, pkt. CCXXI, pkt. CCXXII, pkt. CCXXXIX, pkt. CCXLVI, pkt. CCLVIII, pkt. CCXXIX, pkt. CCLXII, pkt. CCIX, pkt. CCXI, pkt. CCXVII, pkt. CCXXVIII, pkt. CCXLVIII, pkt. CCLII i pkt. CCLIX zaskarżonego wyroku, a także uchylenie zawartego w pkt. 10. rozstrzygnięcia dotyczącego orzeczenia wobec oskarżonej M. M. (1) kary grzywny oraz uchylenie rozstrzygnięcia zawartego w pkt. 12. zaskarżonego wyroku, dotyczącego orzeczonego względem oskarżonej M. M. (1) środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody.

Obrońca oskarżonej A. B. zaskarżył wyrok w pkt. 1 – 4, zarzucając:

1. Obrazę przepisów postępowania mającą wpływ na treść orzeczenia polegającą na rażącym naruszeniu:

a) art. 4 kpk, art. 9 kpk, art. 167 kpk w zw. z art. 366 § 1 kpk poprzez zaniechanie zbadania z urzędu przez Sąd I instancji stanu zdrowia psychicznego oskarżonej w chwili popełnienia zarzucanego oskarżonej czynu zabronionego oraz w chwili trwającego postępowania sądowego, celem ustalenia czy stan zdrowia psychicznego pozwalał oskarżonej na udział w postępowaniu i na prowadzenie obrony w sposób samodzielny i rozsądny pomimo tego, iż na przewodniczącym składu orzekającego spoczywa obowiązek dbałości wyjaśnień wszystkich istotnych okoliczności sprawy oraz pomimo tego, iż w niniejszej sprawie zachodziła uzasadniona konieczność zbadania stanu zdrowia psychicznego oskarżonej;

b) art. 4 kpk, art. 5 § 2 kpk (w brzmieniu sprzed nowelizacji z dnia 15 kwietnia 2016 r.) w zw. z art. 410 kpk, poprzez niewzięcie przez Sąd pod uwagę okoliczności przemawiających na korzyść oskarżonej oraz dowolną, a nie swobodną ocenę dowodów, w szczególności w odniesieniu do:

- wyjaśnień oskarżonej A. B., w którym oskarżona nie przyznała się do zarzucanego aktem oskarżenia czynu (k. 5079);

- wyjaśnień pozostałych współoskarżonych; tj. O. M. (k. 5079 - 5080) M. M. (1) (k. 5089, 5098 ) oraz Ł. P. (k. 5098 - 5100);

- dokumentów zalegających w aktach sprawy, a to:

a.  (...) Sp. z o.o., podpisanego przez Prezesa Zarządu M. L.;

b.  Pisma Prezesa Zarządu (...)Sp. z o.o. M. L. (K 3963).

c.  art. 7 kpk i art. 410 kpk w zw. z art. 424 § 1 pkt 1 kpk poprzez pominięcie i nie odniesienie się w treści uzasadnienia wyroku do tej części dowodów, które nie korelują z ustaleniami poczynionymi przez Sąd I instancji, a które mogłyby wskazywać, iż oskarżona świadcząc pracę na rzec (...) oraz Unii (...) Sp. z o.o. działała pod wpływem usprawiedliwionego błędu co do bezprawności działania w/w obu Spółek, których była pracownikiem, w szczególności do:

a.  oświadczenia Zarządu Unii (...) Sp. z o.o., podpisanego przez Prezesa Zarządu M. L.;

b.  pisma Prezesa Zarządu Unii (...) Sp. z o.o. M. L. (k. 3963)

c.  zeznań świadków E. K. (3) (k. 5410) oraz J. M. (3) (k. 5531), którzy nie podtrzymali odczytanych w/w świadkom przez Sąd I instancji zeznań.

d.  art. 143 § 1 pkt. 11 kpk w zw. z art. 386 § 1 kpk poprzez zawarcie w protokole rozprawy z dnia 15 marca 2016 r; w protokole rozprawy z dnia 18 marca 2016 r; oraz w protokole rozprawy z dnia 30 maja 2017 r. informacji, iż „(...) przewodnicząca pouczyła oskarżonego o przysługującym mu prawie zadawania pytań osobom przesłuchiwanym oraz składania wyjaśnień co do każdego z dowodu ^” w sytuacji kiedy jak wynika z protokołów w/w rozpraw żaden z oskarżonych, w tym oskarżona A. B. nie brała udziału w rozprawie głównej w tych datach, a w związku z powyższym niemożliwym było kierowanie na rozprawie, wskazanych pouczeń dla oskarżonych, które znajdują odzwierciedlenie w treści w/w protokołów rozpraw, wskazując tym samym na ich nierzetelność.

2.Błędne ustalenie okoliczności faktycznych przyjętych za podstawę orzeczenia, co w istotny sposób wpłynęło na treść zaskarżonego orzeczenia, poprzez przyjęcie, iż oskarżona A. B. swoim zachowaniem wyczerpała ustawowe znamiona przestępstwa określonego w art. 286 § 1 kk, podczas gdy prawidłowa ocena materiału dowodowego zgromadzonego w niniejszej sprawie nie daje podstaw do przyjęcia, że oskarżona działała ze świadomością i zamiarem kierunkowym, jak również, iż tą świadomością i zamiarem obejmowała wprowadzenie w błąd wskazanych w treści wyroku pokrzywdzonych poprzez zatajenie prawdy, co do realnych możliwości uzyskania pożyczki, wyłudzając wskazane w treści zarzutów kwoty, które to pieniądze jako warunek uzyskania pożyczki zostały wpłacone na konto Spółki tytułem tzw. opłaty przygotowawczej, przy czym działała na szkodę wskazanych pokrzywdzonych, podczas gdy oskarżonej nie można przypisać zarzucanego aktem oskarżenia czynu, ze względu na brak działania oskarżonej z zamiarem bezpośrednim, kierunkowym.

