Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 23 sierpnia 2022 r.

Sąd Apelacyjny w Białymstoku, III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący: sędzia Dorota Elżbieta Zarzecka

Protokolant: Anna Niemyjska - Bocian

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 23 sierpnia 2022 r. w B.

sprawy z odwołania B. K.

przeciwko Dyrektorowi Zakładu Emerytalno - Rentowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji w W.

o wysokość świadczenia

na skutek apelacji B. K.

od wyroku Sądu Okręgowego w Białymstoku V Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

z dnia 22 grudnia 2021 r. sygn. akt V U 918/21

I.  zmienia zaskarżony wyrok i poprzedzającą go decyzję Dyrektora Zakładu Emerytalno-Rentowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji w W. z 11 sierpnia 2017 roku i ustala prawo B. K. do renty rodzinnej w wysokości ustalonej przed 1 października 2017 roku oraz zasądza od Dyrektora Zakładu Emerytalno-Rentowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji w W. na rzecz B. K. 180 (sto osiemdziesiąt) zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego;

II.  zasądza od Dyrektora Zakładu Emerytalno-Rentowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji w W. na rzecz B. K. 240 (dwieście czterdzieści) zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego za II instancję z ustawowymi odsetkami za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego od dnia uprawomocnienia się niniejszego orzeczenia do dnia zapłaty.

Sygn. akt III AUa 131/22

UZASADNIENIE

Dyrektor Zakładu Emerytalno-Rentowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji decyzją z 11 sierpnia 2017 r., na podstawie art. 24a w zw. z art. 32 ust. 1 pkt 1 ustawy z 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (Dz. U. z 2016 r. poz. 708 z późn. zm.) oraz na podstawie otrzymanej z IPN informacji z 7 marca 2017 r., ponownie ustalił B. K. wysokość renty rodzinnej po zmarłym emerycie. Przeliczenie świadczenia polegało na obniżeniu jego wysokości z powodu służby męża na rzecz totalitarnego państwa w okresach od 29 marca 1945 r. do 14 grudnia 1954 r. oraz od 1 czerwca 1975 r. do 30 kwietnia 1989 r., stosownie do informacji IPN. Obliczona emerytura zmarłego stanowiła 65,87 % podstawy wymiaru świadczenia, którą stanowiła kwota 10.985,14 zł. Wysokość renty rodzinnej podlegała ograniczeniu do kwoty przeciętnej renty rodzinnej tj. do 1.747,19 zł.

B. K. odwołała się od powyższej decyzji. Wniosła o jej zmianę przez przyznanie świadczenia w dotychczasowej wysokości oraz zasądzenie od organu rentowego na jej rzecz kosztów postępowania według norm przepisanych.

Sąd Okręgowy w Białymstoku wyrokiem z 22 grudnia 2021 r. oddalił odwołanie (pkt I) oraz odstąpił od obciążania B. K. kosztami zastępstwa procesowego.

Sąd ustalił, że F. K. (ur. (...)) służbę w MO rozpoczął od 29 marca 1945 r. jako milicjant (...) M.. Następnie pełnił służbę od 10 kwietnia 1946 r. jako elew szkoły szeregowych MO w S., od 16 października 1946 r. jako Komendant Posterunku MO w Z., od 1 września 1949 r. jako kursant w Szkole Oficerskiej MO w S., od 1 października 1950 r. jako Komendant Powiatowy MO w R., od 1 lipca 1951 r. jako Komendant Powiatowy MO w Ł., od 1 czerwca 1956 r. jako Zastępca Naczelnika Wydziału (...) w B., od 1 września 1957 r. jako Naczelnik Wydziału (...) w B., od 1 stycznia 1966 r. jako Naczelnik Wydziału do walki z Przestępczością Gospodarczą, od 1 maja 1967 r. jako Zastępca Komendanta Wojewódzkiego (...) w B., od 20 września 1971 r. jako I Zastępca Komendanta od 1 czerwca 1975 r. jako Komendant Wojewódzki MO w S., od 1 sierpnia 1983 r. jako Szef WUSW w S.. F. K. został zwolniony ze służby z dniem 30 kwietnia 1989 r.

Dyrektor Departamentu Kadr Ministerstwa Spraw Wewnętrznych decyzjami z 19 czerwca 1989 r. przyznał F. K. prawo do emerytury milicyjnej i milicyjnej renty inwalidzkiej. Dyrektor Zakładu Emerytalno-Rentowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji decyzją z 25 czerwca 2008 r. w związku ze śmiercią F. K. ustalił B. K., jako żonie zmarłego, prawo do policyjnej renty rodzinnej. Decyzją z 27 lutego 2017 r. ustalił wysokość renty rodzinnej na kwotę 7.453,58 zł. Na skutek zmiany przepisów ustawy z 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji (...) i po pozyskaniu informacji IPN o przebiegu służby wskazującej, że F. K. w okresach od 29 marca 1945 do 14 grudnia 1954 r. oraz od 1 czerwca 1975 r. do 30 kwietnia 1989 r. pełnił służbę na rzecz totalitarnego państwa, o której mowa w art. 13b ustawy, organ rentowy wydał zaskarżoną decyzję.

Sąd zwrócił uwagę, że stan faktyczny sprawy wynikający z przytoczonych dowodów zasadniczo nie był sporny między stronami. Odwołująca kwestionowała przyjęcie przez organ rentowy, że służba jej męża w okresach od 29 marca 1945 do 14 grudnia 1954 r. oraz od 1 czerwca 1975 r. do 30 kwietnia 1989 r. była wykonywana na rzecz państwa totalitarnego.

Sąd wskazał, że zastosowane wobec odwołującej się przepisy wprowadzono na mocy art. 1 ustawy nowelizującej z 16 grudnia 2016 r. Zgodnie z art. 15c ustawy z 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Służby Ochrony Państwa, Państwowej Straży Pożarnej, (...) Skarbowej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (Dz. U. 2020 r., poz. 723), w przypadku osoby, która pełniła „służbę na rzecz totalitarnego państwa" i która pozostawała w służbie przed dniem 2 stycznia 1999 r., emerytura wynosi: 0 % podstawy wymiaru - za każdy rok tej służby a przy tym, emerytury nie podwyższa się zgodnie z art. 15 ust. 2 i 3 ustawy nowelizowanej, jeżeli okoliczności uzasadniające podwyższenie wystąpiły w związku z pełnieniem służby na rzecz totalitarnego państwa, o której mowa w art. 13b. Jednocześnie ustawodawca wprowadził ograniczenie, zgodnie z którym wysokość emerytury ustalonej zgodnie z art. 15c ust. 1 i 2 nie może być wyższa niż miesięczna kwota przeciętnej emerytury wypłaconej przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

Stosownie do art. 24a ust. 1 w przypadku renty rodzinnej przysługującej po osobie, która pełniła służbę na rzecz totalitarnego państwa, o której mowa w art. 13b, i która pozostawała w służbie przed dniem 2 stycznia 1999 r., renta rodzinna przysługuje na zasadach określonych w art. 24, z zastrzeżeniem, iż wysokość renty rodzinnej ustala się na podstawie świadczenia, które przysługiwało lub przysługiwałoby zmarłemu z uwzględnieniem przepisów art. 15c lub art. 22a.

Sąd pierwszej instancji wskazał, że Sąd Okręgowy w Warszawie postanowieniem z 24 stycznia 2018 r. sygn. akt XIII 326/18 zwrócił się z zapytaniem prawnym do Trybunału Konstytucyjnego z uwagi na powzięte wątpliwości co do zgodności z Konstytucją RP przepisów art. 15c, art. 22a oraz art. 13 ust. 1 lit. 1c w związku z art. 13b ustawy zaopatrzeniowej w brzmieniu nadanym przez art. 1 ustawy z 16 grudnia 2016 r. o zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (Dz. U. z 2016 poz. 2270). Sprawa zawisła przed Trybunałem Konstytucyjnym w dniu 27 lutego 2018 r. pod sygnaturą P 4/18 i do chwili obecnej nie zostało wydane rozstrzygnięcie.

