Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 317/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 21 czerwca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosław Bączyk (przewodniczący)
SSN Marian Kocon
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z powództwa M. K.
przeciwko K. B.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 21 czerwca 2012 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 14 lipca 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powoda na rzecz
pozwanego kwotę 2700 zł (dwa tysiące siedemset) tytułem
zwrotu kosztów procesu w postępowaniu kasacyjnym.
Uzasadnienie
2
Powództwo M. K. o zapłatę kwoty 101057,41 zł z ustawowymi odsetkami od
22 maja 2010 r. tytułem równowartości nakładów poczynionych w ramach
umowy dzierżawy na nieruchomość, stanowiącą obecnie własność pozwanego K.
B., zostało uwzględnione przez Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 9 marca 2011 r.
Po rozpoznaniu sprawy na skutek apelacji pozwanego Sąd Apelacyjny
zaskarżonym wyrokiem zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób, że
powództwo oddalił i obciążył powoda obowiązkiem ponoszenia kosztów procesu.
Rozstrzygnięcie oparte zostało na następujących ustaleniach Sądu
Okręgowego, uzupełnionych ustaleniach Sądu Apelacyjnego i wnioskach tego
Sądu:
W dniu 8 września 1991 r. powód zawarł z poprzednikiem prawnym
pozwanego – K. O. - umowę dzierżawy na czas nieokreślony nieruchomości
obejmującej część działki nr 53 o powierzchni 20 arów, położonej w K. przy ul. K.
13, z której zamierzał korzystać w ramach prowadzonej przez siebie działalności
gospodarczej. Na nieruchomości znajdowała się niezdatna do użytku stodoła.
Ustalone zostało także przez strony tej umowy, że powód będzie mógł na własny
koszt, za zgodą wydzierżawiającego przystosować nieruchomość do swoich
potrzeb, jak też zastrzeżono na rzecz powoda prawo pierwokupu tej nieruchomości.
Pozwany kupił opisaną nieruchomość w dniu 2 września 1996 r., zawierając
umowę sprzedaży z K. O. i K. Z. i wstąpił w stosunek dzierżawy z powodem.
Następnie wezwał powoda do opuszczenia nieruchomości. Powód skierował
przeciwko K. O. i K. B. żądanie ustalenia nieważności wymienionej umowy
sprzedaży nieruchomości ewentualnie zasądzenia kwoty 81000 zł tytułem
odszkodowania i wartości poczynionych nakładów, które zostało oddalone
wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 2 czerwca 1999 r. sygn. akt I ACa … . Do
wydania nieruchomości przez powoda doszło w dniu 31 lipca 2003 r., w wykonaniu
wyroku Sądu Okręgowego z dnia 14 stycznia 2003 r., którym nakazano powodowi
wydanie nieruchomości i oddalono jego powództwo wzajemne o zapłatę kwoty
150000 zł tytułem wartości poczynionych nakładów. Apelacja M. K. została
oddalona wyrokiem z dnia 13 czerwca 2003 r. W ramach kolejnej sprawy K. B.
domagał się od M. K. zapłaty kwoty 201563,90 zł tytułem czynszu dzierżawnego za
3
okres do 30 września 1998 r. i wynagrodzenia za korzystanie z nieruchomości bez
tytułu prawnego za okres do 31 lipca 2003 r. K. K. złożył zarzut potrącenia własnej
wierzytelności w wysokości 231522,81 zł tytułem wartości nakładów dokonanych
przez niego na nieruchomość. W toku tego postępowania, w sprawie sygn. akt I C
…, Sąd Okręgowy ustalił, że strony umowy dzierżawy postanowiły, że dzierżawca
może przystosować nieruchomość do własnych potrzeb, w
szczególności przeprowadzić remont ogrodzenia i studni, wybudować dojazd,
doprowadzić energię elektryczną. Wydzierżawiający zobowiązał się wykupić
obiekty wykonane za jego zgodą przez dzierżawcę, jeśli nie mogłyby być
rozebrane. Ponadto potwierdzone zostało, że dzierżawca jeszcze przed zawarciem
umowy wykonał pewne prace na nieruchomości. W tym czasie nieruchomość
położona w pobliżu rzeki R., stanowiła nieużytek, była niezagospodarowana i
pozbawiona infrastruktury technicznej. Dzierżawca urządził utwardzoną drogę
dojazdową od strony ulicy K. i utwardził plac techniczny w centralnej i
zachodniej części, doprowadzając do funkcjonalnego podzielenia działki na dwie
części, wykorzystywaną jako plac parkingowo - składowy z obiektami w postaci wiat
oraz zadrzewioną. Nieruchomość położona była, zgodnie z planem
zagospodarowania przestrzennego, w obszarze miejskiej zieleni publicznej. Od
września 1996 r. M. K. nie płacił czynszu dzierżawnego. Wysokość możliwego do
uzyskania czynszu dzierżawnego w okresie objętym żądaniem obecnego
właściciela wynosiła 67000 zł, a przy uwzględnieniu przedawnienia roszczenia za
okres od stycznia do lipca 1997 r., 62277,61 zł. Określone zostały również nakłady
dokonane przez dzierżawcę. Do trwałych nakładów zaliczono podniesienie poziomu
działki z częściowym utwardzeniem nawierzchni i wykonanie utwardzonej drogi
dojazdowej o łącznej wartości 76812,21 zł oraz poszerzenie prawego wału
przeciwpowodziowego rzeki R. na północnej długości granicy działki, zakończone w
1998 r., o wartości 86522,81 zł, będące zarazem nakładem koniecznym. Do
skutecznego wypowiedzenia umowy dzierżawy doszło w dniu doręczenia
dzierżawcy pozwu w sprawie o wydanie przedmiotu dzierżawy, co nastąpiło 7
września 1998 r., a do jej rozwiązania w dniu 31 grudnia 1999 r. Sąd Okręgowy w
omawianej sprawie przyjął, że podstawą wzajemnych rozliczeń stron w odniesieniu
do czynszu i nakładów są przepisy dotyczące stosunku dzierżawy oraz
4
postanowienia umowy. Dzierżawca mógł przedstawić do potrącenia
z roszczeniem wynajmującego wartość nakładów ulepszających nieruchomość
o łącznej wartości 163335,02 zł. Prace obejmujące poszerzenie wału były
wykonane za milczącą aprobatą nabywcy K. B. i zdecydowanie zwiększały wartość
nieruchomości. Powództwo K. B.a zostało oddalone wyrokiem Sądu Okręgowego
z dnia 2 września 2008 r. z uwagi na to, że doszło do potrącenia jego wierzytelności
z wierzytelnością M. K., która była wyższej wartości. Apelacja K. B. została
oddalona wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 11 marca 2009 r., a postanowieniem
z dnia 17 grudnia 2009 r. Sąd Najwyższy odmówił przyjęcia jego skargi kasacyjnej
do rozpoznania.