Podnosząc powyższe obrońca wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez uniewinnienie oskarżonej od czynów zarzucanych jej w akcie oskarżenia, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania.

Jednocześnie obrońca wniósł o dopuszczenie dowodów w postaci dokumentacji medycznej i opinii biegłych oraz przesłuchania świadka M. B. (1) na okoliczność ustalenia stanu zdrowia psychicznego oskarżonej i związanych z tym konsekwencji dla ustalenia kwestii dotyczących odpowiedzialności karnej oskarżonej.

Sąd Okręgowy stwierdził, co następuje :

Wniesione apelacje okazały się zasadne na tyle, że w wyniku ich rozpoznania zaskarżony wyrok należało uchylić w całości w zakresie oskarżonych A. B., O. M. oraz M. M. (1) i sprawę przekazać Sądowi Rejonowemu w Gliwicach do ponownego rozpoznania. Zadecydowało o tym przede wszystkim szereg uchybień procesowych, które miały i mogły mieć wpływ na treść zapadłego wyroku. Jednocześnie za ewidentnie przedwczesne uznano wnioski środków odwoławczych domagających się zmiany zaskarżonego i uniewinnienia oskarżonych. Nadto w sprawie nie stwierdzono, by co do części czynów zarzuconych oskarżonej O. M. doszło do przedawnienia karalności (przestępstwa od LXXXIII do CII).

Apelacja wniesiona przez obrońcę oskarżonej A. B..

W środku odwoławczym obrońca oskarżonej A. B. zaakcentował fakt leczenia się psychiatrycznego oskarżonej w toku postępowania pierwszoinstancyjnego. Zarzucił Sądowi I instancji zaniechanie zbadania z urzędu stanu zdrowia psychicznego oskarżonej w chwili popełnienia zarzucanych czynów zabronionych oraz w chwili trwającego postępowania sądowego. Zarzut ten byłby trafny, gdyby zostało wykazane, że Sąd Rejonowy powinien powziąć wątpliwości co do stanu psychicznego oskarżonej. Tymczasem w postępowaniu przygotowawczym oraz sądowym pierwszoinstancyjnym nie było chociażby cienia wątpliwości w tym względzie, tak jak i Sąd orzekający nie wiedział, do złożenia przez obronę wniosku o przywrócenie terminu do złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku, o pobycie oskarżonej w szpitalu psychiatrycznym. A. B. na rozprawie w dniu 3 czerwca 2015 roku potwierdziła to co podała już w postępowaniu przygotowawczym, że psychiatrycznie, neurologicznie czy odwykowo nie leczyła się (k.5058). Wcześniej dwa razy usprawiedliwiała nieobecności z powodu choroby krtani i zapalenia migdałków. Po złożeniu przez nią wyjaśnień na rozprawie w dniu 25 września 2015 roku postępowanie do wydania wyroku toczyło się bez jej udziału. Oskarżona skorzystała ze swojego prawa i zawiadamiana o terminach kolejnych rozpraw w nich nie uczestniczyła. Dopiero zatem kilka miesięcy po wyroku pojawiła się informacja o pobycie A. B. na Oddziale (...) Szpitala Miejskiego w R. we wrześniu 2016 roku i jej dalszym leczeniu psychiatrycznym. Przywołać trzeba niebudzące wątpliwości stanowisko judykatury, że: „Do przyjęcia, że zachodzi uzasadniona wątpliwość, o której mowa w art. 79 § 1 pkt 3 i 4, nie jest konieczne, by wątpliwość w tym zakresie miały charakter ewidentny. Wystarczające jest jedynie uprawdopodobnienie wystąpienia tych okoliczności (por. postanowienie SN z 21.11.1977 r., Z 34/77, OSNKW 1977/12, poz. 138). Nie chodzi tu o jakiekolwiek lub czyjekolwiek wątpliwości, lecz o wątpliwości wynikające z obiektywnych przesłanek, powzięte przez uprawniony organ procesowy. Uzasadnione wątpliwości, o których stanowi art. 79 § 1 pkt 3 i 4, muszą mieć oparcie w konkretnych okolicznościach ustalonych w danej sprawie, w konkretnych dowodach i muszą wynikać z oceny tychże dowodów i okoliczności. Legitymowanym do dokonania in concreto ich oceny jest organ procesowy, a więc w zależności od stadium postępowania – prokurator lub sąd, na wniosek stron lub z urzędu (postanowienie SN z 27.09.2006 r., SDI 19/06, LEX nr 568812)” (Krzysztof Eichstaedt „Komentarz aktualizowany do art.79 Kodeksu postępowania karnego”, Opublikowany LEX/el., 2019).

