Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 19 maja 2020 r.

Sąd Apelacyjny w Poznaniu III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący: sędzia Marta Sawińska

Sędziowie: Wiesława Stachowiak

del. Renata Pohl

Protokolant: Emilia Wielgus

po rozpoznaniu w dniu 19 maja 2020 r. w P. na posiedzeniu niejawnym

sprawy D. K.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych I Oddział w P.

o wypłatę wyrównania emerytury i odsetki

na skutek apelacji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych I Oddział w P.

od wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu

z dnia 16 grudnia 2019 r. sygn. akt VIII U 1408/19

oddala apelację.

UZASADNIENIE

Decyzją z 8 maja 2019 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych I Oddział w P. odmówił wypłaty wyrównania emerytury i odsetek. Uzasadniając organ rentowy powołał się na przepis art. 133 ust. 1 pkt 2 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych , z którego wynika, że spłata świadczenia za okres lat 3 może nastąpić gdy odmowa świadczenia albo jego przyznanie nastąpiło na skutek popełnionego błędu przez organ rentowy. Tymczasem w sprawie odwołującej nie można przyjąć, że doszło do popełnienia błędu. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego został ogłoszony w Dzienniku Ustaw z 21 marca 2019 r. i od tej daty stał się wiążący dla Zakładu. Ustalenie wysokości emerytury mogło nastąpić od złożenia wniosku o wznowienie postępowania.

Od powyższej decyzji odwołała się D. K. , domagając się spłaty świadczenia wraz z odsetkami za okres sprzed ogłoszenia wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 6 marca 2019 r.

W odpowiedzi na odwołanie, organ rentowy wniósł o jego oddalenie, podtrzymując swoje stanowisko wyrażone w decyzji.

Wyrokiem z dnia 16 grudnia 2019 r. zmieniono zaskarżoną decyzję i przyznano odwołującej prawo do wypłaty wyrównania emerytury za okres od 1 stycznia 2018 r. do 28 lutego 2019 r., wynikającego z różnicy pomiędzy kwotami świadczenia wypłacanego jej na podstawie decyzji o przyznaniu emerytury z 3 września 2008 r. (znak (...)) a emeryturą przyznaną decyzją z 8 maja 2019 r., ustaloną za okres od 1 stycznia 2018 r. od podstawy obliczenia emerytury bez pomniejszania jej o sumę kwot pobranych emerytur, wraz z prawem do odsetek w wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie w wypłacie tego wyrównania emerytury za okres od 28 maja 2019 r. do dnia zapłaty (punkt 1), w pozostałym zakresie odwołanie oddalono (punkt 2).

U podstaw powołanego rozstrzygnięcia legły następujące ustalenia faktyczne i rozważania prawne:

D. K. urodziła się (...)

Decyzją z 3 września 2008 r., znak (...), odwołującej zostało przyznane prawo do emerytury przy obniżonym wieku i to od 1.07.2008 r. Do ustalenia wysokości świadczenia Zakład uwzględnił 36 lat i 1 miesiąc okresów składkowych. Wobec kontynuowania zatrudnienia wypłata świadczenia została zawieszona.

Decyzją z 20 kwietnia 2009 r. pozwany ponownie ustalił wysokość emerytury i podjął jej wypłatę od 1.03.2009 r. Po kolejnych waloryzacjach i przeliczaniu stażu ubezpieczeniowego wobec podejmowania zatrudnienia po przejściu na emeryturę, wysokość świadczenia odwołującej od 1.08.2015 r. ustalono na 3.322,25 zł.

Decyzją z 13 lutego 2018 roku, sprostowaną z urzędu postanowieniem z 24 kwietnia 2019 r. znak (...), wydaną na skutek wniosku z 29.01.2018, Zakład Ubezpieczeń Społecznych I Oddział w P. przyznał D. K., prawo do emerytury w wieku powszechnym tj. od 1.01.2018 r. W decyzji tej wysokość emerytury ustalono według zasad wynikających z art. 26 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych , z uwzględnieniem kwoty składek zewidencjonowanych na koncie ubezpieczonej, kwoty zwaloryzowanego kapitału początkowego i średniego dalszego trwania życia, przy czym podstawa obliczenia emerytury została pomniejszona o kwotę stanowiącą sumę kwot pobranych emerytur (emerytury wcześniejszej) i to stosownie do brzmienia art. 25 ust. 1b cyt. ustawy. Tak obliczona emerytura wyniosła 3.035,14 zł brutto, i okazała się mniej korzystna od emerytury wcześniejszej dotychczas wypłacanej, zatem pozwany kontynuował wypłatę świadczenia wyższego.

Wnioskodawczyni nie odwołała się do Sądu od powyższej decyzji, która została jej prawidłowo doręczona.