W ocenie Sądu pomimo faktu procedowania przez Trybunał Konstytucyjny w zakresie przepisów będących podstawą prawną rozstrzygnięcia w rozpoznawanej sprawie, okoliczności faktyczne pozwoliły na wyrokowanie bez potrzeby weryfikowania konstytucyjności przepisów przez Trybunał Konstytucyjny.

Sąd Okręgowy podzielił stanowisko, według którego sąd ubezpieczeń społecznych, rozpoznający sprawę w wyniku wniesienia odwołania od decyzji Dyrektora Zakładu Emerytalno- Rentowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie ponownego ustalenia wysokości emerytury policyjnej byłego funkcjonariusza Służby Bezpieczeństwa, nie jest związany treścią informacji o przebiegu służby przedstawionej przez Instytut Pamięci Narodowej zarówno co do faktów jak i co do kwalifikacji prawnej tych faktów (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 9 grudnia 2011 r., II UZP 10/11.

Sąd wskazał, że zgodnie z art. 13b ustawy z 18 lutego 1994 r. za służbę na rzecz totalitarnego państwa uznaje się służbę od dnia 22 lipca 1944 r. do dnia 31 lipca 1990 r. w enumeratywnie wymienionych cywilnych i wojskowych instytucjach i formacjach. W myśl § 14 ust. 1 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 18 października 2004 r. w sprawie trybu postępowania i właściwości organu w zakresie zaopatrzenia emerytalnego funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej oraz ich rodzin (Dz. U. z 2004 r. Nr 239, poz. 2404. Ze zm.) środkiem dowodowym potwierdzającym datę i podstawę zwolnienia ze służby oraz okres służby jest zaświadczenie o przebiegu służby, sporządzone na podstawie akt osobowych funkcjonariusza, wystawione przez właściwe organy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu lub Państwowej Straży Pożarnej. Z kolei art. 13a ust. 1 ustawy z dnia 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji (...) stanowi, że na wniosek organu emerytalnego właściwego według niniejszej ustawy, Instytut Pamięci Narodowej - Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu sporządza na podstawie posiadanych akt osobowych i w terminie 4 miesięcy od dnia otrzymania wniosku, przekazuje organowi emerytalnemu informację o przebiegu służby skazanych funkcjonariuszy w organach bezpieczeństwa państwa, o których mowa w art. 13 b. Natomiast zgodnie z art. 13a ust. 5 , informacja o przebiegu służby, o której mowa w ust. 1, jest równoważna z zaświadczeniem o przebiegu służby sporządzanym na podstawie akt osobowych przez właściwe organy służb, o których mowa w art. 12.

W tym zakresie Sąd zwrócił uwagę, że przepis art. 13b ust. 1 pkt 1, 2, 3, 4, i ust. 2 pkt 1 lit. c wskazuje, że za służbę na rzecz totalitarnego państwa uznaje się służbę w Resorcie (...) Komitetu (...), Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, Komitecie do (...), jednostkach organizacyjnych podległych organom, o których mowa w pkt 1-3, a w szczególności jednostki Milicji Obywatelskiej w okresie do dnia 14 grudnia 1954 r. oraz służbę na etacie komendanta wojewódzkiego, zastępcy komendanta wojewódzkiego, powiatowego, miejskiego lub dzielnicowego do spraw bezpieczeństwa, zastępcy komendanta wojewódzkiego, powiatowego, miejskiego lub dzielnicowego do spraw Służby Bezpieczeństwa, zastępcy szefa wojewódzkiego, rejonowego, miejskiego lub dzielnicowego urzędu spraw wewnętrznych do spraw Służby Bezpieczeństwa.

Sąd wskazał, że w spornych okresach F. K. pełnił służbę w organach wymienionych w przepisie art. 13b, co wynikało z dokumentów znajdujących się w aktach osobowych, w szczególności z karty przebiegu służby. Pozwoliło to stwierdzić, że pełnił on służbę w instytucjach uznanych, w myśl art. 13b ustawy, za instytucje, w których była wykonywana służba na rzecz totalitarnego państwa.

Z akt osobowych F. K. wynikało, że regularnie awansował, otrzymywał podwyżki, dodatki specjalne i operacyjne, nagrody, odznaczenia państwowe. Jednocześnie, zdaniem Sądu Okręgowego, w aktach personalnych nie sposób doszukać się okoliczności, które przemawiałyby za odstąpieniem od stosowania art. 15c ust. 1 ustawy zaopatrzeniowej, a mianowicie brak było przesłanek kwalifikowanych jako szczególnie uzasadnione przypadki, o których mowa w art. 8a ustawy. Odwołująca nie zwracała się do Ministra Spraw Wewnętrznych z formalnym wnioskiem w trybie art. 8a ustawy o zaopatrzeniowej o wyłączenie stosowania art. 15c. Brak było również informacji, które świadczyłyby, że F. K. przed rokiem 1990, bez wiedzy przełożonych podjął współpracę i czynnie wspierał osoby lub organizacje działające na rzecz niepodległego Państwa Polskiego (art. 15c ust. 5).

Sąd pierwszej instancji zwrócił też uwagę, że w uchwale składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z 16 września 2020 r. (III UZP 1/20) wskazano, iż kryterium „służby na rzecz totalitarnego państwa" powinno być oceniane na podstawie wszystkich okoliczności sprawy, w tym także na podstawie indywidualnych czynów i ich weryfikacji pod kątem naruszenia podstawowych praw i wolności człowieka. W przedmiotowej sprawie, w ocenie Sądu Okręgowego, odwołująca nie przedstawiła żadnych okoliczności, które pozwoliłyby na uznanie zasadności złożonego odwołania w aspekcie powyższego stanowiska. Nie przedłożyła żadnych wniosków dowodowych, a okoliczności sprawy, w tym analiza informacji IPN nie pozwoliła na uznanie jej stanowiska za zasadne. Sąd podkreślił przy tym, że ustawodawca w ustawie zmieniającej nie różnicował sytuacji funkcjonariuszy w wysokości świadczeń emerytalnych poprzez kryterium winy, ale poprzez sam fakt służby w organach bezpieczeństwa państwa funkcjonujących w niedemokratycznym państwie, w których podjęli dobrowolnie służbę, a poprzez tę służbę uczestniczyli w utrzymywaniu niedemokratycznego porządku i korzystali z przywilejów przysługującym funkcjonariuszom.

Sąd wskazał, że F. K. zabiegał o przyjęcie do pracy w organach (...), co potwierdza złożony przez niego wniosek o przyjęcie do służby. Wiedział też, jaki zakres działań miały jednostki, w których pełnił służbę. Sąd zauważył, że system władzy komunistycznej opierał się głównie na rozległej sieci organów bezpieczeństwa państwa, spełniającej w istocie funkcje policji politycznej, stosującej bezprawne metody, naruszające podstawowe prawa człowieka. Funkcjonariusze bez ponoszenia ryzyka utraty zdrowia lub życia, korzystając przy tym z licznych przywilejów materialnych i prawnych przyczyniali się do utrwalania nieludzkiego systemu władzy. Dlatego czyny poszczególnych funkcjonariuszy z pozoru nieistotne i nieszkodliwe, tworzyły jednak opresyjny system, w którym dopuszczano się czynów zbrodniczych.

Z tych względów Sąd Okręgowy uznał, że F. K. w spornych okresach „pełnił służbę na rzecz totalitarnego państwa" w rozumieniu art. 13b ustawy z 18 lutego 1994 r. i tym samym organ rentowy zasadnie zastosował art. 24a ustawy.