Przytoczone okoliczności faktyczne prowadzą do wniosku, że organ procesowy nie miał i nie mógł mieć wątpliwości co do stanu psychicznego oskarżonej. W końcu, po zgromadzeniu dokumentów z leczenia psychiatrycznego A. B., na etapie postępowania odwoławczego, kiedy Sąd odwoławczy powziął wątpliwość co do poczytalności oskarżonej w czasie zarzucanych jej czynów oraz odnośnie możliwości prowadzenia przez nią obrony w sposób samodzielny i rozsądny, dopuszczono dowód z opinii biegłych psychiatrów. Biegli ostatecznie wskazali, że w czasie zarzucanych czynów zabronionych oskarżona miała w pełni zachowaną zdolność rozpoznania znaczenia czynów i w pełni zachowaną zdolność pokierowania swoim postępowaniem, natomiast w okresie od kwietnia 2016 roku do września 2016 roku stan zdrowia psychicznego nie pozwalał jej na udział w postępowaniu karnym i na prowadzenie obrony w sposób samodzielny i rozsądny (stwierdzono u niej w tym czasie zaburzenia psychotyczne w postaci urojeń o różnej treści związane z przebiegiem uzależnienia i działaniem środków psychoaktywnych). We wskazanym okresie odbyło się osiem rozpraw, podczas których przesłuchano szereg świadków. Wśród nich byli zeznający w związku z zarzutami postawionymi A. B.. Pozostało zatem rozważyć czy uchybienie to stanowi bezwzględną przyczynę odwoławczą czy też względną w postaci naruszenia prawa do obrony. Rozstrzygając tę kwestię należało odwołać się do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 14 stycznia 2016 roku, IV KK 419/15, w którym stwierdzono, że obrona obowiązkowa, związana z sytuacją przewidzianą w art. 79 § 1 pkt 3 kpk, nabiera takiego charakteru dopiero z chwilą ujawnienia się przesłanki, o jakiej mowa w tym przepisie, tj. powzięcia przez organ procesowy uzasadnionych wątpliwości, co do poczytalności oskarżonego lub pojawienia się okoliczności, które powinny taką uzasadnioną wątpliwość wzbudzić (LEX nr 1962548). Skoro tak, to w realiach niniejszej sprawy nie może być mowy o bezwzględnej przyczynie odwoławczej, ale o naruszeniu istotnego prawa oskarżonej do obrony, które z zasady ma wpływ na treść zapadłego wyroku i musi być oceniane jako rażące, chociaż w niniejszej sprawie niezawinione przez Sąd I instancji.

Stwierdzone uchybienie było wystarczające do uchylenia wyroku oskarżonej A. B. i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania. Odnoszenie się do zarzutów dotykających meritum sprawy byłoby przedwczesne. Jednocześnie, o czym będzie poniżej, niektóre uchybienia prawa procesowego wskazane w apelacjach obrońcy oskarżonych O. M. i M. M. (1) dotyczą także oskarżonej A. B.. Na marginesie jedynie zauważyć trzeba, że ewidentnie błędne zapisy protokołów rozprawy (zarzut 1d) apelacji k.6623) są błędami, które można było sprostować jako oczywiste omyłki pisarskie, a jako takie nie miały żadnego wpływu na treść zapadłego wyroku.

Apelacje wniesione przez obrońcę oskarżonej O. M. i M. M. (1).

Ponieważ środki odwoławcze wniesione na korzyść tych oskarżonych pochodzą od tego samego obrońcy, zaś zarzuty w większej części się pokrywają Sąd odwoławczy odniesie się do nich łącznie.

Zasadniczym zarzutem apelacji obrońcy oskarżonej O. M. i M. M. (1) jest naruszenie przez Sąd Rejonowy art.392 § 1 kpk poprzez odczytanie części relacji świadków-pokrzywdzonych zamiast bezpośrednie ich przesłuchanie. Zarzut w pewnym zakresie okazał się zasadny.

Przed zamknięciem przewodu sądowego na rozprawie w dniu 13 października 2017 roku Sąd Rejonowy uznając, że w świetle okoliczności sprawy bezpośrednie przesłuchanie przed sądem nie jest niezbędne odczytał zeznania K. B., B. B., I. B., A. D. (1), H. K. (1), K. K. (1), M. K. (2), B. K. (1), B. K. (2), E. K. (1), A. K. (1), I. N., M. S., K. W., P. W., K. Z., J. Z. (1) i P. Z.. Uprzednio, z powołaniem się na ten sam przepis, odczytał zeznania P. U., A. Z. (2) i E. A. (2). Było to na rozprawie w dniu 30 maja 2017 roku. Uzasadnił to tym, że w świetle okoliczności sprawy bezpośrednie przesłuchanie świadków nie jest niezbędne. Na rozprawie w dniu 25 lipca 2017 roku odczytał w oparciu o art.392 § 1 kpk relacje D. D. (1), J. D. (1) i K. H. (2) z uzasadnieniem, że stan zdrowia świadków uniemożliwia złożenie im zeznań oraz relacje J. D. (2) z powodu nieznanego miejsca jego pobytu. Następnie na rozprawie w dniu 26 lipca 2017 roku na podstawie art.392 § 1 kpk odczytał zeznania S. W., W. N. i E. A. (2) z powodu stanu zdrowia uniemożliwiającego złożenie im zeznań.

Są to wszystkie sytuacje, kiedy Sąd Rejonowy zastosował instytucję z art.392 § 1 kpk. Obrońca O. M. i M. M. (1), kierując się związkiem zeznań z zarzutami dotyczącymi tych oskarżonych, zanegował odczytanie relacji B. B., D. D. (1), S. W., J. Z. (1), K. Z., K. B., H. K. (1), K. K. (1), A. Z. (2), A. K. (1), M. S., E. K. (1), P. Z. i I. N. (k.6616 – apelacja na korzyść O. M.) oraz zeznań M. K. (2), I. B., K. H. (2) (nie K. H. (1)), A. D. (1) i E. A. (2) (k.6642 – apelacja na korzyść M. M. (1)).