29.03.2019 r. odwołująca wniosła skargę o wznowienie postępowania i to w związku z orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego z 6 marca 2019 r. (sygn. akt P 20/16), a także spłatę świadczenia z należnymi odsetkami.

Postanowieniem z 8 maja 2019 r. pozwany wznowił postępowanie w sprawie zakończonej prawomocną decyzją z 13 lutego 2018 r. Decyzją z 8 maja 2019 r. organ rentowy uchylił decyzję z 13 lutego 2018 r. i podjął wypłatę emerytury od 1 marca 2019 r. Wysokość emerytury ustalono od podstawy obliczenia niepomniejszonej o wartość pobranej wcześniejszej emerytury na kwotę 4.428,52 zł (od 1.03.2019). Jednocześnie decyzją z 8 maja 2019 r. Zakład odmówił wypłaty wyrównania świadczenia, jak i odsetek za opóźnienie.

Stan faktyczny w sprawie był bezsporny. Sąd uznał za w pełni wiarygodne dokumenty zgromadzone w aktach organu rentowego. Przedmiotowe dokumenty zostały sporządzone przez osoby do tego powołane w ramach przysługujących im uprawnień i posiadają przewidzianą prawem formę. Ponadto nie były one kwestionowane przez żadną ze stron procesu, a zatem i Sąd nie znalazł podstaw, by czynić to z urzędu.

W tym stanie rzeczy sąd uznał odwołanie za bezzasadne. W pierwszej kolejności wskazał, że zgodnie z art. 148 ¹ kpc sąd może rozpoznać sprawę na posiedzeniu niejawnym, gdy pozwany uznał powództwo lub gdy po złożeniu przez strony pism procesowych i dokumentów, w tym również po wniesieniu zarzutów lub sprzeciwu od nakazu zapłaty albo sprzeciwu od wyroku zaocznego, sąd uzna - mając na względzie całokształt przytoczonych twierdzeń i zgłoszonych wniosków dowodowych - że przeprowadzenie rozprawy nie jest konieczne. Rozpoznając odwołanie w niniejszej sprawie Sąd uznał, iż zebrane w aktach sądowych, jak i w aktach organu rentowego dokumenty stanowią dostateczny materiał dla rozstrzygnięcia sprawy. Spór zaistniały między stronami był wyłącznie sporem prawnym, a strony nie domagały się wyznaczenia rozprawy. W konsekwencji – wyrok zapadł na posiedzeniu niejawnym.

Jak dalej podnosił, kwestia sporna w niniejszej sprawie dotyczyła możliwości spłacenia różnicy emerytury przyznanej decyzją z 13 lutego 2018 r. a tą przyznaną następnie decyzją z 8 maja 2019 r. w wyniku wznowienia postępowania. Odwołująca wniosła o wyrównanie świadczenia wstecz - poczynając od miesiąca, w którym złożyła wniosek o emeryturę powszechną, czyli od 1 stycznia 2018 r., a nadto o prawo do odsetek za opóźnienie w tej wypłacie. Ustalając wysokość emerytury odwołującej w roku 2018 organ rentowy odliczył w oparciu o art. 25 ust. 1b ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych sumę pobranej przez nią emerytury przyznanej w wieku obniżonym na podstawie art. 46 w zw. z art. 29 tej ustawy. Z kolei uwzględniając skargę o wznowienie postępowania opartą na wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 6 marca 2019 r. sygn. akt P 20/16, który stanowi że art. 25 ust. 1b ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2018 r. poz. 1270 oraz z 2019 r. poz. 39), w brzmieniu obowiązującym do 30 września 2017 r., w zakresie w jakim dotyczy urodzonych w (...) r. kobiet, które przed 1 stycznia 2013 r. nabyły prawo do emerytury na podstawie art. 46 tej ustawy, jest niezgodny z art. 2 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej , pozwany wznowił postępowanie, obliczając wysokość emerytury zgodnie z tym orzeczeniem. Wypłata świadczenia w prawidłowej wysokości podjęta została jednak na bieżąco a nie od miesiąca, w którym wpłynął wniosek o emeryturę w wieku powszechnym.