Odnosząc się do podniesionych w odwołaniu zarzutów natury konstytucyjnej, Sąd podkreślił, że bezpośredniość stosowania Konstytucji przez sądy powszechne nie oznacza przyznania im kompetencji do kontroli konstytucyjności obowiązującego ustawodawstwa. Rolą Sądu jest wyłącznie kontrola kwestionowanego orzeczenia w świetne regulacji normatywnych. Natomiast ocena zasadności ich przyjęcia przez ustawodawcę wykracza poza kompetencje Sądu, który jest obowiązany stosować prawo (wobec zasady trójpodziału podziału władz - art. 10 Konstytucji RP). Jego stanowienie, z uwzględnieniem ram konstytucyjnych, pozostaje w kompetencjach ustawodawcy wyposażonego w demokratyczny mandat od wyborców (art. 10 oraz 95 ust. 1 Konstytucji RP). W konsekwencji, ocena tego, czy zastosowane rozwiązania są uzasadnione, należy w istocie do prawodawcy, wedle aksjologii większości - wyłonionych w demokratycznych wyborach - parlamentarzystów, o ile mieszczą się one w ramach zakreślonych generalnymi ramami Konstytucji RP. W tym kontekście, ocena regulacji w zakresie zgodności z normami konstytucyjnymi należy do Trybunału Konstytucyjnego.

Sąd miał przy tym na uwadze orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z 24 lutego 2010 r. (sygn. K 6/09), który rozpatrywał kwestię zgodności z Konstytucją przepisów analogicznej ustawy z 23 stycznia 2009 r. o zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin oraz ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (Dz. U. Nr 24, poz. 145), która do ustawy z 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (Dz. U. Nr 8, poz. 67 z późn. zm.) wprowadziła przepis art. 15b, określający zasady obliczania wysokości emerytury dla osób, które pozostawały w służbie przed dniem 2 stycznia 1999 r. i pełniły służbę w charakterze funkcjonariusza w organach bezpieczeństwa państwa.

Mając powyższe na uwadze, Trybunał wskazał, że służba w instytucjach i organach państwa, które systemowo naruszały przyrodzone prawa człowieka i rządy prawa, nie może w demokratycznym państwie prawnym uzasadniać roszczeń do utrzymania uzyskanych wcześniej przywilejów. Zdaniem Trybunału ustawodawca, ograniczając w zakwestionowanych przepisach niesłusznie nabyte przywileje emerytalne funkcjonariuszy organów bezpieczeństwa Polski Ludowej, sięgnął do środka adekwatnego dla uzyskania usprawiedliwionego celu, uczynił to zarazem w sposób możliwie najmniej uciążliwy dla adresatów zakwestionowanych norm. Zdaniem Trybunału ustawodawca nie przekroczył również kompetencji władzy ustawodawczej przewidzianych w Konstytucji. Kwestionowane przepisy nie przewidują wymierzania zbiorowej kary funkcjonariuszom organów bezpieczeństwa Polski Ludowej, a jedynie obniżenie im uprzywilejowanych świadczeń emerytalnych do poziomu średniej emerytury powszechnej.

W ocenie Sądu Okręgowego, ustawodawca nie naruszył też art. 32 Konstytucji (zasada równości). Trybunał stwierdził bowiem, iż z zasady tej wynika nakaz jednakowego traktowania podmiotów prawa w obrębie określonej kategorii, a zatem wszystkie podmioty prawa charakteryzujące się w równym stopniu daną cechą istotną, powinny być traktowane równo, tj. według jednakowej miary. Jeżeli zatem prawodawca różnicuje podmioty prawa, które charakteryzują się wspólną cechą istotną, to wprowadza odstępstwo od zasady równości. Zdaniem Trybunału jednak takie odstępstwo nie musi oznaczać naruszenia art. 32 Konstytucji. W opinii Trybunału jest ono dopuszczalne, jeżeli kryterium różnicowania pozostaje w racjonalnym związku z celem i treścią danej regulacji, waga interesu, któremu różnicowanie ma służyć, pozostaje w odpowiedniej proporcji do wagi interesów, które zostaną naruszone w wyniku wprowadzonego różnicowania. Dodatkowo kryterium różnicowania pozostaje w związku z innymi wartościami, zasadami czy normami konstytucyjnymi, uzasadniającymi odmienne traktowanie podmiotów podobnych. Wspólną cechą wszystkich funkcjonariuszy bezpieczeństwa Polski Ludowej jest ich służba w określonych w ustawie organach bezpieczeństwa państwa w latach 1944-1990. Ta cecha różni istotnie funkcjonariuszy od pozostałych funkcjonariuszy służb mundurowych przed 1990 r. Ustawodawca przyjąwszy wspólną cechę istotną, w sposób jednakowy potraktował funkcjonariuszy organów bezpieczeństwa Polski Ludowej.

Sąd zauważył, że pozbawienie odwołującej wyższych świadczeń, przy zachowaniu świadczenia do zabezpieczenia społecznego w wysokości nie niższej niż świadczenia z powszechnego systemu ubezpieczeniowego (Funduszu Ubezpieczeń Społecznych) nie stanowi naruszenia zarówno Konstytucji RP jak też standardów prawa międzynarodowego. Odnosząc się do przytoczonych przez odwołującą zarzutów Sąd wskazał ponadto, że przywołane artykuły Konstytucji RP nie mogą być interpretowane jako dające tytuł do renty określonej wysokości. Odwołującej nie odebrano całości świadczeń. Nie została ona pozbawiona środków do życia, a zmniejszenie świadczenia odwołującej stanowi urzeczywistnienie zasady sprawiedliwości społecznej.

Dlatego też, Sąd Okręgowy, na podstawie art. 477 ¹⁴ § 1 k.p.c., oddalił odwołanie.

O kosztach procesu orzekł, na mocy art. 102 k.p.c. Uznał, że w sprawie zachodzi szczególnie uzasadniony wypadek uprawniający do odstąpienia od obciążania odwołującej (jako strony przegrywającej proces) kosztami zastępstwa procesowego organu rentowego. Zdaniem Sądu, rozpoznawana sprawa była skomplikowana pod względem prawnym, a odwołująca mogła zakładać, że jej odwołanie jest zasadne i zasługuje na uwzględnienie. Natomiast, organ rentowy korzystał ze stałej obsługi prawnej i nie poniósł dodatkowych kosztów.

Apelację od powyższego wyroku złożył pełnomocnik B. K..

Zaskarżając wyrok w całości zarzucił mu:

I.  naruszenie prawa materialnego:

1)  art. 6 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny poprzez jego niewłaściwe zastosowanie i nieuprawnione odwrócenie reguł ciężaru dowodowego polegające na uznaniu, że to na odwołującej spoczywał w postępowaniu sądowym ciężar udowodnienia faktu, iż jej zmarły mąż F. K. w okresach od dnia 29 marca 1945 r. do 14 grudnia 1954 r. oraz od 1 czerwca 1975 r. do 30 kwietnia 1989 r. podczas pełnienia służby miał podejmować bez wiedzy przełożonych działania polegające na współpracy i czynnym wspieraniu osób lub organizacji działających na rzecz niepodległego Państwa Polskiego i wykazaniu, że nie dopuszczał się indywidualnych czynów godzących w podstawowe prawa i wolności człowieka, podczas gdy w sytuacji jednoznacznego zakwestionowania przez odwołującą aby służba jej męża w ww. okresie była wykonywana na rzecz państwa totalitarnego i aby dopuszczał się on w tych okresach czynów zbrodniczych, to na Dyrektorze Zakładu (...) Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji w W. - jako organie rentowym spoczywał zgodnie z treścią naruszonego przepisu ciężar wykazania faktu, o który została oparta zaskarżona decyzja tj. wykazania indywidualnych czynów męża odwołującej noszących cechy przestępczej działalności popełnionych w okresie pełnienia służby, które służyłyby reżimowi komunistycznemu - zaś organ rentowy nie przejawił w tym zakresie odpowiedniej (żadnej) inicjatywy dowodowej, opierając treść wydanej decyzji na informacji uzyskanej z Instytutu Pamięci Narodowej - której treścią Sąd nie jest związany;

