Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 504/11
POSTANOWIENIE
Dnia 21 czerwca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marta Romańska (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
SSN Maria Szulc
w sprawie z wniosku J. T.
przy uczestnictwie J. S., X.Y., T.
S. i Gminy O.
o wpis prawa własności w księdze wieczystej Kw nr A, numer
elektroniczny […],
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 21 czerwca 2012 r.,
skarg kasacyjnych wnioskodawczyni oraz uczestników postępowania J.
S. i X.Y.
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 15 marca 2011 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Referendarz Sądowy Sądu Rejonowego dnia 27 sierpnia 2010 r.,
uwzględniając wniosek J. T., wpisał w księdze wieczystej Kw nr A w dziale II T. S.
do 1/8 części, J. S. do 1/8 części, J. T. do 1/8 części, X.Y. oraz jego żonę J. M. T.
do 5/8 części na prawach wspólności ustawowej jako współwłaścicieli w miejsce
dotychczasowego właściciela – Gminy O. Podstawę wpisu stanowiły: decyzja
Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 2 lipca 2010 r. nr 535 oraz z
dnia 31 marca 2010 r. nr 282, prawomocne postanowienia: Sądu Powiatowego z
dnia 21 lipca 1966 r., II Ns 316/66, Sądu Rejonowego z dnia 25 marca 1991 r., III
Ns 899/91/4 i z dnia 9 listopada 1998 r., III Ns 6280/98/2, akt notarialny rozwiązania
przedwstępnej umowy sprzedaży pod warunkiem oraz umowa sprzedaży z dnia 27
marca 2007 r., Rep. A. [..] notariusza W. K. w P., znajdujących się w aktach Kw B.
Sąd Rejonowy, po rozpoznaniu skargi uczestnika postępowania Gminy O. na
wpis referendarza sądowego, postanowieniem z dnia 5 listopada 2010 r., utrzymał
w mocy zaskarżony wpis. Ustalił, że Gmina O. została wpisana do księgi wieczystej
Kw nr A na podstawie prawomocnej decyzji Wojewody K. nr […] z dnia 27 grudnia
1994 r. Decyzja stanowiąca podstawę wpisu Gminy O. została prawomocnie
unieważniona decyzją Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji nr 282 z dnia
31 marca 2010 r. Ostateczna decyzja administracyjna, mimo jej zaskarżenia do
sądu administracyjnego stanowi podstawę wpisu do księgi wieczystej. Przedłożona
decyzja Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 marca 2010 r.
wyczerpała administracyjny tok informacji, była zatem decyzją ostateczną i mogła
stanowić podstawę wpisu do księgi wieczystej. Sąd Rejonowy ustalił ponadto,
że ostateczną decyzją Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 21 września 2007 r.
(057-625-335/07) stwierdzono nieważność orzeczenia Ministra Rolnictwa z dnia 12
marca 1959 r. (znak 6/7010/580) oraz utrzymanego nim w mocy orzeczenia
Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w P. z dnia 30 listopada 1955 r. (znak
21/6/55). Przedmiotem tych orzeczeń był „majątek ziemski G.” należący do
spadkodawców wnioskodawczyni, a na mocy dekretu PKWN z dnia 6 września
1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej objęty został reformą rolną. Skutkiem
uchylenia orzeczeń Ministra Rolnictwa z dnia 12 marca 1959 r. oraz utrzymanego
nim w mocy orzeczenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w P. z 30
3
listopada 1955 r. było to, że Skarb Państwa w dacie wydawania decyzji
komunalizacyjnej, na podstawie której do księgi wieczystej nr C wpisana została
Gmina O., nie był właścicielem nieruchomości. Do czasu uchylenia przez właściwy
organ decyzji komunalizacyjnej, nie było podstaw do kwestionowania prawa
własności Gminy O. do tej nieruchomości. Podstawa taka zaistniała w postaci
ostatecznej decyzji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 marca
2010 r. Następstwo prawne wnioskodawczyni i uczestników postępowania (poza
Gminą O.) zostało w sprawie wykazane.
Na skutek apelacji uczestnika postępowania Gminy O., Sąd Okręgowy,
postanowieniem z dnia 15 marca 2011 r., zmienił zaskarżone postanowienie Sądu
Rejonowego w ten sposób, że uchylił wpis w dziale II księgi wieczystej KW nr A z
dnia 27 sierpnia 2010 r. i oddalił wniosek o wpis. Uwzględniając treść przepisów art.
38 ust. 2 i art. 34 zd. drugie ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i
hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm., dalej: „u.k.w.h.”),
Sąd drugiej instancji ocenił, że powołane przy wpisie dokumenty nie mogły
stanowić podstawy zaskarżonego wpisu. Przedłożone dokumenty (załączone w
aktach księgi wieczystej Kw nr B Sądu Rejonowego w S.) wykazują następstwo
prawne uczestników postępowania i wnioskodawczyni (poza uczestniczką Gminą
O.) po pierwotnym właścicielu majątku ziemskiego G. – L. M. Przedłożona decyzja
nr 282 Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji (32016-9/09/10/) z 31 marca
2010 r., stwierdza nieważność decyzji Wojewody K. z 27 grudnia 1994 r. -
stwierdzającej nabycie przez Gminę O. z mocy prawa nieodpłatnie własność
nieruchomości zabudowanej, oznaczonej w ewidencji gruntów nr geod. 137/1, o
powierzchni 37900 m2
i 137/3 o powierzchni 15200 m2
, stanowiącej zespół
pałacowo-parkowy. Decyzja ta została utrzymana w mocy decyzją nr 535 z dnia 2
lipca 2010 r. przez wyżej wymienionego Ministra. Decyzja ta mogła być podstawą
wpisu do księgi wieczystej, gdyż wywołuje skutek ex tunc. Oznacza to, że Gmina O.
nie posiada tytułu prawnego do tej nieruchomości.
Na uwzględnienie wniosku nie pozwalała jednak decyzja Ministra Rolnictwa
i Rozwoju Wsi z 21 września 2007 r., utrzymana w mocy decyzją tego Ministra z 31
października 2007 r., co do której skarga i skarga kasacyjna zostały oddalone przez
Naczelny Sąd Administracyjny, wyrokiem z dnia 1 lipca 2009 r., I OSK 1259/08.
4
Decyzja ta stwierdza jedynie nieważność orzeczenia Ministra Rolnictwa z 12 marca
1959 r. oraz utrzymanego nim orzeczenia Prezydium WRN w P. z 30 listopada
1955 r. w części wymienionych działek, w tym działki nr 94/8, objętej księgą
wieczystą nr A z powodu wady prawnej polegającej na tym, że została wydana bez
wniosku uprawnionej osoby, czy majątek ziemski G. podpada pod działanie dekretu
o reformie rolnej, wbrew przepisom rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Reform
Rolnych z 1 marca 1945 r. Decyzja ta nie rozstrzyga, czy nieruchomości te
podlegały reformie rolnej na podstawie dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 r. o
przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz.U. Nr 4, poz. 17 ze zm., dalej: „dekret PKWN”).