Przepis art.392 § 1 kpk wymaga do jego zastosowania spełnienia dwóch przesłanek. Po pierwsze, bezpośrednie przeprowadzenie dowodu nie jest niezbędne, a po drugie, żadna z obecnych stron temu się nie sprzeciwia. Z protokołów rozpraw wynika, że sprzeciwu na dokonanie tej czynności nie było. Wadliwie natomiast Sąd Rejonowy zinterpretował pierwszą z przesłanek. Ugruntowane jest w orzecznictwie stanowisko, że bezpośrednie przeprowadzenie dowodu nie jest niezbędne, jeżeli dowód ten nie ma zasadniczego znaczenia dla sprawy, nie pozostaje w istotnej sprzeczności z innymi dowodami i nie jest wewnętrznie sprzeczny (tak m.in. Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 22 lipca 2015 roku, II AKa 145/15). Zgodzić się trzeba z obrońcą, że zeznania odczytanych w tym trybie świadków, będących jednocześnie pokrzywdzonymi, nie mogą być uznane za drugorzędne. Tym bardziej, że stoją w oczywistej sprzeczności z wyjaśnieniami oskarżonych. Przypomnieć trzeba, że wszystkie oskarżone nie przyznały się do popełnienia zarzucanych im czynów, zaś pokrzywdzeni złożyli zeznania, które, nie wchodząc w szczegóły, sprowadzają się do tego, że zostali przez osoby ich obsługujące wprowadzeni w błąd co do rzeczywistych warunków zawieranej umowy, zasad funkcjonowania podmiotów, które miały udzielić im pożyczkę oraz terminu uzyskania środków finansowych. Przytoczone stanowisko nie oznacza jeszcze, że wobec wszystkich odczytanych relacji doszło do naruszenia mającego wpływ na treść wyroku. Jeśli nawet Sąd Rejonowy powołał art.392 § 1 kpk, zaś były podstawy do odczytania zeznań świadka w związku z jego niestawiennictwem z powodu niedających się usunąć przeszkód (art.391 § 1 kpk), uchybienie sprowadza się wyłącznie do przywołania niewłaściwego przepisu przy stwierdzeniu podstaw do odczytania zeznań na innej podstawie prawnej.

W postanowieniu z dnia 26 września 2001 roku IV KKN 395/00 Sąd Najwyższy stwierdził, że stosownie do treści art. 391 § 1 kpk, jeżeli świadek nie stawił się na rozprawę z powodu niedających się usunąć przeszkód, Sąd może odczytać protokoły złożonych poprzednio przez niego zeznań. Typową w tym zakresie sytuację stanowi zły stan zdrowia świadka. Podzielając ten pogląd zauważyć trzeba, że spośród odczytanych w trybie art. 392 § 1 kpk z powodu stanu zdrowia odczytano zeznania D. D. (1), J. D. (1), K. H. (2), S. W., W. N., E. A. (2). Byłyby też podstawy do odczytania zeznań tych osób, które nie zamieszkują pod wskazanym przez siebie adresem z zastrzeżeniem, że zlecone czynności ustalenia nowego miejsca pobytu nie dały rezultatu. Wówczas również możliwe jest stosowanie art.391 § 1 kpk (nie można świadkowi doręczyć wezwania). Tak jak i w przypadku stałego pobytu świadka zagranicą. Odczytując zeznania K. Z., K. B., A. D. (1) i K. W. ograniczono się do uzyskania informacji, że osoby nie zamieszkują pod wskazanym adresem. Nie podjęto innych czynności celem ustalenia miejsca ich pobytu, a zatem przedwcześnie odczytano zeznania tych świadków. Świadek M. K. (2) na stałe przebywa w Anglii, stąd były podstawy do odczytania, ale na podstawie art.391 § 1 kpk. Nieprawidłowo natomiast odczytano zeznania B. B. (prawidłowo wezwana), J. Z. (1) (przesyłka podwójnie awizowana), H. K. (1) (prawidłowo wezwany), A. Z. (2) (prawidłowo wezwana, złożyła oświadczenie, że może być przesłuchana w K.), A. K. (1) (prawidłowo wezwany), M. S. (podwójne awizo), E. K. (1) (prawidłowo wezwany), P. Z. (prawidłowo wezwany), I. N. (usprawiedliwiła nieobecność wskazując, że może być przesłuchana w M.), I. B. (prawidłowo wezwana) oraz K. K. (1) (podwójne awizo) .

Kolejne zasadne zarzuty apelacji obrońcy oskarżonych O. M. i M. M. (1) dotyczą uchybienia art.410 kpk. Z przepisem tym wiąże się art.366 § 1 kpk, który nakłada na przewodniczącego obowiązek kierowania rozprawą i czuwanie nad jej prawidłowym przebiegiem, bacząc, aby zostały wyjaśnione wszystkie istotne okoliczności sprawy. Z tego należy wyprowadzić wniosek, że obowiązek prawidłowego kierowania rozprawą oznacza, iż przeprowadzane muszą być wszystkie dowody zgłaszane przez stronę, które są istotne dla rozstrzygnięcia. Niewątpliwie, o czym już wspomniano, istotne są zeznania pokrzywdzonych.