2)  art. 24a ust. 1 w zw. z art. 13 b ustawy z 18 lutego 1994r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, (...) Kontrwywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, (...) Marszałkowskiej, Służby Ochrony Państwa, Państwowej Straży Pożarnej, (...) Skarbowej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (w brzmieniu wprowadzonym ustawą nowelizującą z dnia 16 grudnia 2016r.) poprzez jego niewłaściwe zastosowanie wobec odwołującej, w sytuacji, gdy przepis ten pozostaje w sprzeczności z treścią Konstytucją RP, będącej aktem prawa rangi nadrzędnej wobec ustaw, a tym samym wobec niekonstytucyjności wskazanego przepisu oraz nadto w sytuacji nieuprawnionego uznania, iż do wypełnienia dyspozycji wskazanego przepisu tj. pełnienia „służby na rzecz totalitarnego państwa" wystarczającym jest jego literalne zastosowanie polegające na tym, iż sam fakt służby w organach bezpieczeństwa państwa funkcjonujących w niedemokratycznym państwie, w którym funkcjonariusz podjął dobrowolnie służbę - a wymienionych w treści naruszonego przepisu - świadczy o dopuszczaniu się przez niego podczas tej służby czynów zbrodniczych, wyłącznie z uwagi na tworzenie poprzez pełnioną służbę opresyjnego systemu, w którym dopuszczano się czynów zbrodniczych - w sytuacji, gdy dokonana i przyjęta przez Sąd Najwyższy (por. uchwała z dnia 16 września 2020r. sygn. akt I UZP 1/20) prawidłowa wykładnia wskazanego przepisu stanowi, iż kryterium służby na rzecz totalitarnego państwa określone treścią ww. przepisu powinno być oceniane na podstawie wszystkich okoliczności sprawy, w tym także na podstawie indywidualnych czynów i ich weryfikacji pod kątem naruszenia podstawowych praw i wolności człowieka - a nie sprowadzać się do automatycznego przyjęcia, iż samo dobrowolne nawiązanie stosunku prawnego w ramach służby państwowej wiąże się automatycznie z zindywidualizowanym zaangażowaniem bezpośrednio ukierunkowanym na realizowanie charakterystycznych dla ustroju tego państwa jego zadań i funkcji, co też dokonał Sąd orzekający w niniejszej sprawie;

3)  art. 45 ust. 1 w zw. z art. 10 ust. 1 i 2 Konstytucji RP oraz art. 42 ust. 1 Konstytucji RP w zw. z art. 6 ust. 2 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności poprzez ich niewłaściwe zastosowanie wskutek nieuwzględnienia ww. przepisów i zasad demokratycznego państwa prawnego polegające na nieuprawnionym zastosowaniu wobec odwołującej represji bez wykazania winy indywidualnej, zastąpienie w tym zakresie władzy sądowniczej władzą ustawodawczą i odwróceniu w ten sposób zasady domniemania niewinności poprzez uznanie, iż sam fakt pełnienia służby przez męża odwołującej w okresie przed 31 lipca 1990r. stanowi o zawinionych, zbrodniczych działaniach godzących w prawa i wolności człowieka, zasługujących na penalizację;

4)  art. 64 ust. 1 i 2 w zw. z art. 67 ust. 1 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP w zw. z art. 1 Protokołu nr (...) do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności w zw. z art. 14 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności poprzez ich niewłaściwe zastosowanie wskutek nieuwzględnienia ww. przepisów i zasad demokratycznego państwa prawa polegające na arbitralnym naruszeniu osobistych praw majątkowych odwołującej i prawa do poszanowania mienia, które podlegają równej dla wszystkich ochronie, na skutek nieproporcjonalnego naruszenia prawa do zabezpieczenia społecznego, co stanowi przejaw nieuzasadnionej represji ekonomicznej, a tym samym polegające na braku zróżnicowania pozycji emerytur mundurowych i brak proporcjonalności przyjętych rozwiązań;

5)  art. 2 Konstytucji RP poprzez jego niewłaściwe zastosowanie wskutek nieuwzględnienia w niniejszej sprawie, a polegające na zastosowaniu wobec odwołującej przepisów obniżających świadczenie rentowe na podstawie przyjęcia fikcji prawnej polegającej na przyjęciu za podstawę sytuacji faktycznej jakoby jej zmarły mąż w ogóle nie pracował, skutkujące naruszeniem zasady ochrony praw nabytych poprzez zakaz stanowienia norm arbitralnie odbierających lub ograniczających prawa podmiotowe, zasady zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa, zasady sprawiedliwości społecznej;

II. sprzeczność istotnych ustaleń faktycznych Sądu z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego polegającą na bezzasadnym uznaniu, iż w toku postępowania ustalono, że mąż odwołującej F. K. w spornych okresach „pełnił służbę na rzecz totalitarnego państwa" z jednoczesnym brakiem wskazania jakiegokolwiek dowodu, z którego wynikałoby, że podczas pełnienia służby w organach bezpieczeństwa państwa dopuszczał się on indywidualnych, zawinionych czynów uznawanych za zbrodnicze i pozostające w sprzeczności z podstawowymi wolnościami i prawami człowieka, których to wykazanie stanowiłoby ewentualną możliwość takiego stwierdzenia - wskazane przez Sąg wyłącznie ogólnikowe stwierdzenia o podjęciu przez funkcjonariusza służby z własnej woli nie spełniają w żadnej mierze wystarczających dowodów do możliwości uznania podnoszonego przez organ rentowy stanowiska za zasadne.

Wskazując na powyższe zarzuty pełnomocnik odwołującej wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku w pkt I oraz poprzedzającej go decyzji Dyrektora Zakładu Emerytalno - Rentowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji w W. z dnia 11 sierpnia 2017 r. Nr (...) i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez ustalenie wysokości świadczenia z tytułu renty rodzinnej B. K. po zmarłym mężu F. K. w wysokości obowiązującej przed dniem 1 października 2017r. z uwzględnieniem późniejszych ich waloryzacji, oraz zasądzenie kosztów postępowania.

Pełnomocnik organu rentowego wniósł o oddalenie odwołania i zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja jest zasadna.

Przedmiotem sporu w rozpoznawanej sprawie jest wysokość renty rodzinnej B. K. obniżona decyzją Dyrektora Zakładu Emerytalno-Rentowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji z 11 sierpnia 2017 r., na podstawie art. 24a w zw. z art. 32 ust. 1 pkt 1 ustawy z 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin ( Dz. U. z 2016 r., poz. 708 z późn. zm.) oraz w oparciu o informację otrzymaną z IPN z 7 marca 2017 r. o przebiegu służby męża odwołującej się na rzecz totalitarnego państwa, o której mowa w art. 13b ustawy zaopatrzeniowej.

Wprawdzie z literalnego brzmienia przepisu art. 13b ustawy wynika, że jedynym kryterium pełnienia służby na rzecz totalitarnego państwa jest formalna przynależność do określonych w przepisie jednostek organizacyjnych, będących częścią aparatu systemu policyjnego w okresie od 22.07.1944 r. do 31.07.1990 r., to jednak zdaniem Sądu Apelacyjnego, dokonując interpretacji pojęcia „służby na rzecz totalitarnego państwa” należy odwołać się do wykładni tego sformułowania dokonanej w uchwale składu siedmiu sędziów z 16 września 2020 r. w sprawie sygn. akt III UZP 1/20.

W uchwale tej Sąd Najwyższy stwierdził: „Kryterium służby na rzecz totalitarnego państwa określone w art. 13b ust. 1 ustawy z dnia 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, (...) Marszałkowskiej, Służby Ochrony Państwa, Państwowej Straży Pożarnej, (...)Skarbowej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (jednolity tekst Dz. U. z 2020 r., poz. 723) powinno być oceniane na podstawie wszystkich okoliczności sprawy, w tym także na podstawie indywidualnych czynów i ich weryfikacji pod kątem naruszenia podstawowych praw i wolności człowieka.”