Zatem nie można w sposób definitywny i pewny stwierdzić, że poprzednik prawny
Gminy O. - Skarb Państwa nie jest właścicielem tego majątku. Wymagać to będzie
dalszego dowodzenia. Z dokumentów sprawy, a zwłaszcza z zaświadczenia z 1
marca 2010 r. z zamkniętej księgi wieczystej nr D, wynika, że Skarb Państwa w
dniu 17 maja 1961 r. został wpisany jako właściciel tego majątku i nim dysponował.
Jeśli zaś się zważy, że prawo własności nieruchomości ziemskich wymienionych w
art. 2 ust. 1 lit. e) dekretu PKWN przeszło na Skarb Państwa z mocy prawa, z
dniem wejścia w życie tego dekretu, to tym samym nie można było pominąć Skarbu
Państwa na podstawie tej ostatniej decyzji Ministra Rolnictwa. Kwestie wątpliwe i
sporne, jak to, czy nieruchomość podpada pod działanie art. 2 ust. 1 lit. e) dekretu
PKWN nie mogą być rozstrzygane przez sąd wieczystoksięgowy. Należą one do
postępowania przewidzianego w art. 10 u.k.w.h. o uzgodnienie treści księgi
wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym.
Od postanowienia Sądu Okręgowego skargę kasacyjną wnieśli
wnioskodawczyni oraz uczestnicy postępowania J. S. i X.Y. Wnioskodawczyni w
ramach drugiej podstawy kasacyjnej zarzuciła naruszenie:
- art. 6268
§ 2 k.p.c., art. 6269
k.p.c., art. 31 ust. 2 u.k.w.h., art. 34 zd. 2
u.k.w.h. oraz art. 1 ust. 1 dekretu Rady Ministrów z dnia 8 sierpnia 1946 r.
o wpisywaniu w księgach hipotecznych (gruntowych) prawa własności
nieruchomości przejętych na cele reformy rolnej (Dz.U. Nr 39, poz. 233 ze
zm.) poprzez oddalenie wniosku o wpis w księdze wieczystej z uwagi na
niepewność Sądu co do kwestii właściciela nieruchomości po dacie wejścia
w życie dekretu PKWN, wywołaną treścią art. 2 ust. 1 dekretu;
5
- art. 234 k.p.c. w zw. z art. 382 k.p.c., art. 391 § 1 k.p.c. i art. 13 § 2 k.p.c.
poprzez oddalenie wniosku o wpis w oparciu o niepewność Sądu co do
faktu, czy prawo własności nieruchomości, której dotyczy postępowanie, nie
należy do Skarbu Państwa;
- art. 244 § 1 k.p.c. w zw. z art. 382 k.p.c., art. 391 § 1 k.p.c. i art. 13 § 2 k.p.c.
poprzez uznanie, że przedmiotowa nieruchomość może być własnością
Skarbu Państwa, w sytuacji, gdy z treści załączonych do wniosku
dokumentów urzędowych w postaci ostatecznych decyzji Ministra Spraw
Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 marca 2010 r. oraz z dnia 2 lipca
2010 r. wynika, że Skarb Państwa nie jest i nie był właścicielem
nieruchomości objętej postępowaniem;
- art. 365 § 1 k.p.c. w zw. z art. 382 k.p.c., art. 391 § 1 k.p.c. i art. 13 § 2 k.p.c.
poprzez oddalenie wniosku o wpis w oparciu o występujące, zdaniem Sądu,
wątpliwości co do kwestii, czy Skarb Państwa nie nabył z mocy dekretu
PKWN własności Majątku Ziemskiego G., którego część stanowiła objęta
niniejszym postępowaniem nieruchomość, w sytuacji, gdy kwestia ta była już
przedmiotem badania sądu i podstawą rozstrzygnięcia we wcześniejszych
postępowaniach wieczystoksięgowych dotyczących innej nieruchomości,
która stanowiła część wskazanego majątku, a prawomocne orzeczenie
wydane w tych sprawach wiązało sąd, co skutkuje faktem, iż w niniejszej
sprawie Sąd Okręgowy nie był uprawniony do przyjęcia odmiennego
stanowiska, czy poddawania w wątpliwość kwestii stanowiących podstawę
rozstrzygnięcia w wydanym uprzednio prawomocnym orzeczeniu sądu;
Wnioskodawczyni w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej zarzuciła
naruszenie art. 2 ust. 1 dekretu PKWN poprzez błędną wykładnię oraz art. 6 k.c.
poprzez przyjęcie, że wskazany przepis dekretu ustanawia domniemanie przejścia
na własność Skarbu Państwa każdej nieruchomości, w tym nieruchomości, której
częścią były niegdyś tereny objęte mniejszym postępowaniem, i w konsekwencji
przerzucenie na wnioskodawczynię obowiązku wykazania, że tereny te nie
podlegały reformie rolnej oraz oddalenie wniosku o wpis z uwagi na brak wykazania
przez wnioskodawczynię, że przedmiotowa nieruchomość nie stanowi własności
6
Skarbu Państwa, w sytuacji gdy wskazany przepis dekretu nie ustanawia
opisanego domniemania, a zatem okoliczność spełnienia przez przedmiotową
nieruchomość kryteriów pozwalających objąć ją reformą rolną winna zostać
wykazana przez Gminę O., aby stanowiło to postawę oddalenia wniosku o wpis,
skoro to ten podmiot wywodzi z tego faktu skutki prawne.