W treści uzasadnienia wyroku z 6 marca 2019 r. Trybunał Konstytucyjny wskazał m.in. na to, że wprowadzenie do ustawy o FUS mechanizmu potrącania kwot pobranych świadczeń z tytułu wcześniejszej emerytury przy obliczaniu podstawy emerytury powszechnej dla kobiet urodzonych w (...) r. nastąpiło z naruszeniem wynikającej z art. 2 Konstytucji zasady zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa. Ubezpieczone, które zdecydowały się przejść na wcześniejszą emeryturę, nie miały - w momencie podejmowania tej decyzji na podstawie obowiązującego wówczas stanu prawnego - świadomości co do skutków prawnych, jakie może ona wywoływać w sferze ich przyszłych uprawnień z tytułu emerytury powszechnej. Nie mogły przewidzieć, że przejście na emeryturę jeszcze przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego, będzie wiązało się z pomniejszeniem zgromadzonego kapitału o pobrane świadczenia. Nie spodziewały się, że fakt wypłacania świadczeń emerytalnych wpłynie na sposób ustalania wysokości świadczenia w ramach emerytury powszechnej. (…) Ustawodawca, dokonując zmiany zasad ustalania wysokości emerytury powszechnej w stosunku do kobiet urodzonych w (...) r., naruszył zatem zasadę lojalności państwa względem obywateli. Wprowadzając nowe, mniej korzystne zasady po rozpoczęciu realizacji uprawnień w zakresie wcześniejszej emerytury, naraził te kobiety na nieprzewidziane skutki, które w istocie stanowiły dla nich pułapkę. Gdyby w momencie podejmowania decyzji o przejściu na taką emeryturę wiedziały, jakie będą tego konsekwencje dla ustalania wysokości emerytury powszechnej, być może nie skorzystałyby z tego uprawnienia.

Skutkiem wyroku Trybunału Konstytucyjnego jest prawo wznowienia postępowania z mocy art. 190 ust. 4 Konstytucji dla wszystkich kobiet objętych zakresem orzeczenia Trybunału. Zgodnie z tym przepisem orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności z Konstytucją, umową międzynarodową lub z ustawą aktu normatywnego, na podstawie którego zostało wydane prawomocne orzeczenie sądowe, ostateczna decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innych sprawach, stanowi podstawę do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie określonych w przepisach właściwych dla danego postępowania. Możliwość żądania wznowienia postępowania przed organem rentowym w takiej sytuacji przewiduje art. 145a § 1 kpa. Skargę o wznowienie wnosi się w terminie jednego miesiąca od dnia wejścia w życie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego (art. 145a § 2 kpa). Po ustaleniu istnienia podstaw do uchylenia decyzji, w tym z art. 146 § 1 kpa, organ rentowy uchyla decyzję dotychczasową i wydaje nową rozstrzygającą o istocie sprawy (art. 151 § 1 pkt 2 kpa).

Skutki prawne orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego określa art. 190 ust. 3 Konstytucji, zgodnie z którym orzeczenie wchodzi w życie z dniem ogłoszenia, jednak Trybunał może określić inny termin utraty mocy obowiązującej zakwestionowanego przez siebie przepisu (bądź aktu normatywnego lub jego części). Sąd w niniejszej sprawie w pełni podziela utrwalony pogląd o retroaktywnym skutku orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego derogujących konkretne przepisy jako niezgodne z Konstytucją, który należy rozumieć w ten sposób, że uznany przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z Konstytucją przepis prawa nie może być stosowany przez sądy i inne organy w odniesieniu do stanów faktycznych sprzed ogłoszenia orzeczenia Trybunału (vide postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 7 grudnia 2000 r., III ZP 27/00 oraz III UZP 3/13, a nadto wyroki z dnia 5 września 2001 r., II UKN 542/00, z 12 czerwca 2002 r., II UKN 419/01, z 27 września 2002 r., II UKN 581/01, dnia 18 grudnia 2002 r., I PKN 668/01, OSNP 2004 nr 3, poz. 47, z dnia 24 stycznia 2006 r., I PK 116/05, OSNP 2006 nr 23-24, poz. 353; z dnia 4 lipca 2012 r., III UK 132/11). Pogląd ten w okolicznościach faktycznych niniejszej sprawy pozwala uznać za w pełni uprawnione stanowisko, że w przypadku ponownej oceny uprawnień skarżącej do emerytury w wysokości nieobniżonej o świadczenia uprzednio pobrane, ocena powinna być dokonywana w taki sposób, jakby przepis powodujący obniżenie świadczenia o już wypłaconą emeryturę nie obowiązywały. Jeśli bowiem art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej został uznany przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z Konstytucją, to nie mógł on stanowić podstawy prawnej decyzji przyznającej prawo do emerytury powszechnej w wysokości po odjęciu emerytury pobieranej w wieku obniżonym. Przepis ten był bowiem niekonstytucyjny od chwili jego uchwalenia w roku 2012, wejścia w życie od 1.01.2013 r., jak i w momencie stosowania go przez organ rentowy w odniesieniu do odwołującej i jej wniosku zgłoszonego w roku 2018. Okoliczności tej nie może podważyć fakt, iż w tym czasie korzystał on jeszcze z domniemania konstytucyjności (vide zbliżone stanowiska w uzasadnieniu postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 10 stycznia 2014 r. III UZP 3/13 czy wyrok tego Sądu z 26 października 2016 r. III UK 5/16).