Sąd Najwyższy wskazał, że sądu powszechnego nie wiąże informacja o przebiegu służby wydana przez IPN w trybie art. 13a ust. 1 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym. W konsekwencji w razie stosownego zarzutu przeciwko osnowie informacji, sąd jest zobowiązany do rekonstrukcji przebiegu służby w konkretnym przypadku, na podstawie wszystkich okoliczności sprawy, w szczególności na podstawie długości okresu pełnienia służby, jej historycznego umiejscowienia w okresie od 22.07.1944 r. do 31.07.1990 r., miejsca pełnienia służby, zajmowanego stanowiska (pkt 59 uchwały SN). W tym zakresie Sąd Najwyższy zwrócił uwagę na potrzebę sięgania do opinii służbowych funkcjonariuszy, uwzględniania ogólnych reguł dowodzenia: rozkładu ciężaru dowodu, dowodu prima facie, domniemań faktycznych, wynikających z informacji o przebiegu służby (pkt 60 uchwały SN). Wskazano, że przy ocenie zasadności objęcia konkretnej osoby zakresem ustawy okolicznością, której nie można pominąć jest sam fakt weryfikacji w 1990 r. (pkt 92 uchwały SN).

W ocenie Sądu Najwyższego nie każde nawiązanie stosunku prawnego w ramach służby państwowej wiąże się automatycznie ze zindywidualizowanym zaangażowaniem bezpośrednio ukierunkowanym na realizowanie charakterystycznych dla ustroju tego państwa jego zadań i funkcji. Charakteru służby „na rzecz” państwa o określonym profilu ustrojowym nie przejawia ani taka aktywność, która ogranicza się do zwykłych, standardowych działań podejmowanych w służbie publicznej, to jest służbie na rzecz państwa jako takiego, bez bezpośredniego zaangażowania w realizację specyficznych – z punktu widzenia podstaw ustrojowych – zadań i funkcji tego państwa, ani tym bardziej taka aktywność, która pozostaje w bezpośredniej opozycji do zadań i funkcji państwa totalitarnego (pkt 82 uchwały SN). Sąd Najwyższy wyraził zapatrywanie, że nie można zakładać, że każda osoba pełniąca służbę działała na rzecz totalitarnego państwa, gdyż niektóre funkcje związane były z realizacją zadań w zakresie bezpieczeństwa państwa, które są istotne w każdym jego modelu; niezależnie od tego komu była podporządkowana: służba w policji kryminalnej, ochrona granic (pkt 95 uchwały SN).

Sąd Najwyższy zwrócił uwagę na potrzebę odróżnienia osób, które kierowały organami państwa totalitarnego, angażowały się w realizację zadań i funkcji państwa totalitarnego, nękały swych obywateli także na innym polu niż styk szeroko rozumianego prawa karnego, a więc tych podmiotów, których ocena jest zdecydowanie negatywna, od osób, których postawa nie pozostawała w bezpośredniej opozycji do zadań i funkcji państwa, lecz sprowadzała się do czynności akceptowalnych i wykonywanych w każdym państwie, także demokratycznym, bez skojarzeń prowadzących do ujemnych ocen. Inaczej każdy podmiot funkcjonujący w systemie państwa w tych latach mógłby się spotkać z zarzutem, ze jego działanie, w ogólnym rozrachunku, było korzystne dla państwa totalitarnego (pkt 90 uchwały SN) .

Podsumowując, Sąd Najwyższy wskazał, że pojęcie „służby na rzecz totalitarnego państwa” sensu stricto: „powinno objąć lata 1944-1956 i wiązać się wyłącznie z miejscem pełnienia służby, o ile oczywiście nie zostaną wykazane przez zainteresowanego przesłanki z art. 15c ust. 5 ustawy z 1994 r. lub w informacji o przebiegu służby zostaną wskazane okoliczności z art. 13a ust. 4 pkt 3 ustawy z 1994 r.” (pkt 93 uchwały SN). Natomiast „pojęcie sensu largo obejmie zaś okres wskazany w art. 13b, czyli łączy w sobie cechy okresu totalitarnego i posttotalitarnego (autorytarnego) oraz pierwszego okresu transformacji, to jest od utworzenia rządu T. M.. […] tak interpretowane pojęcie zostanie ukierunkowane na funkcje, jakie pełnił i zadania, jakie podczas służby wykonywał funkcjonariusz” (pkt 94 uchwały SN).

Wskazany wyżej sposób rozumienia służby na rzecz totalitarnego państwa pozwala na odniesienie się do ustaleń faktycznych.

W niniejszej sprawie Instytut Pamięci Narodowej wydał informację o przebiegu służby, stosownie do art. 13a ust. 1 ustawy i na podstawie akt osobowych. Stwierdził, że F. K. od 29 marca 1945 do 14 grudnia 1954 r. oraz od 1 czerwca 1975 r. do 30 kwietnia 1989 r. pełnił służbę na rzecz totalitarnego państwa, o której mowa w art. 13b ustawy.

Wskazać należy, że informacją tą sąd powszechny nie jest związany zarówno co do faktów, jak też ich kwalifikacji prawnej (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z 9.12.2011 r., II UZP 10/11). Stanowisko takie wyrażano na tle art. 13a ustawy przed nowelizacją dokonaną ustawą z 16 grudnia 2016 r. o zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (Dz.U. z 2016 r., poz. 2270), lecz jest ono aktualne także obecnie - po nowelizacji. Potwierdził to Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów w sprawie III UZP 1/20. Sąd Najwyższy jednoznacznie zaakceptował stanowisko, że w sprawach ubezpieczeń społecznych, także w odniesieniu do okoliczności stwierdzanych zaświadczeniem wydanym przez IPN na podstawie art. 13a ustawy z 1994 r., okoliczności mające wpływ na prawo do świadczeń lub ich wysokość mogą być udowadniane wszelkimi środkami dowodowymi przewidzianymi w Kodeksie postępowania cywilnego, zaś art. 247 k.p.c. nie ma zastosowania. Sąd Najwyższy uznał zatem, że informacja IPN stanowi dowód, który nie jest jednak dowodem wyłącznym albo dowodem niepodważalnym, którym sąd byłby związany, bez możliwości jego oceny w ramach przysługującego sądowi prawa do swobodnej i wszechstronnej oceny dowodów (art. 233 § 1 k.p.c.).

Analizując pierwszy z okresów pełnionej służby, tj. 29 marca 1945 r. do 14 grudnia 1954 r. zauważyć należy, że zgodnie z art. 13b ust. 1 pkt 4 ustawy z 18 lutego 1994 r., za służbę na rzecz totalitarnego państwa uznaje się służbę od dnia 22 lipca 1944 r. do dnia 31 lipca 1990 r. w jednostkach organizacyjnych podległych Resortowi (...) Publicznego (...), Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego i Komitetowi d/s (...), a w szczególności w jednostkach Milicji Obywatelskiej w okresie do 15 grudnia 1954 r.

W powyższym okresie F. K. pełnił służbę jako: milicjant w (...) M., komendant Posterunku MO w Z., komendant powiatowy MO w R. i w Ł.. W tym czasie był również elewem szkoły szeregowych MO w S. oraz kursantem w Szkole Oficerskiej MO w S..

W ocenie Sądu Apelacyjnego, w okresie, tj. od 22 lipca 1944 r. do dnia 31 grudnia 1956 r. generalnie każda służba osoby niepełniącej funkcji pomocniczych w jednostkach podległym instytucjom wymienionym w pkt 1-3 art. 13b ust. 1 wskazanej ustawy, a w szczególności służba polegająca na pracy operacyjnej lub ściśle z nią związana jest prima facie służbą na rzecz totalitarnego państwa w rozumieniu art. 13b ust. 1 pkt 4 ustawy zaopatrzeniowej. Wynika to z jednoznacznej negatywnej oceny moralno-prawnej celów działania ówczesnego państwa i stopnia jego opresyjności, co realizowane było szczególności poprzez działania organów bezpieczeństwa, a także oceny metod działania tych organów. W wielu więc przypadkach już sam fakt miejsca pełnienia służby oraz okres jej pełnienia przez funkcjonariusza prima facie pozwalałby uznać, że była to służba na rzecz totalitarnego państwa.