Uczestnik postępowania J. S. w ramach drugiej podstawy kasacyjnej zarzucił
naruszenie:
- art. 6268
§ 2 k.p.c. w zw. z art. 189 k.p.c. poprzez wydanie postanowienia
przekraczającego zakres kognicji sądu w postępowaniu wieczystoksięgowym
i niesłuszne stwierdzenie, iż wnioskodawca ma interes prawny w żądaniu
uzgodnienia treści księgi wieczystej ze stanem prawnym, a to w związku
z uznaniem, że ostateczne decyzje administracyjne – wydane przez Ministra
Rolnictwa i Rozwoju Wsi stanowiące podstawę wpisu współwłasności
w księdze wieczystej, stwierdzające nieważność orzeczenia Ministra
Rolnictwa z 12 marca 1959 r. oraz utrzymanego nim orzeczenia Prezydium
Wojewódzkiej Rady Narodowej z dnia 30 listopada 1955 r. – nie mogą
stanowić podstawy wpisu do księgi wieczystej jako, że w ocenie Sądu drugiej
instancji nie rozstrzygają ostatecznie, czy nieruchomości podlegały reformie
rolnej na podstawie dekretu PKWN, mimo że stwierdzają bezwzględną
nieważność decyzji, na podstawie których prawo własności L. M. zostało
wykreślone z działu II księgi wieczystej, co doprowadziło do uchylenia
postanowień wydanych przez Sąd pierwszej instancji i oddalenia wniosku o
wpis;
- art. 6269
k.p.c. poprzez oddalenie wniosku o wpis prawa do księgi wieczystej
pomimo braku przeszkód do dokonania takiego wpisu;
- art. 244 § 1 k.p.c. w zw. z art. 328 § 2 k.p.c. poprzez odmowę uznania mocy
dowodowej dokumentów urzędowych jakimi są: decyzja Ministra Rolnictwa
i Rozwoju Wsi z dnia 21 września 2007 r. oraz utrzymująca tę decyzję
w mocy decyzja tego organu z dnia 31 października 2007 r. oraz decyzja
Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 marca 2010 r. nr 282
i utrzymująca tę decyzję w mocy decyzja tego organu nr 535 z dnia 2 lipca
7
2010 r. oraz niewskazanie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, tj. przyczyn,
z powodu których odmówił tym dokumentom wiarygodności;
- art. 365 § 1 k.p.c. w związku z nieuwzględnieniem przez Sąd Okręgowy
prawomocnych orzeczeń Sądu Rejonowego dokonujących wpisów
współwłasności wnioskodawczyni i uczestników postępowania (za wyjątkiem
Gminy O.) w prowadzonych przez ten Sąd księgach wieczystych Kw nr B i E,
mimo że przedmiotowe wpisy zostały dokonane w oparciu o te same
dokumenty, które stanowiły podstawę złożonego w niniejszej sprawie
wniosku o wpis;
- art. 38 ust. 2 u.k.w.h. w zw. z art. 328 § 2 k.p.c. poprzez jego zastosowanie,
mimo że przepis ten nie obowiązywał w chwili orzekania, bowiem został
skreślony ustawą o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego,
ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz Prawo o notariacie
z dnia 11 maja 2001 r.
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej uczestnik postępowania zarzucił
naruszenie:
- art. 1 w zw. z art. 3 u.k.w.h. poprzez niewłaściwe zastosowanie tych
przepisów, a to w związku z wydaniem orzeczenia, które doprowadziło do
powstania stanu niezgodności treści księgi wieczystej z rzeczywistym
stanem prawnym;
- art. 34 zd. 2 u.k.w.h. poprzez niewłaściwe zastosowanie tego przepisu
w związku z nieujawnieniem współwłasności nieruchomości, mimo
wykazania odpowiednimi dokumentami ich następstwa prawnego po osobie
wpisanej jako poprzedni właściciel.
Uczestnik postępowania X.Y. w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej
zarzucił naruszenie art. 140 k.c. w zw. z art. 2 i art. 64 ust. 1 i 3 Konstytucji
polegające na oddaleniu wniosku złożonego w sprawie mimo bezsprzecznego
następstwa prawnego osób wskazanych we wniosku po dawnych właścicielach
nieruchomości i braku uprawnienia Gminy i Skarbu Państwa w tym zakresie.
8
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej uczestnik postępowania zarzucił
naruszenie:
- art. 6268
§ 1 i 2 oraz art. 6269
k.p.c. wbrew domniemaniom wynikającym
z art. 3 ust. 1 i 2 u.k.w.h., polegające na przekroczeniu zakresu kognicji sądu
wieczystoksięgowego i bezpodstawne uznanie praw Skarbu Państwa do
nieruchomości objętych wnioskiem, mimo braku w treści księgi wieczystej
oraz złożonych przy wniosku dokumentów informacji potwierdzających ich
nacjonalizację, wynikające z przyjęcia błędnego założenia, że sąd
wieczystoksięgowy zobowiązany jest uwzględnić nacjonalizację dokonaną
z mocy prawa w trybie dekretu PKWN poprzez przyjęcie domniemania,
że wszelkie nieruchomości przekraczające normy obszarowe ustanowione
w tym dekrecie stały się własnością Skarbu Państwa, a zanegowanie
w postępowaniu wieczystoksięgowym tytułu właścicielskiego Skarbu
Państwa w tym zakresie jest możliwe dopiero w wyniku przedłożenia
właściwej decyzji Wojewody stwierdzającej, że dana nieruchomość nie
podlega pod działanie przedmiotowego dekretu;
- art. 31 u.k.w.h. poprzez uznanie praw Skarbu Państwa i Gminy O., mimo
braku jakichkolwiek podstaw w treści księgi i złożonych dokumentów,
świadczących o przysługujących im prawie;
- art. 34 u.k.w.h. poprzez uznanie, że wnioskodawczyni i uczestnikom
postępowania (z wyjątkiem Gminy O.) nie służą uprawnienia właścicielskie
do nieruchomości mimo wykazania przez nich następstwa prawnego po
ostatnim właścicielu nieruchomości, jak również mimo wykazania, iż
podstawy wpisów właścicielskich ujawnionych po wpisie osoby ostatniego
prywatnego właściciela nieruchomości zostały uznane za nieważne i
wyeliminowane z obrotu prawnego, a uznanie uprawnień Skarbu Państwa i
Gminy O. do nieruchomości objętej wnioskiem, mimo braku „odpowiednich
dokumentów”;
- art. 31 ust. 2 u.k.w.h. oraz art. 3 ust. 1, art. 4 i art. 31 ust. 2 u.k.w.h. w zw.
z art. 234 k.p.c. i art. 13 § 2 k.p.c. oraz art. 6268
§ 2 k.p.c. w zw. z art. 244
§ 1 i art. 234 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. na skutek przyjęcia przez Sąd
9
Okręgowy, że załączone do wniosku dokumenty w postaci ostatecznych
decyzji administracyjnych stwierdzających nieważność orzeczeń
stanowiących podstawę wpisu Skarbu Państwa i Gminy O., nie dają
podstawy do wykreślenia prawa własności Gminy O. i wpisania prawa
własności na rzecz wnioskodawczyni i uczestników postępowania (oprócz
Gminy O.).
Uczestnicy postępowania wnieśli o uchylenie zaskarżonego orzeczenia
i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez oddalenie apelacji Gminy O., ewentualnie
- tak również wnioskodawczyni - o uchylenie zaskarżonego postanowienia i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
I. W trakcie postępowania kasacyjnego uczestniczka postępowania Gmina
O. podniosła, że już po wydaniu zaskarżonego skargą kasacyjną postanowienia
Wojewódzki Sąd Administracyjny, wyrokiem z dnia 29 lutego 2012 r., I SA/Wa
1862/10, uchylił decyzję Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 2 lipca
2010 r. nr 535 oraz poprzedzającą ją decyzję nr 282 z dnia 31 marca 2010 r.,
przyjmując równocześnie, że zaskarżona decyzja nie podlega wykonaniu.