Naruszenie art.410 kpk stanowi zarówno brak ujawnienia określonego dowodu, a w konsekwencji jego pominięcie, jak i oparcie się przez sąd na dowodach formalnie nieujawnionych i niezaliczonych w poczet materiału dowodowego (wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 17 stycznia 2013 r., II AKa 256/12, KZS 2013/4, poz. 61). Istotą przepisu art. 410 kpk jest to, że sąd, ferując wyrok, nie może opierać się na tym, co nie zostało ujawnione na rozprawie, jak również i to, że wyroku nie wolno wydawać na podstawie części ujawnionego materiału dowodowego, a musi on być wynikiem analizy całokształtu ujawnionych okoliczności, a więc i tych, które je podważają (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 2011 r., II KK 183/11, LEX nr 1108458). Obrońca zasadnie wykazał, że Sąd Rejonowy swoje ustalenia faktyczne oparł częściowo na dowodach, których w żaden sposób nie wprowadził w poczet materiału dowodowego. I tak w zakresie oskarżonej O. M. chodzi o świadków: Z. P., T. P., M. I., A. D. (3), M. P., D. T., R. D., B. R., M. M. (2), M. C., A. P. (2), W. C., J. G.. Byli też świadkowie, którzy zmarli, a których relacji nie odczytano: J. M. (4), A. K. (2), E. P. i W. R.. Dodać trzeba, że uchybienie to, wbrew twierdzeniom obrony, nie dotyczy świadków: B. K. (3) (przesłuchana k.5971), S. B. (zmarła, jej zeznania odczytano), P. M. (1) (przesłuchany k.5454v.) i E. W. (przesłuchana k.5971v.). Co się zaś tyczy oskarżonej M. M. (1), to Sąd Rejonowy nie przesłuchał ani nie odczytał zeznań świadków: P. B. (1), G. K., A. D. (2), R. C., H. W. i J. M. (2). Na marginesie zauważyć trzeba, że Sąd miał informację, że P. B. (1) przebywa zagranicą. Nie ujawnił też zeznań zmarłej H. M.. Natomiast odnośnie zeznań A. P. (1) trzeba stwierdzić, że taka osoba nie widnieje w gronie świadków zawnioskowanych do przesłuchania przez prokuratora. Zeznawała natomiast w postępowaniu przygotowawczym O. P. (k.2434v. – zeznawała o podpisaniu umowy, która została wypisana na A. P. (1)), prawdopodobnie jego żona, która później zmarła i Sąd Rejonowy odczytał jej zeznania. Zmarli też świadkowie J. S., W. O., J. M. (5), A. N. i W. Ś., których zeznania odczytano.

Dodać jeszcze trzeba, że w sprawie w poczet materiału dowodowego nie wprowadzono też relacji innych osób. Dotyczy to M. K. (1), D. Z., A. S., P. P. (1). W uzasadnieniu napisano, że świadek M. K. (1) odmówił składania zeznań z uwagi na toczące się przeciwko niemu postępowanie karne w tej samej sprawie, gdy tymczasem w niniejszej sprawie nie stawił się przed sądem.

Zgodzić się trzeba z obrońcą, że gdyby nie uwzględniono zeznań, które w żaden sposób nie zostały wprowadzone w poczet materiału dowodowego, nie doszłoby do przypisania oskarżonym popełnienia zarzucanych im czynów. Oczywiście nie mogło to skutkować uniewinnieniem oskarżonych, ale powoduje konieczność ponownego rozpoznania sprawy. Zauważyć też trzeba, że tego rodzaju uchybienie dotyczyło całej trójki oskarżonych, na rzecz których wniesiono apelacje. Ze świadków związanych z zarzutami tych osób, nie zaś zarzutami Ł. P. i A. P. (3), poza już wymienionymi nie przeprowadzono dowodu z relacji S. A., R. B., M. B. (2), S. G., P. H., E. J., H. K. (2), Ł. K., S. K., E. K. (4), I. K., J. L., I. Ł., W. M., M. M. (3), E. M., J. M. (2), P. M. (2), J. M. (4), J. M. (6), K. O. (1), P. P. (2), H. P., J. R., P. S., M. W., A. W., P. W., J. Z. (3).

Wskazane uchybienia były wystarczające do podjęcia decyzji o uchyleniu wyroku w zakresie oskarżonych O. M. oraz M. M. (1) i przekazania ich spraw w całości do ponownego rozpoznania. Mimo tego należało odnieść się do jeszcze innych zarzutów obrońcy tych oskarżonych, w których wskazywano na podstawy do definitywnego zakończenia spraw, przynajmniej co do niektórych zarzutów, poprzez uniewinnienie lub umorzenie postępowania. W tych apelacjach są też zarzuty, do których ustosunkowanie się jest konieczne dla dalszego właściwego biegu postępowania sądowego.

Zarówno co do O. M. jak i M. M. (1) obrońca powołuje się na podwójne, a w jednym wypadku poczwórne skazanie za tożsame zachowania (te same: osoba pokrzywdzona, data i miejsce popełnienia czynu, sposób popełnienia i wysokość wyrządzonej szkody). Zarzut ten został podniesiony co do czynów popełnionych na szkodę S. P. (1), E. K. (2), A. G. (1), J. Z. (2), Z. R. i H. M. (czyny te dotyczą również oskarżonej A. B.). Zarzut ten nie jest trafny. Z relacji tych osób wynika, że owszem chcieli zawrzeć jedną umowę pożyczki, ale żądane kwoty były na tyle duże, że oskarżone informowały, iż trzeba kwotę tę podzielić i zawrzeć nie jedną, ale dwie czy cztery umowy. Stąd wskazywane tożsamości dat, kwot, pokrzywdzonych. I tak S. P. (2) zeznał, że zawarł dwie umowy wpłacając po 2850 złotych tytułem tzw. opłaty przygotowawczej (k.1869). W aktach znajdują się dwie umowy. E. K. (2) zeznała o czterech umowach. Trzy razy zapłaciła opłatę po 2850 złotych a raz w wysokości 1710 złotych (k.535). W aktach są cztery umowy. A. G. (1), J. Z. (2) i Z. R. również zawarli po dwie umowy. Wpłacili po dwie opłaty odpowiednio po 2600 złotych, po 1425 złotych i po 1425 złotych (k.443, k.890, k.710). Umowy te są w aktach. H. M. zeznała, że tytułem opłaty przygotowawczej wpłacała około 8 tys. złotych, co mniej więcej pasowałoby do dwóch zarzutów, gdzie w każdym wskazano szkodę 3390 złotych. Pomijając zasadność tego rodzaju konstrukcji zarzutów aktu oskarżenia, do rozważenia przez Sąd Rejonowy będzie czy zachowania te nie stanowiły jednego czynu, nie sposób uznać, by z podanych przez obronę powodów należało oskarżone w zakresie „powtarzających się” zarzutów uniewinnić.