W niniejszej sprawie zwrócić należy również uwagę na fakt, że z charakterystyki z przebiegu służby w Milicji Obywatelskiej F. K., znajdującej się w jego aktach osobowych wynika, że zlecone czynności wykonywał przeważnie w terenie – prowadził sprawy operacyjne, posiadał w kontakcie tajnych współpracowników. W początkowych latach służby uczestniczył również w walkach z ugrupowaniami koalicyjnego podziemia. Jak powszechnie wiadomo „reakcyjne podziemie’’ to propagandowe określenie używane w okresie Polski Ludowej wobec wszystkich ugrupowań stawiających opór sowietyzacji Polski i podporządkowywaniu jej ZSRR. F. K. został też nagrodzony krzyżem komandorskim odrodzenia Polski za organizowanie aparatu Milicji i utrwalanie władzy ludowej na terenie województwa (...) i (...) poprzez bezpośredni udział w zwalczaniu wyżej wymienionych ugrupowań (k.169).

Wobec powyższych ustaleń należy stwierdzić, że F. K. pełnił służbę na rzecz państwa totalitarnego od 29 marca 1945 r. do 14 grudnia 1954 r.

W ocenie Sądu Apelacyjnego, zastosowanie przepisów art. 15c ust.1 i ust.3 w zw. z art. 24a ust.1 i ust.2 ustawy z 18 lutego 1994 r. w brzmieniu nadanym ustawą z 16 grudnia 2016 r. w okolicznościach sprawy (w stosunku do okresu pełnienia służby na rzecz totalitarnego państwa) narusza art.1 Protokołu nr (...) do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzony w P. dnia 20 marca 1952 r. (Dz.U. 1995.36.175/1 ze zm., dalej jako Protokół nr (...)) w związku z art. 2 i art. 6 ust.3 Traktatu o Unii Europejskiej.

Prawo Unii Europejskiej zapewnia ochronę praw i wolności, a ochrona ta uznawana jest za jedną z ogólnych zasad prawa unijnego (wspólnotowego). Zasadnicze stanowisko w tej kwestii wyraża art. 2 Traktatu o Unii Europejskiej w brzmieniu ustalonym w Traktacie z Lizbony: Unia opiera się na wartościach poszanowania godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa prawnego, jak również poszanowania praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości. Wartości te są wspólne Państwom Członkowskim w społeczeństwie opartym na pluralizmie, niedyskryminacji, tolerancji, sprawiedliwości, solidarności oraz na równości kobiet i mężczyzn" oraz art. 6 ust. 3 (...): „Prawa podstawowe, zagwarantowane w europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz wynikające z tradycji konstytucyjnych wspólnych Państwom Członkowskim, stanowią część prawa Unii jako zasady ogólne prawa".

W konsekwencji EKPCz stanowi część prawa Unii Europejskiej. Z zasady pierwszeństwa (nadrzędności) prawa unijnego wynika, że unijny porządek prawny powinien mieć zagwarantowaną pełną skuteczność w porządkach prawnych państw członkowskich, zarówno na płaszczyźnie stanowienia, jak i stosowania prawa, które można uważać za zasadnicze płaszczyzny urzeczywistniania prawa unijnego na terytorium państwa członkowskiego.”

W sprawie V. G. & L. (wyrok z 5.02.1963 r., nr 26/62) Trybunał Sprawiedliwości, dając podmiotom prywatnym narzędzie w postaci bezpośredniego skutku, za pomocą którego beneficjent prawa uzyskuje natychmiastową możliwość indywidualnego dochodzenia przyznanego prawa, uzupełnił system ochrony prawnej stworzony przez Traktat (zob. też sprawy C. przeciwko (...), wyrok z 15.07.1964 r. nr 6/64; (...) v E. und V. für G. und F. wyrok z 17.12.1970 r. w sprawie 11/70). W sprawie 106/77 A. delle F. dello S. a (...) SA (Zb. orz. 1978, s. 629), oznaczanej jako S. I., Trybunał Sprawiedliwości przesądził uprawnienie sądu krajowego do niestosowania (uznając to za obowiązek) przepisu prawa krajowego uznanego za sprzeczny z prawem unijnym, jeżeli jest to konieczne dla zapewnienia pełnej efektywności przepisów prawa wspólnotowego

W konsekwencji powyższych rozważań zastosowanie ma między innymi art. 1 Protokołu Nr (...) do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzony w P. dnia 20 marca 1952 r. (Dz.U.1995.36.175/1 ze zm.): Każda osoba fizyczna i prawna ma prawo do poszanowania swego mienia. Nikt nie może być pozbawiony swojej własności, chyba, że w interesie publicznym i na warunkach przewidzianych przez ustawę oraz zgodnie z ogólnymi zasadami prawa międzynarodowego. Powyższe postanowienia nie będą jednak w żaden sposób naruszać prawa państwa do stosowania takich ustaw, jakie uzna za konieczne do uregulowania sposobu korzystania z własności zgodnie z interesem powszechnym lub w celu zabezpieczenia uiszczania podatków bądź innych należności lub kar pieniężnych.

Wskazany przepis zawiera trzy zasady, a mianowicie: gwarancję poszanowania mienia, możliwość pozbawienia mienia pod pewnymi warunkami oraz wprowadzenia przez państwo uregulowań prawnych w sposobie korzystania z mienia, o ile jest to wymagane dla dobra ogółu.

W orzecznictwie ETPCz (Stec i inni przeciwko Wielkiej Brytanii, Wielka Izba wyrok z 12 kwietnia 2006 r., skargi nr 65731/01 i 65900/01, [w:] M.A. Nowicki, Europejski Trybunał Praw Człowieka. Wybór orzeczeń 2006, Oficyna, 2007, s. 192) uznaje się obecnie, że mienie w rozumieniu art. 1 Protokołu Nr (...) mogą stanowić świadczenia emerytalno-rentowe, w tym również otrzymywane nawet bez związku z płaceniem składek. W sprawie S. i inni przeciwko Wielkiej Brytanii Wielka Izba stwierdziła, że dla celów stosowania art. 1 Protokołu nr (...) nic nie usprawiedliwia utrzymywania dotychczasowej różnicy między świadczeniami uzależnionymi od płacenia składek i świadczeniami nieskładkowymi. W rezultacie jeśli państwo postanawia stworzyć system emerytalny, prawa i interesy indywidualne, które z niego wynikają, są objęte ochroną niezależnie od faktu płacenia składek oraz rodzaju środków, z których taki system jest finansowany.

Artykuł 1 Protokołu Nr (...) „nie ogranicza w żaden sposób swobody tworzenia przez państwo systemów ubezpieczeń społecznych albo wyboru rodzaju lub wysokości świadczeń w ramach takiego systemu w interesie sprawiedliwości społecznej i dobrobytu. Prawo do świadczeń z ubezpieczeń społecznych lub emerytury chronione w art. 1 Protokołu nr (...) istnieje jednak tylko pod warunkiem, iż prawo krajowe przewiduje takie uprawnienie. Tym bardziej z art. 1 Protokołu nr (...) nie można wywieść uprawnienia do świadczeń w określonej wysokości, w związku z czym możliwe jest określanie ich górnego pułapu, a nawet obniżanie w rezultacie zmian w systemie emerytalnym czy rentowym. Działania te wymagają jednak zawsze uzasadnienia, muszą być proporcjonalne do realizowanych w ten sposób uprawnionych celów oraz stosowane w sposób niestanowiący dyskryminacji” (zob. Marek A. Nowicki. Komentarz do art.1 Protokołu Nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. LEX i powołany tam wyrok ETPCz z dnia 17 .04.2012 r. w sprawie Grudić przeciwko Serbii nr 31925/08 § 75).