Odnosząc się do tej nowej okoliczności, należy stwierdzić, że w postępowaniu
kasacyjnym, zgodnie z art. 39813
§ 2 k.p.c., nie jest dopuszczalne powoływanie
nowych faktów i dowodów, a Sąd Najwyższy jest związany ustaleniami faktycznymi
stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia. W konsekwencji – abstrahując
od zakresu kognicji sądu w postępowaniu wieczystoksięgowym - nie istniała
możliwość poszerzenia podstawy faktycznej rozstrzygnięcia o nowy fakt
podniesiony przez uczestnika postępowania w postępowaniu kasacyjnym.
Ponieważ jednak skarga kasacyjna została uwzględniona, a sprawa została
przekazana do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu, przedmiotem oceny
tego Sądu będzie to, czy jest to okoliczność, która może zostać podniesiona w
postępowaniu, a jeżeli tak, jakie wywołała konsekwencje.
W odniesieniu do rozważań Sądu Okręgowego należy przed dalszym
rozpoznaniem skargi kasacyjnej uzupełnić, że we wniosku o wpis powołano się
także na dokumenty przytoczone przez Sądy obu instancji, tj. decyzję Ministra
10
Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 21 września 2007 r., utrzymującą ją w mocy decyzją
tego Ministra z 31 października 2007 r. oraz wyrok Naczelnego Sadu
Administracyjnego z dnia 1 lipca 2009 r.
II. Zgodnie z art. 31 ust. 2 u.k.w.h., wpis potrzebny do usunięcia
niezgodności między treścią księgi wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym
może nastąpić, gdy niezgodność będzie wykazana orzeczeniem sądu lub innymi
odpowiednimi dokumentami. Wpis w księdze wieczystej może być wadliwy już
w chwili jego dokonania m.in. wówczas, gdy nastąpił na podstawie ostatecznej
decyzji administracyjnej, która następnie została uchylona albo stwierdzono jej
nieważność, czy też na podstawie nieważnej czynności prawnej. Powstaje
wówczas zagadnienie, czy usunięcie niezgodności między treścią księgi wieczystej
a rzeczywistym stanem prawnym może nastąpić tylko w ramach powództwa
przewidzianego w art. 10 ust. 1 u.k.w.h. (o uzgodnienie treści księgi wieczystej
z rzeczywistym stanem prawnym), czy też może to nastąpić w postępowaniu
wieczystoksięgowym poprzez przedłożenie, zgodnie z art. 31 ust. 2 u.k.w.h.,
orzeczenia sądu innego niż wydanego w następstwie rozpoznania powództwa,
o którym mowa w art. 10 ust. 1 u.k.w.h., lub odpowiedniego dokumentu. W tym
drugim przypadku, możliwe byłoby więc wykreślenie ostatniego wadliwego wpisu
i powrócenie do stanu poprzedniego (bądź stanu sprzed kilku nawet wpisów),
zgodnego z rzeczywistym stanem prawnym i ewentualnie dokonanie nowego wpisu
w razie wykazania, zgodnie z art. 34 u.k.w.h., następstwa prawnego po osobie
ujawnionej (niewadliwie) w księdze wieczystej. Za drogą postępowania
przewidzianego w art. 10 ust. 1 u.k.w.h. wypowiedziano się m.in. w uzasadnieniach
uchwał siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 2009 r., III CZP
80/09 (OSNC 2010, nr 6, poz. 84) oraz z dnia 18 maja 2010 r., III CZP 134/09
(OSNC 2010, nr 10, poz. 131), nadto w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia
14 lutego 2003 r., IV CK 108/02 (Lex nr 457975). Sąd Najwyższy, w składzie
rozpoznającym skargę kasacyjną, przychyla się do nurtu orzecznictwa, które nie
wyklucza możliwości usunięcia niezgodności treści księgi wieczystej
z rzeczywistym stanem prawnym na podstawie orzeczenia sądu lub innych
odpowiednich dokumentów bez potrzeby wykorzystania postępowania
przewidzianego w art. 10 ust. 1 u.k.w.h. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
11
19 listopada 2004 r., V CK 251/04, PS 2006, nr 3, poz. 113, postanowienia: z dnia
22 lutego 2007 r., III CSK 344/06, OSNC 2008, nr 1, poz. 12, z dnia
10 października 2007 r., I CSK 232/07, Lex nr 621132, z dnia 5 listopada 2008 r.,
I CSK 169/08, Lex nr 560498, z dnia 25 sierpnia 2011 r., II CSK 665/10, OSP 2012,
nr 3, poz. 31).
Z oczywistych względów, wynikających z tego, że wpis jest orzeczeniem,
które z chwilą uprawomocnienia się wiąże sąd, który je wydał, usunięcie
niezgodności treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym na
podstawie art. 31 ust. 2 u.k.w.h. nie może zmierzać do weryfikacji prawidłowości
dokonanego już wpisu, co jest możliwe tylko w ramach procedury odwoławczej
dotyczącej tego wpisu (w ramach rozpoznania apelacji, czy skargi kasacyjnej). Z tej
przyczyny nieuzasadnione są zarzuty zawarte w skargach kasacyjnych zmierzające
do nadania znaczenia okoliczności, że wpis prawa własności Skarbu Państwa do
nieruchomości objętej księgą wieczystą nastąpił sprzecznie z właściwymi
przepisami, o których będzie mowa w dalszej części uzasadnienia. Nawet jednak
prawidłowo dokonany wpis, na podstawie odpowiedniego co do formy dokumentu,
może być wadliwy od samego początku – tak, jak to już zasygnalizowano – w razie
nieważności bądź bezskuteczności czynności prawnej albo uchylenia, zmiany lub
stwierdzenia nieważności decyzji administracyjnej. Niezgodność wpisu
z rzeczywistym stanem prawnym może być także konsekwencją rozpoznania
konkurujących ze sobą wniosków o wpis, według kolejności ich wpływu (art. 6266
§ 1 k.p.c.). W takich przypadkach, wadliwość dokonanego wpisu może potwierdzać
późniejsze, odpowiednio, orzeczenie sądu albo ostateczna decyzja administracyjna
odnoszące się do zdarzenia prawnego ujętego w dokumencie, który stanowił
materialnoprawną podstawę wpisu. Możliwość uwzględnienia takiego orzeczenia
albo innego odpowiedniego dokumentu w ramach postępowania
wieczystoksięgowego będzie uzależniona od tego, czy ustalenie rzeczywistego
stanu prawnego nieruchomości będzie możliwe na podstawie wskazanego
orzeczenia sądu lub innego odpowiedniego dokumentu. Nie będzie tak wówczas,
gdy ustalenie stanu prawnego nieruchomości będzie wymagało uwzględnienia
innych dodatkowych okoliczności ponad te, które były przedmiotem oceny
wyrażonej w orzeczeniu sądu lub innym dokumencie, np. związanych
12
z koniecznością oceny możliwości zastosowania przepisów o rękojmi wiary
publicznej ksiąg wieczystych (por. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia
5 listopada 2008 r., I CSK 169/08 oraz z dnia 27 lipca 2010 r., II CSK 155/10, Lex
nr 621140). W takich przypadkach będzie zachodziła konieczność przedstawienia
wyroku wydanego w następstwie rozpoznania powództwa wytoczonego
na podstawie art. 10 ust. 1 u.k.w.h. Należy mieć bowiem na uwadze, że istnienie
tego powództwa jest związane ze specyficznymi cechami postępowania
wieczystoksięgowego, ograniczonego co do zakresu kognicji, w którym
rozpoznanie wniosków o wpis następuje według określonej kolejności (art. 6266
k.p.c.), a stosowanie przepisów o wznowieniu postępowania jest wyłączone
(art. 6263
k.p.c.). Już z samej konstrukcji tego postępowania wynika, że wpis
w księdze wieczystej nie musi być zawsze zgodny z rzeczywistym stanem
prawnym. Skoro więc w ramach postępowania wieczystoksięgowego nie wszystkie
prawnie doniosły okoliczności mogą być uwzględnione (np. wada oświadczenia
woli, czy działanie w zaufaniu do rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych),
a zakres środków dowodowych jest ograniczony, to musiał zostać stworzony
odpowiedni tryb postępowania umożliwiający podnoszenie tego rodzaju
okoliczności i przeprowadzenia takich dowodów, których nie można uwzględnić
w postępowaniu wieczystoksięgowym w celu podważania domniemań
wynikających z art. 3 u.k.w.h. (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27
lipca 2010 r., II CSK 155/10, Lex nr 621140). Ocena, czy orzeczenie sądu lub inny
odpowiedni dokument stanowi wystarczającą podstawę do usunięcia niezgodności
między treścią księgi wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym, czy też zachodzi
potrzeba ustalenia dodatkowych, prawnie doniosłych, okoliczności wykraczających
poza zakres kognicji sądu wieczystoksięgowego musi być dokonana
z uwzględnieniem podstawy, wadliwego, według składającego wniosek na
podstawie art. 31 ust. 2 u.k.w.h., wpisu.