Przedwczesne byłoby przyjęcie, że oskarżona M. M. (1) powinna zostać uniewinniona od przestępstw popełnionych na szkodę J. M. (3) i S. S. (3). Rzeczywiście na rozprawie w dniu 13 grudnia 2016 roku J. M. (2) zaprzeczył, by ubiegał się o pożyczkę i składał zeznania. Wskazał, że podpis na protokole przesłuchania jest podrobiony (k.5531v.). Kwestia ta nie została wyjaśniona przez Sąd Rejonowy, który przyjął odpowiedzialność oskarżonej M. M. (1) i za ten czyn. Konieczne zatem będzie poczynienie stanowczych ustaleń czy jest tak, że J. M. (2) nigdy w sprawie nie zeznawał, czy też upływ czasu zatarł w jego pamięci zdarzenie. Co się zaś tyczy S. S. (3), to takie nazwisko figuruje w zarzucie CCXXIX, jak i w wykazie świadków oraz w protokole przesłuchania w postępowaniu przygotowawczym (k.2523-2524). Dopiero w protokole rozprawy pojawia się raz nazwisko (...) (k.5699, k.5699v.), a za drugim razem (...) (k.5700). Jednocześnie świadek podtrzymał zeznania z postępowania przygotowawczego. Trzeba zatem przyjąć, że był przesłuchiwany świadek S. S. (3), którego nazwisko błędnie zapisano w protokole rozprawy (świadek odebrał wezwanie na rozprawę doręczone przez Policję podpisując się (...) – k.5671c).

Na rozprawie odwoławczej w dniu 29 kwietnia 2019 roku obrońca oskarżonej O. M. w głosach stron podniósł, że nastąpiło przedawnienie karalności przestępstw z punktów od LXXXIII do CII. W tym zakresie wniósł o uchylenie wyroku i umorzenie postępowania. Zarzut ten okazał się niezasadny. Obrońcy chodzi o czyny popełnione w okresie od 15 października 2003 roku do 28 kwietnia 2004 roku, każde kwalifikowane z art.286 § 1 kk. Oszustwo zgodnie z Kodeksem karnym z 1997 roku było i jest zagrożone karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat. Zgodnie z art.101 § 1 pkt 2a kk - obowiązującym od 3 sierpnia 2005 roku Dz.U. 2005.132.1109 - karalność przestępstwa ustaje, jeżeli od czasu jego popełnienia upłynęło 15 lat, gdy czyn stanowi występek zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą 5 lat. Jednocześnie zgodnie z art.102 kk jeżeli w okresie, o którym mowa w art.101 kk, wszczęto postępowanie, karalność przestępstw określonych art.101 § 1 kk ustaje z upływem 10 lat od zakończenia tego okresu. Postępowanie w sprawie wszczęto w 2004 roku. Zarzuty oskarżonym przedstawiono w 2006 roku. Zatem pierwszy z zarzutów przedawni się 15 października 2028 roku. Jednocześnie nie było tak, by w międzyczasie na skutek zmian przepisów o przedawnieniu doszło wcześniej do przedawnienia karalności.

Wydając wyrok Sąd Rejonowy wskazał, że stosuje przepisy Kodeksu karnego w brzmieniu sprzed 1 lipca 2015 roku. Nie zauważył jednak, że zmieniały się nie tylko przepisy o warunkowym zawieszeniu wykonania kary pozbawienia wolności, ale również przepis art.46 § 1 kk. Pierwotnie obowiązek naprawienia szkody z tego przepisu sąd orzekał wyłącznie na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej. Dopiero od 8 czerwca 2010 roku sąd może orzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej orzeka obowiązek naprawienia szkody (zmiana opublikowana w Dz.U. 2009.206.1589). Dopełnieniem tego artykułu jest art.49a kpk. Został on dodany 1 lipca 2003 roku (Dz.U. 2003.17.155). Wówczas przepis ten stanowił, że wniosek, o którym mowa w art.46 § 1 kk może być złożony przez pokrzywdzonego, a także prokuratora, aż do zakończenia pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego na rozprawie głównej. W momencie orzekania przez Sąd Rejonowy obowiązywała już inna treść tego przepisu. Od 1 lipca 2015 roku pokrzywdzony, a także prokurator, może aż do zamknięcia przewodu sądowego na rozprawie głównej złożyć wniosek, o którym mowa w art.46 § 1 kk (Dz.U. 2013.1247).