Stwierdzenie sprzeczności decyzji przyznającej D. K. prawo do emerytury w wieku powszechnym z 13 lutego 2018 r. w zakresie ustalonej w niej wysokości świadczenia z treścią Konstytucji w takim rozumieniu, jakie Trybunał Konstytucyjny uznał za właściwe, przesądza o obowiązku wypłaty różnicy w wysokości emerytur i to od miesiąca, w którym wpłynął wniosek o jej przyznanie, czyli od 1 stycznia 2018 r. a nie jak uczynił to organ rentowy dopiero od wniosku o wznowienie postępowania. Po złożeniu takiej skargi do organu rentowego dochodzi do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji dotkniętej opisaną wadą i zastąpienia jej decyzją uwzględniającą stan prawny, który pomija derogowaną orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego regulację. Po jego rozpoznaniu organ rentowy winien więc wznowić postępowania, uchylić wskazaną decyzję i wydać nową ustalającą wysokość świadczenia bez obniżenia o świadczenie wypłacone z równoczesnym przyznaniem stosowanego wyrównania za cały okres, w którym świadczenie wypłacane było w zaniżonej wysokości, jeśli zważyć, że owo zaniżenie wypłaty nastąpiło wskutek zastosowania niekonstytucyjnego przepisu, który był wszak niekonstytucyjny od chwili jego uchwalenia, a więc także w chwili stosowania przez organ rentowy.

Odnosząc się natomiast do wniosku o odsetki za opóźnienie w wypłacie emerytury w pełnej wysokości wskazać należy, że jedyną w prawie ubezpieczeń społecznych podstawę prawną żądania przez ubezpieczonych od organu rentowego odsetek za zwłokę w ustaleniu i wypłacie świadczeń społecznych, stanowi art. 85 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych . Co do zasady (jak każdy inny przepis prawa materialnego) powołany przepis znajduje zastosowanie w konkretnej sprawie wówczas, gdy ustalone w niej okoliczności faktyczne pozwalają na dokonanie subsumcji, to jest na przyporządkowanie tych ustaleń hipotezie rozważanego przepisu. Jeśli zatem owe ustalenia faktyczne pozwalają na przyjęcie tezy, że organ rentowy - w terminach przewidzianych w przepisach określających zasady przyznawania i wypłacania świadczeń pieniężnych z ubezpieczeń społecznych lub świadczeń zleconych do wypłaty na mocy odrębnych przepisów albo umów międzynarodowych - nie ustalił prawa do świadczenia lub nie wypłacił tego świadczenia we właściwej wysokości, to niewątpliwie jest zobowiązany do wypłaty odsetek od tego świadczenia – czy też od wyrównania świadczenia do wysokości zgodnej z przepisami, w wysokości odsetek ustawowych przewidzianych przepisami prawa cywilnego. Nie dotyczy to jednak przypadku, gdy opóźnienie w przyznaniu lub wypłaceniu świadczenia jest następstwem okoliczności, za które organ rentowy nie ponosi odpowiedzialności.

Zakład Ubezpieczeń Społecznych wydając decyzję przyznającą odwołującej emeryturę w wieku powszechnym, obniżając jej wysokość o świadczenia dotychczas pobranych, działał zgodnie z obowiązującym wówczas prawem, które utraciło moc dopiero z chwilą opublikowania wyroku Trybunału Konstytucyjnego, czyli 21 marca 2019 r. Tym samym Zakład nie wydał bezprawnej decyzji wobec czego nie można przyjąć, że ponosi odpowiedzialność w rozumieniu art. 85 ust. 1 zd. drugie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych - za opóźnienie w wypłacie emerytury w pełnej wysokości. Dopiero po opublikowaniu wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 6 marca 2019 r. i złożeniu przez odwołującą wniosku o wznowienie postępowania w terminach określonych w art. 145a § 2 oraz w art. 146 § 1 kpa, zaistniała ostatnia okoliczność umożliwiająca organowi rentowemu wydanie prawidłowej decyzji - w rozumieniu art. 118 ust. 1 ustawy emerytalnej. Tym samym od daty wniosku o wznowienie postępowania Zakład winien liczyć 30 dni do wydania właściwej decyzji, po upływie których ponosi odpowiedzialność za niewypłacone świadczenia. Wypada też podkreślić, iż mimo wydania przez Trybunał Konstytucyjny wyroku z 6 marca 2019 r. decyzja pozwanego z 13 lutego 2018 r. nie utraciła mocy obowiązującej. Bez skutecznego jej wzruszenia (uchylenia) wznowienie wypłaty emerytury powszechnej przez organ rentowy, nawet w sytuacji utraty mocy obowiązującej jednego z przepisów, na których zostało oparte jej wyliczenie, nie było możliwe.