Dokumentem, o którym mowa w powołanym przepisie jest także ostateczna
decyzja administracyjna, chociażby została zaskarżona do sądu administracyjnego
(por. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 23 lutego 2005 r., III CK 537/04,
Biul. SN 2005, nr 5, poz. 10 oraz z dnia 12 grudnia 2007 r., V CSK 295/07, Lex nr
488976). Dotyczy to również decyzji, wydanych w sytuacjach, o których mowa
13
w art. 16 ust. 1 k.p.a. W wyroku z dnia 19 listopada 2004 r., V CK 251/04
(PS 2006, nr 3, poz. 113) Sąd Najwyższy przyjął, że ostateczna decyzja wydana na
podstawie art. 18 ust. 1 w zw. z art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 10 maja 1990 r. –
Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę
o pracownikach samorządowych (Dz.U. z 1990 r. Nr 32, poz. 191 ze zm.), jest
wiążąca dla sądu powszechnego i może być wyeliminowana jako podstawa wpisu
gminy w księdze wieczystej tylko w sposób przewidziany w art. 16 k.p.a. Dokładnie
taka sytuacja dotyczyła Gminy O., w odniesieniu do której została unieważniona
decyzja administracyjna stwierdzająca nabycie przez Gminę, z mocy ustawy
komunalizacyjnej, własności nieruchomości, objętej księgą wieczystą Kw nr F. W
orzecznictwie Sądu Najwyższego przesądzono, że wprawdzie nabycie prawa
własności nieruchomości przez gminy na podstawie ustawy komunalizacyjnej
następowało z mocy prawa, to jednak wyłącznie ostateczna deklaratoryjna decyzja
administracyjna stanowi dowód nabycia tego prawa (por. uzasadnienie uchwały
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 29 lipca 1993 r., III CZP 64/93, OSNC
1993, nr 12, poz. 209 oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 lutego 2010
r., III CSK 144/09, Lex nr 578044). Z tej przyczyny, wyeliminowanie z obrotu
prawnego takiej decyzji wyłącza możliwość wykazywania przez gminę - także w
postępowaniu o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym - że nabyła ona z mocy ustawy komunalizacyjnej własność określonej
nieruchomości.
Sąd Okręgowy nie wyłączył możliwości uwzględnienia, jako dokumentu,
o którym mowa w art. 31 ust. 2 u.k.w.h., ostatecznych decyzji administracyjnych
Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji nr 282 z dnia 31 marca 2010 r. oraz
nr 535 z dnia 2 lipca 2010 r. – stwierdzających nieważność decyzji Wojewody K.
potwierdzającej nabycie prawa własności do nieruchomości przez Gminę O. na
mocy przepisów ustawy komunalizacyjnej. Przyjął na ich podstawie, że Gmina O.
nie posiada tytułu prawnego do nieruchomości. Jednakże uwzględnieniu wniosku o
wpis prawa własności sprzeciwiała się treść decyzji Ministra Rolnictwa i Rozwoju
Wsi z dnia 21 września 2007 r. (utrzymanej w mocy decyzją z dnia 31 października
2007 r.) - stwierdzającej nieważność orzeczeń wydanych w dniach 30 listopada
1955 r. oraz 12 marca 1959 r. w przedmiocie podlegania nieruchomości pod art. 2
14
ust. 1 lit. e) dekretu PKWN - która nie rozstrzyga, czy nieruchomość objęta księgą
wieczystą podpada pod działanie przepisów dekretu PKWN, a zatem czy stanowi
własność Skarbu Państwa. Rozstrzygnięcie tej niepewności powinno nastąpić w
postępowaniu o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym przewidzianym w art. 10 ust. 1 u.k.w.h. Odniesienie się do stanowiska
Sądu drugiej instancji wymaga wcześniejszego przedstawienia zasad wpisu do
ksiąg wieczystych prawa własności Skarbu Państwa do nieruchomości przejętych
na cele reformy rolnej.