W sprawie B. N. przeciwko W. (wyrok – 13 grudnia 2016 r., Wielka Izba, skarga nr (...)) ETPCz potwierdził, że pozbawienie całości renty może prowadzić do naruszenia przepisów art. 1 Protokołu nr (...), natomiast rozsądne obniżki rent (emerytur) lub związanych z nimi świadczeń mogą nie przynosić tego efektu. Kryterium właściwej równowagi nie może być oparte wyłącznie na kwocie lub procencie obniżki, w sposób abstrakcyjny. Wymagana jest ocena wszystkich istotnych elementów na tle konkretnych okoliczności. Znaczenie mają przy tym takie czynniki jak dyskryminująca natura utraty uprawnienia; brak tymczasowych środków utrzymania; niewielkie możliwości zaadaptowania się do zaistniałej zmiany; arbitralność warunku oraz dobra wiara skarżącego. (zob. Marek A. Nowicki. Komentarz do art.1 Protokołu Nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. LEX).

Sprawa obniżenia świadczeń w związku ze służbą w komunistycznych instytucjach bezpieczeństwa, była już przedmiotem regulacji ustawowej: Ustawa z dnia 24 maja 1990 r. o zmianie niektórych przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym (Dz.U. 1991.36.206) oraz ustawa z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. 1991.104.450). Szczególne znaczenie ma tu natomiast ustawa z dnia 23 stycznia 2009 r. o zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin oraz ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (Dz.U.2009.24.145), dalej jako „ustawa z 2009 r.” Regulacje tej ustawy stały się bowiem przedmiotem oceny Trybunału Konstytucyjnego (wyrok z 24 lutego 2010 r. sygn. akt K 6/09 <Dz.U.2010.36.204>) oraz ETPCz, (decyzja z 14 maja 2013 r., skarga nr (...), A. C. przeciwko Polsce), m. in. w kontekście zastosowania art. 1 Protokołu Nr (...).

Nie można pominąć w kontekście pozbawienia (ograniczenia) świadczeń emerytalnych przyznanych prawomocnymi decyzjami, że polski ustawodawca dostosował polskie regulacje w tym zakresie do orzecznictwa ETPCz, poważnie ograniczając możliwość odebrania tych świadczeń i to nawet wtedy, gdy ich przyznanie było w ogóle bezpodstawne. Uczynił to ustawą z dnia 10 lutego 2017 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z dnia 3 kwietnia 2017 r poz. 715), która weszła w życie 18 kwietnia 2017 r., kiedy to w podstawowej ustawie emerytalnej z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych emerytalnej (w art. 114 tejże) wprowadzono regulacje, że nawet jeżeli przyznano ubezpieczonemu świadczenie, które mu nie przysługiwało wcale albo przyznano je w błędnej zawyżonej wysokości (art. 114 ust.1 pkt 6), to organ rentowy może takie świadczenie odebrać (zmniejszyć) tylko wtedy, gdy od daty wydania takiej błędnej decyzji nie upłynęły 3 lata ( art. 114 ust 1e pkt 3 ustawy). Nawet jednak, gdy organ dostrzeże swoją omyłkę przed upływem 3 lat powinien odstąpić od uchylenia lub zmiany decyzji, z przyczyn określonych w ust. 1 pkt 6, jeżeli uchylenie lub zmiana decyzji wiązałaby się z nadmiernym obciążeniem dla osoby zainteresowanej, ze względu na jej sytuację osobistą lub materialną, wiek, stan zdrowia lub inne szczególne okoliczności (art. 114 ust.1g). Regulacje te to oczywiste nawiązanie do zasady proporcjonalności ulokowanej w art. 31 ust 3 Konstytucji RP, ale przede wszystkim wyjście naprzeciw rozumieniu tej zasady w ukształtowanym na tle dopuszczalności odbierania świadczeń orzecznictwie ETPCz (por. np. wyroki ETPCz w sprawach: M. przeciwko Polsce, wyrok 15 września 2009, skarga nr (...) ; wyroki z 4 grudnia 2012 r. w sprawach: K. przeciwko Polsce, skarga nr (...); L. przeciwko Polsce, skarga nr (...); M. przeciwko Polsce, skarga nr (...); M. przeciwko Polsce, skarga (...); Świątek przeciwko Polsce, skarga nr (...); Szewc przeciwko Polsce, skarga (...); S. przeciwko Polsce, skarga nr (...) oraz wyroki Trybunału: z 4 marca 2013 r. w sprawach S. przeciwko Polsce; skarga nr (...); S. przeciwko Polsce, skarga (...).). Powyższą regulację art. 114 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych rozciągnięto również na pozbawienie (zmniejszenie) świadczeń emerytalno-rentowych rolników (por. 44 ust. 2 ustawy z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U.2020.174 j.t.). Podobne ograniczenia w tym zakresie wprowadzono do ustawy z 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin (Dz.U.2020.586 j.t.), gdzie kwestię tę reguluje art. 32 tej ustawy. Takie same wreszcie ograniczenia w zakresie pozbawienia świadczeń ustawodawca wprowadził wówczas do ustawy mającej znaczenie w niniejszej sprawie, czyli ustawy z 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji (…). W art. 33 tejże również zablokowano bowiem możliwości odebrania świadczenia (jego zmniejszenia) wadliwie przyznanego po upływie 3 lat od wydania, a odbierając świadczenie (zmieniając jego wysokość) w ciągu 3 lat od wydania decyzji - organ rentowy musi i tak odstąpić od uchylenia lub zmiany decyzji, jeżeli uchylenie lub zmiana decyzji wiązałaby się z nadmiernym obciążeniem dla osoby zainteresowanej, ze względu na jej sytuację osobistą lub materialną, wiek, stan zdrowia lub inne szczególne okoliczności (art. 33 ust. 1 pkt, ust. 4,7 i 8 tej ustawy).

Zmiany wprowadzone do ustawy z 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji (…) ustawą z 16 grudnia 2016 r. o zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji (…), na których oparta jest zaskarżona decyzja, są zatem wyraźnym odejściem ustawodawcy od powyższej regulacji zgodnych ze standardem konstytucyjnym i utrwalonym standardem wynikającym z orzecznictwa ETPCz na tle art. 1 Protokołu Nr (...) do Konwencji o ochronie (…) w zakresie ochrony prawa do świadczeń emerytalnych przed ich arbitralnym pozbawieniem (istotnym ograniczeniem wysokości).

Wskazać również należy, że ustawa dezubekizacyjna dotyka także rent inwalidzkich i rodzinnych, a więc świadczeń, których poprzednio nie obniżano z wyraźniej woli ustawodawcy. W przypadku rent i rent rodzinnych, jak wskazał Sąd Najwyższy w uchwale III UZP 1/20, problem jest o tyle odmienny, że te świadczenia realizują inny rodzaj ryzyka socjalnego (utratę zdrowia czy żywiciela). Wówczas aktualizują nowe dylematy, na przykład w odniesieniu do świadczeniobiorców, którzy uzyskali prawo do renty, w myśl art. 68 ustawy emerytalnej, z uwagi na całkowitą niezdolność do pracy, którzy obecnie nie mogą podjąć odpowiednich działań i być może nigdy nie mieli świadomości, że pobierają świadczenie oparte o prawa niegodziwie nabyte przez rodzica (w tym przypadku małżonka).

Obniżenie renty rodzinnej odwołującej się po mężu stanowi naruszenie zasady sprawiedliwości społecznej, jest przejawem represji skierowanej na rodzinę F. K.. Odwołująca się pobierająca rentę rodzinną nie uczestniczyła przecież bezpośrednio w działaniach aparatu bezpieczeństwa. W realiach niniejszej sprawy, to jedynie odwołująca, która ma 88 lat (ur. (...)), ponosiła konsekwencje służby męża, który zmarł w 2008 r. Nie była ona zatem bezpośrednim beneficjentem świadczenia, którego wysokość zależała od niej - nabyła do niego prawo z tego tytułu, że była żoną funkcjonariusza (członkiem rodziny).