W akcie oskarżenia prokurator wskazał, że wniosek o naprawienie szkody złożyła E. Z. (k.4707). Natomiast żądanie naprawienia szkody na rzecz wszystkich pokrzywdzonych zgłosił dopiero po zamknięciu przewodu sądowego w głosach stron (k.6074v.). Nadto w dacie czynów obowiązywał przepis art.46 § 1 kk uzależniający orzeczenie naprawienia szkody od wniosku pokrzywdzonego lub osoby uprawnionej, obwarowany terminem na jego złożenie. Zgodnie z art.4 § 1 kk jeżeli w czasie orzekania obowiązuje ustawa inna niż w czasie popełnienia przestępstwa, stosuje się ustawę nową, jednakże należy stosować ustawę obowiązującą poprzednio, jeżeli jest względniejsza dla sprawcy. Niewątpliwie w razie braku wniosku o naprawienie szkody lub złożenie go nieskutecznie z uwagi na upływ terminu, względniejszy dla oskarżonych jest przepis art.46 § 1 kk w brzmieniu obowiązującym do 7 czerwca 2010 roku. Rodzi to bowiem konsekwencje w postaci niemożności orzeczenia obowiązku naprawienia szkody. Ma zatem rację obrońca oskarżonych O. M. i M. M. (1) podnosząc naruszenie art.4 § 1 kk w zw. z art.46 § 1 kk oraz art.49a kpk. Uchybienie to dotyczy również oskarżonej A. B.. Już pobieżna analiza zeznań pokrzywdzonych z postępowania przygotowawczego i sądowego prowadzi do wniosku, że w wielu wypadkach wnioski o naprawienie szkody osoby te nie złożyły (np. pokrzywdzeni P. B. (2), M. G., E. M., W. M., J. D. (1), L. D., G. D., A. D. (4), H. F., B. H., E. K. (5), M. K. (2), E. B., P. B. (1), J. S.). Nie przekonuje natomiast stanowisko, że sąd jest związany złożonym wnioskiem także co do zakresu naprawienia szkody. Z art.46 § 1 kk wynika tylko tyle, że obowiązek naprawienia szkody orzeka się w całości lub części. Inną kwestią pozostaje czy w przypadku współdziałania w popełnieniu przestępstwa obciążanie w całości jedną osobę obowiązkiem naprawienia szkody jest zasadne. Będzie musiał rozważyć to Sąd Rejonowy w ponownym postępowaniu, oczywiście po przeanalizowaniu uprzednio kwestii skuteczności wniosków o naprawienie szkody. Będzie też miał w polu widzenia akceptowane przez Sąd odwoławczy stanowisko doktryny i orzecznictwa dotyczące interpretacji art.49a kpk. „Przedmiotowy wniosek można złożyć aż do zamknięcia przewodu sądowego na rozprawie głównej (uprzednio do zakończenia przesłuchania pokrzywdzonego na rozprawie głównej). Skoro art.49a kpk nie mówi o „pierwszej rozprawie głównej”, wniosek o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody może zostać złożony np. po przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania przez sąd pierwszej instancji. Podobnie może zostać złożony w toku przewodu sądowego na rozprawie głównej po wznowieniu przewodu wcześniej zamkniętego (zob. wyrok SA w Katowicach z 23.03.2017 r., II AKa 55/17, LEX nr 2310575). Termin ten ma charakter prekluzyjny, a więc jest nieprzekraczalny i nieprzywracalny. Jego przekroczenie zatem nie daje pokrzywdzonemu legitymacji do ubiegania się o zasądzenie odszkodowania z przepisu art.46 § 1 kk, mimo że zostaną spełnione przesłanki materialnoprawne (zob. wyrok SN z 28.07.2010 r., II KK 291/09, OSNwSK 2010, poz. 1493; wyrok SA w Krakowie z 28.12.2012 r., II AKa 240/12, LEX nr 1246703; wyrok SA w Lublinie z 20.09.2011 r., II AKa 175/11, OSA 2012/5, poz. 19)” [Świecki Dariusz (red.), Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz aktualizowany

Opublikowano:LEX/el. 2019]. Sąd orzekający ponownie, ustalając wysokość odszkodowania nie zapomni, że pierwszy wyrok został zaskarżony wyłącznie na korzyść oskarżonych.

Szereg osób pokrzywdzonych przed wydaniem wyroku zmarło. Mimo tego Sąd Rejonowy na ich rzecz zasądził obowiązek naprawienia szkody. Rozstrzygnięcie takie jest nieprawidłowe. Przepisy nie przewidują zasądzenia obowiązku naprawienia szkody na rzecz zmarłego. Odnośnie zarzutu naruszenia art.52 kpk zwrócić trzeba uwagę, że Sąd Rejonowy nie miał informacji o osobach najbliższych dla zmarłych pokrzywdzonych (§ 2 tego przepisu). Nie mógł zatem pouczyć o przysługujących uprawnieniach co najmniej jedną z nich. Co się zaś tyczy § 1 art.52, to stanowi on, że w razie śmierci pokrzywdzonego prawa, które by mu przysługiwały, mogą wykonywać osoby najbliższe lub osoby pozostające na jego utrzymaniu, a w wypadku ich braku lub nieujawnienia – prokurator z urzędu. Zastrzec przy tym trzeba, że „podmiotu uprawnionego do złożenia wniosku nie należy utożsamiać z podmiotem uprawnionym do otrzymania świadczenia. Zasądzenie obowiązku naprawienia szkody może nastąpić tylko na rzecz podmiotów, którym przysługuje materialnoprawne uprawnienie do odszkodowania” (Giezek Jacek (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, wyd. II Opublikowano: WKP 2012). W kwestii tej wypowiadał się Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 28 kwietnia 2008 roku I KZP 6/08. ”Wniosek o orzeczenie środka karnego obowiązku naprawienia wyrządzonej szkody (art.46 § kk) mogą złożyć: pokrzywdzony i podmioty wykonujące prawa pokrzywdzonego (art.49 § 1-4 kpk), prokurator ( art.49a kpk) i zastępcy procesowi pokrzywdzonego, a w wypadku śmierci pokrzywdzonego (art.52 § 1 kpk) – osoby najbliższe dochodzące przysługujących im roszczeń określonych w przepisach art.446 § 1 i 3 oraz art.445 § 3 (pierwsza część zdania) kc”. Prowadzi to do wniosku, że w razie śmierci pokrzywdzonego osoby mu najbliższe mogą dochodzić odszkodowania w trybie art.46 kk tylko wówczas, gdy same są poszkodowane w rozumieniu prawa cywilnego. Mając na uwadze przestępstwa zarzucane oskarżonym nie sposób przyjąć pokrzywdzenia najbliższych osób zmarłych pokrzywdzonych. Przepisy nie przewidują zatem zasądzania na rzecz tych osób obowiązku naprawienia szkody powstałej w związku z oszustwem.

Apelacja osobista oskarżonej O. M..