III. Dekret PKWN wymieniał w art. 2 ust. 1 w pkt b) - e) kategorie
nieruchomości ziemskich, które przechodziły z mocy prawa, na własność Państwa
na cele reformy rolnej. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia
1 marca 1945 r. w sprawie wykonania dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia
Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz.U. Nr
10, poz. 51 ze zm., dalej: „rozporządzenie”) przewidywało jedynie w odniesieniu do
nieruchomości wymienionych w art. 2 ust. 1 lit. e) dekretu (stanowiących własność
albo współwłasność osób fizycznych lub prawnych, jeżeli ich rozmiar łączny
przekracza bądź 100 ha powierzchni ogólnej, bądź 50 ha użytków rolnych, a na
terenie województw poznańskiego, pomorskiego i śląskiego, jeśli ich rozmiar łączny
przekracza 100 ha powierzchni ogólnej, niezależnie od wielkości użytków rolnych
tej powierzchni) orzekanie, czy dana nieruchomość podpadała pod działanie tego
przepisu. Kompetencja w tym zakresie należała w I instancji do wojewódzkich
urzędów ziemskich (§ 5 ust. 1). W § 5 ust. 2 rozporządzenia przewidziano prawo
wniesienia przez strony odwołania od decyzji urzędu ziemskiego do Ministra
Rolnictwa i Reform Rolnych. Powołany przepis § 5 rozporządzenia był przedmiotem
wielu, niejednolitych wypowiedzi Sądu Najwyższego, Trybunału Konstytucyjnego
oraz Naczelnego Sądu Administracyjnego odnoszących się do zagadnień, czy
obecnie przepis ten obowiązuje, a w związku z tym, czy spór o to, że dana
nieruchomość podpada pod działanie art. 2 ust. 1 lit. e) dekretu PKWN należy
do drogi administracyjnej, nadto, czy w każdej sytuacji – chociażby na potrzeby
wpisu prawa własności nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa w księdze
wieczystej – należało wydać deklaratoryjną decyzję administracyjną w trybie
przewidzianym w § 5 rozporządzenia potwierdzającą, że dana nieruchomość
15
podpada pod działanie art. 2 ust. 1 lit. e) dekretu PKWN. Obecnie w orzecznictwie
Sądu Najwyższego oraz Naczelnego Sądu Administracyjnego odnośnie
obowiązywania § 5 rozporządzenia odrzucono (por. uchwała siedmiu sędziów
Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 10 stycznia 2011 r., I OPS 3/10,
ONSAiWSA 2011, nr 2, poz. 23 oraz uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 maja
2011 r., III CZP 21/11, OSNC 2011, nr 12, poz. 133) stanowisko Trybunału
Konstytucyjnego, wyrażone w uzasadnieniu postanowienia z dnia 1 marca 2010 r.,
P 107/08 (OTK-A Zb. Urzęd., 2010, nr 3, poz. 27), że przepis ten, mimo braku jego
uchylenia, przestał obowiązywać z chwilą zakończenia reformy rolnej, tj. kiedy
weszła w życie ustawa z dnia 12 marca 1958 r. o sprzedaży państwowych
nieruchomości rolnych oraz uporządkowaniu niektórych spraw związanych
z przeprowadzeniem reformy rolnej i osadnictwa rolnego (Dz.U. Nr 17, poz. 71 ze
zm.). Konsekwencją obowiązywania § 5 wymienionego rozporządzenia jest
stanowisko, że przepis ten może stanowić podstawę orzekania w drodze
administracyjnej o tym, czy dana nieruchomość lub jej część wchodzi w skład
nieruchomości ziemskiej, o której mowa w art. 2 ust. 1 lit. e) dekretu PKWN (por.
powołane wyżej uchwały Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz Sądu
Najwyższego). Odnośnie do trzeciego zagadnienia, przyjęto, że nie było zawsze
potrzeby wydawania decyzji, o której mowa w § 5 ust. 1 rozporządzenia, gdy
nieruchomość podpadała pod działanie art. 2 ust. 1 lit. e) dekretu PKWN (por.
uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 17 lutego 2011 r., III CZP 121/10,
OSNC 2011, nr 10, poz. 109). Konieczność rozstrzygania w tym trybie
aktualizowała się dopiero wówczas, gdy zainteresowany (właściciel nieruchomości
przejętej na cele reformy rolnej lub jego następcy prawni) kwestionował, że dana
nieruchomość podpada pod działanie art. 2 ust. 1 lit. e) dekretu PKWN. Zazwyczaj
przyczyną uruchomienia tego trybu orzekania było faktyczne przejęcie na cele
reformy rolnej określonej nieruchomości przez właściwy urząd (por. § 10
rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych), czy też złożenie wniosku
o wpis prawa własności na rzecz Skarbu Państwa w księdze hipotecznej
(gruntowej). Rozstrzygnięcie administracyjne, wydane na podstawie § 5
rozporządzenia, przesądzało jedynie o tym, czy dana nieruchomość lub jej część
podpadała pod działanie art. 2 ust. 1 lit. e) dekretu PKWN. Decyzja administracyjna,
16
wydana w tym trybie, nie rozstrzygała, czy nieruchomość podpada pod działanie
innych podstaw przejęcia nieruchomości na cele reformy rolnej, określonych art. 2
ust. 1 lit. b) - d) dekretu PKWN .
Wydanie omawianej decyzji nie było potrzebne dla ujawnienia prawa
własności Skarbu Państwa do nieruchomości przejętej na cele reformy rolnej.
Nabycie prawa własności takich nieruchomości następowało z mocy prawa bez
potrzeby wydania decyzji deklaratoryjnych stwierdzających ten skutek (por.
uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 maja 2011 r., III CZP 21/11). Natomiast,
zgodnie z art. 1 ust. 1 dekretu Rady Ministrów z dnia 8 sierpnia 1946 r.
o wpisywaniu w księgach hipotecznych (gruntowych) prawa własności
nieruchomości przejętych na cele reformy rolnej (Dz.U. Nr 39, poz. 233 ze zm.),
tytułem do wpisania na rzecz Skarbu Państwa w księdze hipotecznej (gruntowej)
prawa własności nieruchomości ziemskich, wymienionych w art. 2 ust. 1 lit. b), c),
d) i e) dekretu PKWN, było zaświadczenie starosty, stwierdzające,
że nieruchomość ziemska jest przeznaczona na cele reformy rolnej według
powołanych wyżej przepisów. W typowych sytuacjach wpis prawa własności
Skarbu Państwa do księgi hipotecznej (gruntowej), a później do księgi wieczystej,
następował na wniosek właściwego (co ulegało zmianie w związku z wielokrotnymi
zmianami struktur administracji) organu administracji na podstawie zaświadczenia
potwierdzającego, że dana nieruchomość lub jej część podlega działaniu przepisów
dekretu PKWN. Był to dokument konieczny do pozytywnego uwzględnienia wniosku
Skarbu Państwa (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 marca 1999 r., III RN
165/98, OSNP 2000, nr 3, poz. 90, uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia
1994 r., III CZP 28 kwietnia 1994 r., III CZP 49/94, OSNC 1994, nr 11, poz. 218,
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia 2007 r., V CSK 322/07, Lex nr
623849). Zgodność takiego zaświadczenia z prawdziwym stanem rzeczy, tj. czy
wymieniona w zaświadczeniu nieruchomość rzeczywiście podlegała przepisom
dekretu PKWN nie była przedmiotem kontroli sądu wieczystoksięgowego (por.
orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 22 grudnia 1948 r., C 344/48, PiP 1949, nr 4,
poz. 122). Z tej przyczyny, w razie kwestionowania przez właściciela (jego
następców prawnych) nieruchomości przejętej na cele reformy rolnej zasadności
wpisu prawa własności do nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa na podstawie
17
przepisów dekretu PKWN w orzecznictwie przyjmowano konieczność
rozstrzygnięcia tego typu sporu w postępowaniu o uzgodnienie treści księgi
wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym (art. 10 ust. 1 u.k.w.h.) nawet
wówczas, gdy właściciel (jego następcy prawni) nieruchomości legitymował się
ostateczną decyzją administracyjną, wydaną na podstawie § 5 ust. 1
rozporządzenia, przesądzającą, że dana nieruchomość lub jej część nie podpadała
pod działanie przepisu art. 2 ust. 1 lit. e) dekretu. Konieczność wytoczenia
powództwa na podstawie art. 10 ust. 1 u.k.w.h., z wyłączeniem możliwości
wykreślenia z księgi wieczystej wadliwego wpisu prawa własności na rzecz Skarbu
Państwa i ponownego wpisu jego poprzedniego właściciela (ewentualnie w jego
miejsce jego następców prawnych), wynikała z tego, że ze względu na ograniczony
zakres kognicji sądu wieczystoksięgowego (obecnie z art. 6268
§ 2 k.p.c.) nie
można było w tym postępowaniu ustalić, czy dana nieruchomość nie podpadała
pod inne podstawy przejęcia nieruchomości na cele reformy rolnej przewidziane
w art. 2 ust. 1 b) - d) dekretu PKWN. Stanowisko to należy jednak powiązać
ze specyficznym dokumentem, na podstawie którego dokonywano wpisu
w księgach hipotecznych (gruntowych), a później, wieczystych prawa własności
Skarbu Państwa do nieruchomości przejętej na cele reformy rolnej,
tj. z zaświadczeniem organu administracji, o którym mowa w art. 1 ust. 1 dekretu
z dnia 8 sierpnia 1946 r. o wpisywaniu w księgach hipotecznych (gruntowych)
prawa własności nieruchomości przejętych na cele reformy rolnej, stwierdzającego,
że nieruchomość jest przeznaczona na cele reformy rolnej według przepisów art. 2
ust. 1 lit. b), c), d) i e) dekretu PKWN. W świetle przedstawionej argumentacji, jeżeli
nieruchomość przeszła na własność Skarbu Państwa na mocy art. 2 ust. 1 lit. e)
dekretu PKWN, to ostateczna decyzja administracyjna wydana na podstawie § 5
ust. 1 rozstrzygająca definitywnie i wiążąco dla sądów powszechnych kwestie
nabycia (lub też nie nabycia) przez Skarb Państwa prawa własności
do nieruchomości na tej podstawie prawnej mogłaby stanowić odpowiedni
dokument, o którym mowa w art. 32 ust. 1 u.k.w.h., wykazujący niezgodność treści
księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym w razie wadliwego ujawnienia
w księdze wieczystej prawa własności Skarbu Państwa na podstawie art. 2 ust. 1
lit. e) dekretu PKWN.
18
IV. Ustalone okoliczności rozpoznanej sprawy były jednak odmienne pod tym
względem, że wpis prawa własności Skarbu Państwa w księdze wieczystej,
obejmującej nieruchomość wchodzącą w skład majątku ziemskiego G., nie nastąpił
na podstawie zaświadczenia wymienionego w art. 1 ust. 1 dekretu Rady Ministrów
z dnia 8 sierpnia 1946 r. o wpisywaniu w księgach hipotecznych (gruntowych)
prawa własności nieruchomości przejętych na cele reformy rolnej. Sąd Okręgowy
nie ustalił dokładnie ani podstawy materialnoprawnej nabycia, ani podstawy wpisu
prawa własności Skarbu Państwa, przyjmując jedynie, że „w dniu 17 maja 1961 r.
Skarb Państwa został wpisany jako właściciel majątku”. Według skarżących, czego
nie sposób zweryfikować w postępowaniu kasacyjnym, wydane na podstawie § 5
rozporządzenia orzeczenie Prezydium WRN w P. z 30 listopada 1955 r. (znak
21/6/55), utrzymane w mocy orzeczeniem Ministra Rolnictwa z 12 marca 1959 r.
(znak 6/7010/580), stanowiło podstawę nabycia, a nie tylko podstawę wpisu prawa
własności Skarbu Państwa do nieruchomości. Sąd Okręgowy trafnie ocenił, że
stwierdzenie nieważności orzeczeń Prezydium WRN w P. z 30 listopada 1955 r.
oraz Ministra Rolnictwa z 12 marca 1959 r. oznacza, że faktycznie nie istnieje
decyzja administracyjna rozstrzygająca, czy nieruchomość objęta księgą wieczystą
podpada pod działanie przepisów dekretu PKWN, a ściślej pod hipotezę jego art. 2
ust. 1 lit. e). Istnienie takiej decyzji byłoby konieczne, dla wykazania rzeczywistego
stanu prawnego nieruchomości, wówczas, gdyby z treści dokumentów, które
stanowiły podstawę dokonanych w niej wpisów wynikało, że zachodzą okoliczności
– chociażby wymagające wyjaśnienia – które wskazują na to, że nieruchomość
mogła podpadać pod działanie przepisów dekretu PKWN. Wbrew jednak
stanowisku Sądu drugiej instancji, nie wskazuje na to powołana w uzasadnieniu
decyzji Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 21 września 2007 r. okoliczność, że
orzeczenie Prezydium WRN w P. z 30 listopada 1955 r. zostało wydane bez
wniosku uprawnionej osoby. Odwrotnie, gdyby taki wniosek był, uzasadnione
byłoby wnioskowanie, że nieruchomość mogła zostać przejęta na cele reformy
rolnej, co spowodowało określoną reakcję właściciela nieruchomości. Przejęcia
nieruchomości na cele reformy rolnej nie potwierdza także decyzja Wojewody K.
wobec stwierdzenia jej nieważności. W postępowaniu wieczystoksięgowym nie
został także złożony dokument - w postaci zaświadczenia właściwego organu
19
administracji wydanego na podstawie art. 1 ust. 1 dekretu Rady Ministrów z dnia
8 sierpnia 1946 r. o wpisywaniu w księgach hipotecznych (gruntowych) prawa
własności nieruchomości na cele reformy rolnej - w istocie, co do swej funkcji,
poświadczającego, że nieruchomość podlegała przepisom dekretu PKWN (por.
uzasadnienie uchwały Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 kwietnia 1996 r.,
W 15/95, OTK Zb. Urzęd. 1996, nr 2, poz. 13). Istnienia, czy nawet przypuszczenia
wystąpienia takiego stanu rzeczy nie można przyjmować bezpośrednio
z powołaniem się na przepisy dekretu PKWN albowiem ustalenie wystąpienia
przesłanek faktycznych uzasadniających zastosowanie tych przepisów przekracza
zakres kognicji sądu wieczystoksięgowego. Sąd Okręgowy nie wskazał więc takich
okoliczności, wynikających z dokumentów złożonych w postępowaniu
wieczystoksięgowym, które wskazywałyby na niepewność, że nieruchomość
podlegała przejęciu z mocy prawa przez Skarb Państwa na cele reformy rolnej na
podstawie przepisów PKWN.