Zasada sprawiedliwości społecznej, która została wyrażona w art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej jest kojarzona z koniecznością poszanowania niezbywalnej godności człowieka, który powinien być traktowany przez organy państwa w sposób bezstronny i sprawiedliwy według jednolitej miary dla wszystkich. Jednocześnie oznacza ona zakaz arbitralności państwa przy określeniu sytuacji prawnej obywateli. Zasada sprawiedliwości społecznej jest zatem wyznacznikiem zmierzającym do tego, aby Państwo podejmowało wobec swoich obywateli działania, które nie będą miały cech dowolności, powinna ona uwzględniać indywidualne przypadki, które pozwalają na uwzględnienie szczególnej sytuacji danego podmiotu.

Nie do pogodzenia z tą zasadą jest drastyczne obniżenie odwołującej się renty rodzinnej i pozbawienie 88-letniej, schorowanej osoby ¾ wysokości renty rodzinnej i tym samym odebranie jej prawa do godnego poziomu życia, w sytuacji gdy z powodu podeszłego wieku oraz niezdolności do zatrudnienia nie ma sił ani możliwości zdobycia dodatkowych środków utrzymania.

Mając to na uwadze należy uznać, że obniżenie renty rodzinnej po kilkunastu latach jej pobierania narusza zasadę zaufania do państwa prawa. Przepis art. 24a ustawy dotyka bowiem osób, które osobiście nie miały nic wspólnego z funkcjonowaniem tzw. „państwa totalitarnego". Ich odpowiedzialność jest jedynie transferem „odpowiedzialności" ich żywicieli. Obniżenie tego typu świadczeń dotyka z reguły osób pozbawionych opieki, przeważnie niedostatecznie zaradnych życiowo - jak małżonkowie w podeszłym wieku, a zatem osób, które powinny korzystać z ochrony państwa, a nie być narażone na sankcje z jego strony.

Odnosząc się natomiast do pełnienia przez męża odwołującej służby w okresie od 1 czerwca 1975 r. do 30 kwietnia 1989 r. wskazać należy, że w tym czasie F. K. zajmował stanowiska zastępcy komendanta wojewódzkiego ds. MO oraz szefa WUSW w S.. Z opinii służbowych wynika, że nadal wykonywał pracę operacyjną, jak też ją nadzorował. Zajmował się zwalczaniem przestępstw gospodarczych i kryminalnych (k.180). Zdaniem Sądu Apelacyjnego nie można uznać, że była to służba na rzecz totalitarnego państwa. Ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego nie wynika bowiem, by w tym okresie podejmował bezpośrednie działania, zmierzające do nękania obywateli i naruszania ich podstawowych praw i wolności. Brak jest również dowodów na podejmowanie przez niego pośrednich działań, polegających na organizowaniu, inspirowaniu i nadzorowaniu zadań, zmierzających do nękania obywateli, naruszania ich podstawowych praw i wolności.

Przypomnieć należy, że Sąd Okręgowy słusznie uznając, ze sąd powszechny nie jest związany treścią informacji o przebiegu służby przedstawionej przez Instytut Pamięci Narodowej, zarządzeniem z 4 listopada 2021 r. zwrócił się do IPN o nadesłanie dowodów wskazujących na popełnienie przez męża odwołującej czynów naruszających podstawowe prawa i wolności człowieka w rozumieniu uchwały III UZP 1/20, a także udzielenie informacji, czy w okresie służby dopuścił się on indywidualnych czynów naruszających podstawowe prawa i wolności człowieka.

W odpowiedzi na powyższe IPN w piśmie z 16 września 2021 r. (k. 80-81) wskazał, że nie jest ustawowo zobowiązany do poszukiwania i oceny dokumentów mogących potwierdzić popełnienie przez F. K. czynów określonych w powyższym zarządzeniu.

Należy zwrócić uwagę, że ciężar dowodu (art. 6 k.c.) w niniejszej sprawie spoczywał na organie rentowym, który chciał wywieść w swoim interesie określone skutki prawne. Do postępowania odrębnego z zakresu ubezpieczeń społecznych w zakresie postępowania dowodowego ma zastosowanie - bez żadnych ograniczeń - reguła wynikająca z 232 k.p.c., obowiązuje więc zasada kontradyktoryjności i dowodzenia swoich twierdzeń przez stronę. Wydanie decyzji przez organ rentowy w postępowaniu administracyjnym nie zwalnia go więc od udowodnienia przed sądem jej podstawy faktycznej, zgodnie z ogólnymi zasadami rozkładu ciężaru dowodu. Sąd Okręgowy, jak wskazano wyżej, poprzez zwrócenie się do IPN o nadesłanie dowodów wskazujących na dopuszczenie się przez F. K. czynów naruszających podstawowe prawa i wolności człowieka, podjął inicjatywę dowodową z urzędu. Mimo nieprzedstawienia żadnych dowodów, Sąd Okręgowy oddalił jednak odwołanie. Podjęcie przez sąd czynności z urzędu nie oznacza jednak, że sąd jest zobowiązany całkowicie zastąpić swoim działaniem stronę procesową, na której spoczywa ciężar wykazania określonych faktów. Działanie sądu z urzędu nie może bowiem zmierzać do zarządzania dochodzeń w celu poszukiwania faktów i dowodów. To strony są dysponentem materiału procesowego i to od ich woli zależy przytoczenie faktów i dowodów, na które zwrócił uwagę sąd. Skoro organ rentowy nie przedłożył dowodów na potwierdzenie stanowiska o zaangażowaniu F. K. w sprawach prowadzonych przeciwko podstawowym prawom i wolnościom człowieka, to sąd nie miał obowiązku przejawiania takiej aktywności, która zmierzałaby do zastąpienia własnym działaniem powinności działania organu rentowego jako strony, na której spoczywał ciężar wykazania określonych faktów. Oparcie przez Sąd Okręgowy rozstrzygnięcia na niewykazanej dowodowo informacji IPN, skutkowało naruszeniem przez ten Sąd przepisów prawa procesowego w zakresie rozkładu ciężaru dowodu. To organ rentowy miał bowiem wykazać podejmowanie przez męża odwołującej działań na rzecz totalitarnego państwa, a tego nie uczynił.

Mając na względzie wyżej powołane argumenty, Sąd Apelacyjny uznał, iż wykładnia art. 13b ustawy i ocena służby zmarłego F. K. doprowadziła do uznania, iż można ją zakwalifikować jako służbę na rzecz totalitarnego państwa w okresie od 29 marca 1945 r. do 14 grudnia 1954 r. Jednakże, pomimo tego, Sąd Apelacyjny uznał, że zastosowanie art. 15c ust. 3 w zw. z art. 24a ust.1 i art. 24a ust. 2 ustawy w okolicznościach sprawy narusza art.1 Protokołu do EKPCz.

Sąd Apelacyjny uznał, iż mimo, że F. K. w drugim ze spornych okresów formalnie pełnił służbę w organach bezpieczeństwa państwa wymienionych w art. 13b ustawy, to okoliczności wynikające z jego akt osobowych (stanowisk jakie zajmował i czynności jakie wykonywał) oraz informacji IPN nie wskazują, aby pełnił on służbę na rzecz totalitarnego państwa, w rozumieniu przyjętym w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 16.09.2020 r. sygn. akt III UZP1/20.

W rezultacie zatem, renta rodzinna B. K., którą pobierała od 2008 r. nie powinna zostać obniżona.

Z powyższych względów, uznając, że zawarte w apelacji zarzuty dotyczące naruszenia przepisów procesowych i prawa materialnego są zasadne, Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok i poprzedzającą go decyzją Dyrektora Zakładu Emerytalno-Rentowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. w związku z art. 477 ¹⁴ § 2 k.p.c. (pkt I), orzekł jak w sentencji.

O kosztach postępowania w pierwszej i drugiej instancji, Sąd Apelacyjny, orzekł stosownie do ich wyników - na zasadzie art. 98 § 1 i 3 k.p.c. w zw. z § 10 ust. 1 pkt 2 i § 9 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz. U. 2015.1800 ze zm.) – pkt II.