Reasumując, o obowiązku wypłaty przez organ rentowy odsetek na podstawie art. 85 ust. 1 o systemie ubezpieczeń społecznych można mówić tylko wówczas, gdy organ rentowy nie wyda decyzji i nie wypłaci świadczenia bez przedmiotowego umniejszania jego wysokości wraz ze stosownym wyrównaniem po upływie terminów określonych w tych przepisach liczonych od złożenia przez ubezpieczonego skargi (wniosku) o wznowienie postępowania zakończonego decyzją przyznającą prawo do emerytury w wieku powszechnym z obliczeniem jej wysokości opartym na podstawie prawnej uznanej wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego za niekonstytucyjną. Zgodnie z kolei z art. 118 ust. 1 ustawy emerytalnej organ rentowy wydaje decyzję w sprawie prawa do świadczenia lub ustalenia jego wysokości po raz pierwszy w ciągu 30 dni od wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania tej decyzji. W myśl ust. 5 wypłata świadczenia wynikająca z decyzji, o której mowa w ust. 4, następuje w najbliższym terminie płatności świadczenia albo w następnym terminie płatności, jeżeli okres między datą wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania tej decyzji a najbliższym terminem płatności jest krótszy niż 30 dni.

Przenosząc powyższe unormowania na grunt niniejszej sprawy uznano, że :

1. odwołująca ma prawo do wyrównania emerytury powszechnej także za okres od jej przyznania, czyli 1.01.2018 r. do końca lutego 2019 roku (organ rentowy przyznał prawo do emerytury bez umniejszenia z art. 25 ust. 1b cyt. ustawy dopiero od 1.03.2019 r.)

2. 30-dniowy termin na wydanie decyzji wznawiającej postępowanie i przyznającej prawo do emerytury bez umniejszenia rozpoczął swój bieg 29 marca 2019 r., zakończył w dniu 28 kwietnia 2019 r., zaś najbliższy termin płatności po tej dacie przypadał na 25 maja 2019 r. (piątek), toteż odsetki od wyrównania świadczenia za okres 1.01.2018 – 28.02.2019 należne są od następnego dnia roboczego, czyli poniedziałku 28 maja 2019 r.,

3. odwołująca nie ma prawa do odsetek za okres przed 28.05.2019 r.

Mając na uwadze powyższe rozważania i przywołane przepisy prawa, należało orzec jak w sentencji wyroku na podstawie cyt. przepisów prawa materialnego oraz art. 477 ¹⁴ kpc.

W apelacji od powyższego wyroku Zakład Ubezpieczeń Społecznych, reprezentowany przez radcę prawnego, zaskarżył go w zakresie punktu 1., zarzucając naruszenie przepisu art. 190 ust. 3 Konstytucji RP oraz art. 133 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalno-rentowej poprzez ich niezastosowanie i przyznanie odwołującej prawa do obliczenia wysokości emerytury bez odliczania kwot pobranych emerytur poczynając od dnia nabycia prawa do świadczenia, a nie od dnia złożenia wniosku.

W uzasadnieniu skarżący podkreślił, powołując się na literaturę przedmiotu, że orzeczenia negatywne Trybunału Konstytucyjnego wywierają skutki co do zasady prospektywne, a zatem wyrok TK wydany w dniu 6.03.2019 r. kształtuje nowy stan prawny, który nie może funkcjonować przed jego ukształtowaniem. Wyrok powyższy na charakter konstytutywny. Apelujący zauważył, że w myśl art. 133 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalno-rentowej przyznane lub podwyższone świadczenia wypłaca się poczynając od miesiąca, w którym powstało prawo do tych świadczeń lub ich podwyższenia, ale nie wcześniej niż od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy.

Wskazując na powyższe skarżący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie odwołania, a także o zasądzenie od odwołującej na rzecz pozwanego kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych za obie instancje.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja organu rentowego nie zasługiwała na uwzględnienie.

Na wstępie Sąd Apelacyjny wskazuje, że środek zaskarżenia złożono 7.11.2019 r., nie zawierając w jego treści wniosku o rozpoznanie sprawy na rozprawie, co skutkowało wydaniem wyroku na posiedzeniu niejawnym, zgodnie z brzmieniem art. 374 k.p.c.