Ustosunkowywanie się do apelacji osobistej O. M. dotyczącej wyłącznie kary oraz do zarzutów pozostałych środków odwoławczych odnoszących się do kary byłoby przedwczesne (art.436 kpk).

Rozstrzygnięcie co do oskarżonego Ł. P..

Wyrok Sądu Rejonowego dotyczył również oskarżonego Ł. P., który apelacji nie wniósł. Został on uznany za winnego popełnienia 28 przestępstw z art.286 § 1 kk. Żadnego z nich nie dopuścił się wspólnie i w porozumieniu z pozostałymi oskarżonymi. Należało zatem przyjąć, że zarzuty natury proceduralnej, te odnoszące się do wadliwości przeprowadzenia lub nieprzeprowadzenia dowodów z zeznań świadków, zawarte we wniesionych środkach odwoławczych nie dotyczą oskarżonego Ł. P.. Stąd nie może być mowy o tych samych względach przemawiających za uchyleniem lub zmianą na rzecz oskarżonego niewnoszącego apelacji (art.435 kpk). Odmiennie natomiast należało podejść do zarzutu opierającego się na uchybieniu art.4 kk, art.46 § 1 kk i art.49a kpk. Wyżej zawarte rozważania dotyczące interpretacji tych przepisów dotyczą także Ł. P.. Brak złożonego w terminie wniosku o naprawienie szkody w trybie art.46 § 1 kk stanowi te same względy, o których mowa w art.435 kpk. Dlatego Sąd odwoławczy przeanalizował rozstrzygnięcie z punktu 16 zaskarżonego wyroku o obowiązku naprawienia szkody i doszedł do wniosku, że poza dwoma przypadkami pokrzywdzeni nie złożyli wniosku, zaś żądanie prokuratora naprawienia szkody zawarte w głosach stron było spóźnione. Poza tym należało pamiętać, o czym już wspomniano, że niedopuszczalne jest zasądzenie obowiązku naprawienia szkody na rzecz osoby zmarłej czy też jej spadkobierców. Wniosku o naprawienie szkody nie złożyli K. K. (2), M. B. (3), M. O., J. K., W. T., M. B. (4), K. O. (2), C. C., M. K. (3), A. K. (3), H. D., I. Ś., M. M. (4), B. N. (2), P. P. (2), G. R., T. S., T. Z., A. G. (2), T. F., T. M., I. Ł., D. M., E. O. i S. O.. Spośród nich zmarli M. O., J. K., M. B. (4), M. K. (3), H. D., B. N. (2), E. O. i S. O.. Natomiast na rozprawie podczas przesłuchania S. S. (1) i S. S. (2) oświadczyli, że chcieliby zwrotu pieniędzy. Za wniosek o naprawienie szkody nie mogło natomiast zostać uznane oświadczenie T. Z. „chciałbym wiedzieć czy pieniądze będą zwrócone”. Dlatego Sąd Okręgowy zmienił zaskarżony wyrok co do niewnoszącego apelacji Ł. P. w punkcie 16. poprzez uchylenie zawartego w nim rozstrzygnięcia za wyjątkiem zobowiązania do częściowego naprawienia szkody na rzecz pokrzywdzonych S. S. (1) i S. S. (2). Zasądzone na rzecz tych pokrzywdzonych kwoty nie przekroczyły 1/3 kwoty wpłaconej opłaty. S. S. (1) wpłacił 2610 złotych - zobowiązanie do zapłaty 800 złotych. S. S. (2) wpłacił 1220 złotych - zobowiązanie do zapłaty 400 złotych. Nie stwierdzono podstaw do uchylenia wyroku i przekazania sprawy Ł. P. do ponownego rozpoznania. Tym samym brak wniosków pozostał nieusuwalny.

Rozpoznając sprawę ponownie Sąd Rejonowy uwzględni wyrażone powyżej zapatrywania prawne oraz wskazania co do dalszego postępowania. Przed skierowaniem sprawy na rozprawę najpierw ustali świadków, którzy złożyli zeznania odnoszące się do przestępstw zarzucanych A. B., O. M. i M. M. (1) ( większości są to pokrzywdzeni, ale nie tylko). Następnie z tej grupy wydzieli tych, których zeznania zostały prawidłowo przeprowadzone w poprzednim postępowaniu. W tym zakresie może poprzestać na ich ujawnieniu (art.442 § 2 kpk), z zastrzeżeniem, że należy powtórzyć przesłuchanie świadków w czasie niemożności prowadzenia przez A. B. obrony w sposób samodzielny i rozsądny (chodzi przy tym tylko o świadków zeznających w związku z zarzutami tej oskarżonej). Sąd Rejonowy ma też prawo odczytać dotychczas nieujawnione zeznania osób zmarłych, na stale mieszkających zagranicą, czy takich, którym nie można było doręczyć wezwania lub niestawiających się z powodu niedających się usunąć przeszkód. Będzie przy tym pamiętał o ustaleniach policyjnych dokonanych w tym względzie podczas poprzedniego postępowania. Wyjaśni wątpliwości dotyczące zeznań J. M. (3).

Dokładnie przeanalizuje kwestię obowiązku naprawienia szkody. Jak już wskazano jest dopuszczalne złożenie wniosku o naprawienie szkody w ponownym postępowaniu, ale do zamknięcia przewodu sądowego. Może to zrobić pokrzywdzony, a także prokurator.

Po prawidłowym przeprowadzeniu postępowania będzie mógł przystąpić do wnikliwej analizy materiału dowodowego, który oceni w zgodzie z zasadami prawidłowego rozumowania oraz wskazaniami wiedzy i doświadczenia życiowego. W razie konieczności sporządzenia uzasadnienia wyroku nie pominie treści art.424 kpk. Uzasadnienie uchylonego wyroku nie spełniało warunków, o których mowa w tym przepisie.