Z tych przyczyn uzasadniony jest wniosek, że rozstrzygając o apelacji Sąd
Okręgowy przekroczył zakres kognicji sądu wieczystoksięgowego określonej
przepisem art. 6268
§ 2 k.p.c., przyjmując bez oparcia w treści dokumentów
złożonych w postępowaniu wieczystoksięgowym, że zachodzi wątpliwość, czy
nieruchomość została przejęta na cele reformy rolnej, co może zostać wyjaśnione
w postępowaniu o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym. Za uzasadnione należało więc uznać zarzuty naruszenia art. 6268
§ 2
k.p.c., art. 6269
k.p.c., art. 234 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 i art. 13 § 2 k.p.c., art. 1
ust. 1, art. 3 ust. 1, art. 31 ust. 2 i art. 34 zd. drugie u.k.w.h. oraz art. 1 ust. 1
dekretu Rady Ministrów z dnia 8 sierpnia 1946 r. o wpisywaniu w księgach
hipotecznych (gruntowych) prawa własności nieruchomości na cele reformy rolnej.
Naruszenie wskazanych przepisów postępowania mogło mieć istotny wpływ na
wynik sprawy. Ponadto uzasadniony był zarzut naruszenia art. 38 ust. 2 u.k.w.h.
przez jego zastosowanie, gdyż, jak zasadnie podniesiono w jednej ze skarg
kasacyjnych, przepis ten nie obowiązywał już w chwili wydania zaskarżonego
postanowienia.
Pozostałe zarzuty nie były uzasadnione. Nietrafny był zarzut naruszenia art.
234 k.p.c. w zw. z art. 382, art. 391 § 1 i art. 13 § 2 k.p.c. powiązany
20
z nieuwzględnieniem domniemania wynikającego z art. 3 ust. 2 u.k.w.h.
Należy zwrócić uwagę na to, że dokument w postaci decyzji Ministra Spraw
Wewnętrznych i Administracji nr 282 z dnia 31 marca 2010 r. podważał nie tylko
domniemanie z art. 3 ust. 1 u.k.w.h., że wpis prawa własności na rzecz Gminy O.
nastąpił zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym, ale również domniemanie
wynikające z art. 3 ust. 2 u.k.w.h., iż prawo własności Skarbu Państwa wykreślone
z księgi wieczystej nie istnieje. Wykreślenie tego prawa w stosunku do Skarbu
Państwa nastąpiło bowiem w związku z nabyciem tego prawa (ex lege) przez
Gminę O. Bez znaczenia przy tym pozostają motywy zawarte w uzasadnieniu
powołanej wyżej decyzji, w szczególności, iż przesłanką rozstrzygnięcia było
przyjęcie przez organ administracji, że Skarbowi Państwa nie przysługiwało prawo
własności do nieruchomości. W związku właśnie z podważeniem domniemania
wynikającego z art. 3 ust. 2 u.k.w.h. zachodziła potrzeba oceny skutków prawnych
wywołanych decyzją Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 21 września 2007 r., a
mianowicie, czy dokument ten podważał podstawę wpisu prawa własności na rzecz
Skarbu Państwa. Nie był uzasadniony zarzut naruszenia art. 244 § 1 k.p.c. w zw. z
art. 328 § 2, art. 382, art. 391 § 1 i art. 13 § 2 k.p.c., gdyż Sąd Okręgowy nie
przesądził wbrew treści dokumentów, którymi dysponował, że nieruchomość
stanowi własność Skarbu Państwa, nie zakwestionował również jakiejkolwiek
okoliczności wynikającej z dokumentów urzędowych, które oceniał. Przyczyną
oddalenia wniosku nie było ustalenie stanu faktycznego w sposób sprzeczny z
treścią dokumentów urzędowych, lecz ocena Sądu, że stan prawny nieruchomości
powinien być ustalony w drodze powództwa przewidzianego w art. 10 ust. 1
u.k.w.h. Nietrafny był zarzut naruszenia art. 365 § 1 w zw. z art. 382, art. 391 § 1 i
art. 13 § 2 k.p.c. Sąd, rozpoznając nowy wniosek o wpis, nie był związany
sposobem rozstrzygnięcia wcześniejszych wniosków o wpisy złożone w księgach
wieczystych obejmujących inne części nieruchomości należącej do poprzednika
prawnego wnioskodawczyni. Sąd Okręgowy nie przyjął także, aby z przepisów
PKWN wynikało domniemanie przejścia własności nieruchomości na rzecz Skarbu
Państwa. Podniesione w związku z tym zarzuty naruszenia art. 2 ust. 1 dekretu
PKWN oraz art. 6 k.c., jak również art. 6268
§ 1 i 2, art. 6269
k.p.c. w zw. z art. 2
ust. 1 dekretu PKWN, nie były zasadne. Nietrafny był zarzut naruszenia art. 140
21
k.c. w zw. z art. 2 i art. 64 ust. 1 i 3 Konstytucji. Sąd Okręgowy nie pozbawił ani nie
ograniczył wnioskodawczyni i uczestników postępowania prawa własności, przyjął
jedynie, że wykazanie tego prawa powinno nastąpić w innym trybie (procesowym),
a nie w postępowaniu wieczystoksięgowym (nieprocesowym). Bezzasadny był
zarzut naruszenia art. 31 ust. 1 u.k.w.h. z tej przyczyny, że Sąd uznał prawa Skarbu
Państwa i Gminy O. mimo braku jakichkolwiek podstaw w treści księgi i złożonych
dokumentów świadczących o przysługujących im prawie. Przedmiotem regulacji
zawartej w art. 31 ust. 1 u.k.w.h. jest jedynie forma dokumentu, który może być
podstawą wpisu. Sąd Okręgowy nie zakwestionował, że dokumenty załączone do
wniosku, ze względu na formę, mogą stanowić podstawę wpisu. Nie był
uzasadniony zarzut naruszenia art. 4 u.k.w.h., gdyż rozstrzygając sprawę Sąd
Okręgowy nie powołał się na domniemanie wynikające z posiadania. Bezzasadny
był także zarzut naruszenia art. 6268
§ 2 w zw. z art. 189 k.p.c. albowiem Sąd
drugiej instancji uznał, że wnioskodawczyni powinna wystąpić z powództwem
opartym na podstawie art. 10 ust. 1 u.k.w.h., które co najwyżej może być uznane za
szczególny rodzaj powództwa o ustalenie (por. uzasadnienie uchwał siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego: z dnia 15 marca 2006 r., III CZP 106/2005, OSNC
2006, nr 10, poz. 160 oraz z dnia 18 maja 2010 r., III CZP 134/09).
V. Z tych względów, na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2
k.p.c. oraz art. 108 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1, art. 39821
i art. 13 § 2 k.p.c.,
orzeczono jak w sentencji.
22