Stan faktyczny w niniejszej sprawie pozostawał bezsporny i został prawidłowo przedstawiony przez Sąd Okręgowy. Na wstępie wyraźnie wskazać należy, że art. 190 ust.4 Konstytucji przesądza, iż orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego stanowi samodzielną i szczególną podstawę wznowienia postępowania, wymienioną expressis verbis w przepisach regulujących postępowanie zarówno sądowe (art. 401 ¹ k.p.c. i art. 540 § 2 k.p.k.), jak i administracyjne (art. 145a k.p.a.). Stosownie do art. 124 ustawy o emeryturach i rentach, w postępowaniu w sprawach o świadczenia określone w niej stosuje się przepisy kodeksu postępowania administracyjnego, chyba, że ustawa stanowi inaczej. Za przepis, na podstawie którego może dojść do wzruszenia decyzji organu rentowego wydanej w oparciu o akt normatywny uznany orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego za niezgodny z Konstytucją, należy zatem uznać art. 145a k.p.a., w myśl którego można żądać wznowienia postępowania w przypadku, gdy Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności aktu normatywnego z Konstytucją, umową międzynarodową lub ustawą, na podstawie którego została wydana decyzja (§ 1), a w sytuacji określonej w § 1 skargę o wznowienie postępowania wnosi się w terminie jednego miesiąca od dnia wejścia w życie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego. Po złożeniu takiej skargi do organu rentowego dochodzi do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji dotkniętej opisaną wadą i zastąpienia jej decyzją uwzględniającą stan prawny, który pomija derogowaną orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego regulację. Jak jednak wynika z treści art. 146 § 1 k.p.a., uchylenie decyzji z przyczyn określonych m.in. w art. 145a nie może nastąpić jeżeli od dnia doręczenia decyzji upłynęło pięć lat.

Spór w sprawie sprowadzał się na obecnym jego etapie do ustalenia, czy przyznanie przeliczonej emerytury, tj. bez zastosowania uznanego za niekonstytucyjny przepisu art. 25 ust. 1b ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, winno nastąpić od dnia przyznania świadczenia pierwotnie wyliczonego z zastosowaniem tego przepisu, czy też dopiero poczynając od miesiąca, w którym powstało prawo do podwyższenia wysokości świadczenia, nie wcześniej jednak niż od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek (a więc w niniejszym przypadku od dnia 1.03.2019 r.).

Wniosek odwołującej zawierał wyraźne wskazanie na wyrok Trybunału Konstytucyjnego, jako podstawę do wstecznego obliczenia świadczenia w sposób opisany w tym orzeczeniu i przyznanie go odwołującej w nowej wysokości od daty – według jej wniosku – wydania prawomocnej decyzji przyznającej prawo do świadczenia emerytalnego, tj. od dnia 13.05.2015 r.

Pierwszorzędnego znaczenia nabiera tu treść uzasadnienia orzeczenia Sądu Konstytucyjnego, które w uznaniu Sądu II instancji przywołać należy literalnie. W części uzasadnienia opisanej jako „skutki wyroku” Trybunał Konstytucyjny naprowadzał:

„Skutkiem niniejszego wyroku jest prawo wznowienia postępowania z mocy art. 190 ust. 4 Konstytucji dla wszystkich kobiet objętych zakresem orzeczenia Trybunału. Przepis ten otwiera drogę do sanacji konstytucyjności sytuacji prawnych, w których zastosowanie art. 25 ust. 1b ustawy o FUS wywołało konsekwencje zakwestionowane przez Trybunał. Z powszechnego charakteru wyroków TK, o którym mowa w art. 190 ust. 1 Konstytucji i utraty mocy obowiązującej zaskarżonego przepisu (art. 190 ust. 3 Konstytucji), wynika, że możliwość rozstrzygnięcia sprawy z pominięciem derogowanego przepisu odnosi się zasadniczo do wszystkich spraw, w których niekonstytucyjny przepis był podstawą orzeczenia o prawach osób uprawnionych, bez względu na to, kto i w jakim trybie zwrócił się do Trybunału z odpowiednim żądaniem. Jak wielokrotnie podkreślano w orzecznictwie TK, pojęcie "wznowienia postępowania", o którym mowa w art. 190 ust. 4 Konstytucji ma szersze znaczenie niż pojęcie "wznowienia" w sensie technicznym, przewidziane w odpowiednich procedurach regulowanych w ustawach i obejmuje wszelkie instrumenty proceduralne stojące do dyspozycji stron, organów i sądów, wykorzystanie których umożliwia przywrócenie stanu konstytucyjności orzeczeń (zob. np. postanowienie z 14 kwietnia 2004 r., sygn. SK 32/01, OTK ZU nr 4/A/2004, poz. 35).

W niniejszej sprawie prawo sanacji konstytucyjności może być zrealizowane w dwojakim trybie. Postępowania zakończone wydaniem wyroku przez sądy pracy i ubezpieczeń społecznych mogą być wznowione na podstawie art. 401 ¹ ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2018 r. poz. 1360, ze zm.). Natomiast osobom, które nie odwołały się od decyzji wydanych przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych przysługuje wznowienie postępowania na podstawie art. 145a ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. - Kodeks postępowania administracyjnego (Dz. U. z 2018 r. poz. 2096, ze zm.) w związku z art. 124 ustawy o FUS. Wznowienie w tym kontekście oznacza prawo do skorzystania ze środków proceduralnych zmierzających do wydania w zakończonej sprawie nowego rozstrzygnięcia, opartego na stanie prawnym ukształtowanym po wejściu w życie orzeczenia Trybunału (por. wyrok TK z 7 września 2006 r., sygn. SK 60/05, OTK ZU nr 8/A/2006, poz. 101)”.

Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 23.08.2018 r., I UK 355/17 oraz z dnia 10.01.2014 r., III UZP 3/13, a także w wyroku z dnia 17.05.2017 r., III UK 117/16 podkreślał, iż orzeczenie, o którym mowa w art. 190 ust. 4 Konstytucji, stanowi samodzielną i szczególną podstawę wznowienia postępowania wymienioną expressis verbis w przepisach regulujących postępowanie zarówno sądowe (art. 401 ¹ k.p.c. i art. 540 § 2 k.p.k.), jak i administracyjne (art. 145a k.p.a.). Po złożeniu skargi w trybie art. 145 k.p.a. do organu rentowego dochodzi do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji dotkniętej opisaną wadą i zastąpienia jej decyzją uwzględniającą stan prawny, który pomija derogowaną orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego regulację. W ślad za powyższym wyrazić należy pogląd, że wydanie nowej decyzji, przyznającej świadczenie w prawidłowej wysokości, winno nastąpić z równoczesnym przyznaniem stosowanego wyrównania za cały okres, w którym wypłata świadczenia była zaniżona, jeśli zważyć, że zaniżenie to nastąpiło wskutek zastosowania niekonstytucyjnego przepisu, który był wszak niekonstytucyjny od chwili jego uchwalenia, a więc także w chwili stosowania przez organ rentowy.

Zwrócić należy również uwagę, iż zgodnie z utrwalonym stanowiskiem Sądu Najwyższego, w ubezpieczeniach społecznych regułą jest kształtowanie sfery prawnej ubezpieczonych i instytucji ubezpieczeniowej z mocy prawa. Zasada ta znajduje odzwierciedlenie w art. 100 ustawy emerytalnej, zgodnie z którym prawo do świadczeń w niej określonych powstaje ( in abstracto) z dniem spełnienia warunków wymaganych do nabycia prawa. Prawo do świadczeń powstaje i istnieje niezależnie od decyzji organu rentowego, a tylko jego realizacja w postaci wypłaty świadczenia wymaga potwierdzenia decyzją (uchwała całej Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 20.12.2000 r., III ZP 29/00, OSNAPiUS 2001 Nr 12, poz. 418). Tym samym zadaniem organu rentowego, na etapie nabycia in concreto prawa, jest jedynie ustalenie, że zostały spełnione warunki uzyskania uprawnienia emerytalnego oraz jego konkretyzacja w drodze decyzji. Jak trafnie zwrócił uwagę Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 17.08.2016 r., I UK 333/15, skoro decyzje organu rentowego sprowadzają się – zasadniczo – do deklaratywnego potwierdzenia uprawnień przysługujących ubezpieczonym z mocy prawa, to przepisy odnoszące się do trwałości i wzruszalności decyzji organu rentowego nie mogą być interpretowane i stosowane w taki sposób, który prowadziłby do trwałego pozbawienia osób ubezpieczonych uprawnień przysługujących im ex lege. Deklaratywny charakter decyzji organu rentowego, potwierdzających przysługiwanie ubezpieczonemu prawa do określonego świadczenia, rzutuje szczególnie na ograniczenie ostateczności decyzji organu rentowego odmawiających prawa do świadczenia, ponieważ stabilność negatywnego rozstrzygnięcia o prawach jednostki nie jest w tym przypadku wartością, która mogłaby przeważyć nad rzeczywistą realizacją konstytucyjnego i ustawowego prawa do zabezpieczenia społecznego.

Za kluczowy uznać tu należy jednakże ugruntowany już w orzecznictwie pogląd o retroaktywnym skutku orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego derogujących konkretne przepisy jako niezgodne z Konstytucją RP, który należy rozumieć w ten sposób, że uznany przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z Konstytucją przepis prawa nie może być stosowany przez sądy i inne organy w odniesieniu do stanów faktycznych sprzed ogłoszenia orzeczenia Trybunału (por. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 7.12.2000 r., III ZP 27/00, OSNAPiUS 2001 Nr 10, poz. 331 i z dnia 10.01.2014 r., III UZP 3/13, LEX nr 1455747 oraz wyroki: z dnia 5.09.2001 r., II UKN 542/00, OSNP 2003 nr 2, poz. 36; z dnia 12.06.2002 r., II UKN 419/01, OSNAPiUS 2002 Nr 23, poz. 58; z dnia 27.09.2002 r., II UKN 581/01, OSNP 2003 Nr 23, poz. 581; z dnia 18.12.2002 r., I PKN 668/01, OSNP 2004 Nr 3, poz. 47, z dnia 24.01.2006 r., I PK 116/05, OSNP 2006 nr 23-24, poz. 353; z dnia 4.07.2012 r., III UK 132/11, LEX nr 1288700).

Pogląd ten w okolicznościach faktycznych niniejszej sprawy pozwala zaś uznać za w pełni uprawnione stanowisko, że w przypadku ponownej oceny uprawnień skarżącej do emerytury w okresie, w którym uprawnienia te były kwestionowane przez organ rentowy, a wypłata świadczenia następowała z potrąceniem kwot pobranych emerytur, ocena ta powinna być dokonywana w taki sposób, jakby przepisy powodujące obniżenie świadczenia nie obowiązywały. W związku z powyższym bezzasadny jest zarzut apelacji naruszenia w tej mierze art. 190 ust. 3 ustawy zasadniczej.

Co do naruszenia art. 133 ustawy emerytalnej przez przyznanie prawa do obliczenia świadczenia od daty decyzji emerytalnej objętej skargą o wznowienie, Sąd II instancji uznaje zarzut za bezzasadny.

W sposób nieuprawniony apelujący stosuje ten przepis do ograniczenia czasowego skutków wznowienia postępowania administracyjnego. Wznowienie postępowania powoduje wszak swoiste „cofnięcie się” do daty zaskarżonej decyzji, a w efekcie jej uchylenie lub zmianę. Trudno więc przyjąć, aby mogło dochodzić tu do zastosowania art. 133 ust. 1 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, a więc wypłaty świadczeń obliczonych na nowo od daty wniosku o wznowienie postępowanie, nie zaś wstecz od daty złożenia wniosku o wydanie objętej skargą decyzji (art. 129 ust. 1 ustawy). Przeczy to bowiem w sposób zasadniczy samej idei wznowienia postępowania.

Nadto brak tu w istocie możliwości zastosowania omawianego ustawy emerytalnej. Organy rentowe wydają decyzje pierwszorazowe (ustalające prawo do świadczeń) i tzw. decyzje zamienne. Są to decyzje, w których stwierdza się zmianę w uprawnieniach (ponowne ustalenie prawa do świadczeń) lub zmianę wysokości świadczeń. Przykładowo można wskazać na decyzje ponownie ustalające wysokość świadczenia wskutek doliczenia nowych okresów składkowych lub nieskładkowych (art. 110-113 ustawy emerytalnej), czy zmieniające liczbę osób uprawnionych do renty rodzinnej (art. 74 ust. 3, art. 107a tej ustawy). W razie ponownego ustalenia przez organ rentowy prawa do świadczeń lub ich wysokości, obowiązują ogólne zasady wypłaty emerytur i rent, tj. świadczenie przyznane lub podwyższone wypłaca się nie wcześniej niż od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy lub wydano decyzję z urzędu (art. 133 ust. 1 pkt 1 ustawy). Przepis ustala zasady wypłacania świadczeń w sytuacji, gdy została wydana decyzja przyznająca lub podwyższająca świadczenie. W tych wypadkach stosuje się zasady ogólne, czyli wypłaca świadczenie od miesiąca, w którym powstało prawo do świadczenia lub do podwyższenia świadczenia, chyba że wniosek zgłoszony został później. Jeżeli pierwsza wydana decyzja co do prawa lub wysokości była wynikiem błędu organu rentowego, świadczenie wypłaca się za okres 3 lat wstecz, licząc od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek o ponowne ustalenie prawa lub jego wysokości. Zgodnie z brzmieniem ust. 2 art. 133, jeżeli decyzja została wydana w wyniku wznowienia postępowania przed organem odwoławczym albo wskutek kasacji, miesiącem, od którego przysługuje wypłata albo od którego liczy się okres 3 lat wstecz, jest miesiąc zgłoszenia wniosku o wznowienie postępowania albo o kasację.

Przepis ten nakierowany jest więc na decyzje pierwszorazowe i decyzje zamienne wydawane poza trybem wznowieniowym opisanym w k.p.a. bądź art. 114 ustawy emerytalnej (ust. 1), a jeśli już, to w grę wchodzić może jedynie wznowienie postępowań zakończonych nie prawomocnymi decyzjami, a orzeczeniami organów odwoławczych, tj. sądów (ust. 2). Wznowienie postępowania ma więc na gruncie tego przepisu znaczenie tylko w odniesieniu do postępowań opisanych w kodeksie postępowania cywilnego (skarga o wznowienie postępowania sądowego zakończonego prawomocnym orzeczeniem bądź skarga kasacyjna od prawomocnego orzeczenia).

Mając na względzie całość przywołanych rozważań, orzeczono o oddaleniu apelacji organu rentowego w myśl art. 385 k.p.c.