W rozpoznawanej sprawie Sąd Okręgowy uznał, że skoro powód zgłaszał
żądania zasądzenia należności dotyczących wartości dokonanych przez niego
nakładów we wskazanych sprawach, w sprawie sygn. akt I C … przedstawił do
potrącenia wierzytelność tych nakładów dotyczącą, a wniesienie pozwu
w rozpoznawanej sprawie nastąpiło w dniu w dniu 19 lutego 2010 r., to roszczenia
nie można uznać za przedawnione. Doszło bowiem do skutecznego przerwania
biegu terminu przedawnienia przewidzianego w art. 677 w związku z art. 694 k.c.
Sąd Apelacyjny uzupełnił ustalenia Sądu Okręgowego w odniesieniu do
czynności powoda, podejmowanych w wymienionej sprawie, a dotyczących
zgłoszenia zarzutu potrącenia. W piśmie z dnia 16 lipca 2002 r. powód zawarł
oświadczenie, że podnosi zarzut potrącenia z roszczeniem K. B. z tytułu czynszu
najmu, swojego roszczenia z tytułu nakładów poniesionych na działkę, w
szacunkowo wyrażonej kwocie, nie niższej niż 50000 zł oraz wymienił te nakłady.
Następnie w piśmie z dnia 15 listopada 2002 r. ogólnikowo wspomniał, że swoje
nakłady szacuje na kwotę 262 000 zł, a w piśmie z dnia 15 stycznia 2003 r.
oświadczył, że podtrzymuje zarzut potrącenia podniesiony w piśmie z dnia 16 lipca
2002 r. Kolejne pismo z dnia 2 marca 2006 r. obejmowało stwierdzenie, że potrąca
z dochodzonej przez K. B. wierzytelności kwotę 145000 zł, zgodnie z wcześniej
dokonanym szacunkiem biegłego.
Sąd Apelacyjny uznał, że przedmiotem rozpoznania w sprawie oznaczonej
sygnaturą I C … było roszczenie K. B. o zapłatę czynszu dzierżawnego i
wynagrodzenia za korzystanie przez powoda z nieruchomości bez tytułu prawnego.
5
Nie jest objęte powagą rzeczy osądzonej roszczenie M. K., przedstawione do
potrącenia z roszczeniem K. B. Ocena zasadności zarzutu potrącenia nie znajduje
wyrazu w wyroku, nie może być przedmiotem zaskarżenia. Zarzut potrącenia
stanowi formę obrony pozwanego, której nie można traktować za równoważną z
dochodzeniem roszczenia, mimo jego merytorycznego charakteru. Uwzględnienie
zarzutu potrącenia nie wiąże, co do faktu istnienia wierzytelności, sądu
orzekającego w innej sprawie, przed którym dochodzona jest dalsza część
wierzytelności wynikającej z tego samego stosunku prawnego. Sąd Okręgowy
winien wziąć pod uwagę poglądy wyrażone w poprzednio prowadzonej
sprawie, ale nie było podstaw do automatycznego przenoszenia poczynionych tam
ustaleń i wniosków prawnych na grunt rozpoznawanej sprawy. Oparcie
rozstrzygnięcia na ustaleniach z innej sprawy (IC …) doprowadziło do naruszenia,
przez błędne zastosowanie, art. 365 § 1 k.p.c. Nie doszło zatem do rozpoznania
istoty sprawy, z uwagi na brak ustaleń koniecznych do oceny zasadności
roszczenia objętego pozwem. Były jednak podstawy do oceny zgłoszonego przez
pozwanego zarzutu przedawnienia roszczenia w oparciu o przedstawione,
niesporne fakty wynikające z akt poprzedniej sprawy. Nakłady, których
równowartości zasądzenia domaga się powód, były nakładami użytecznymi,
ulepszającymi nieruchomość, chociaż dla oceny zarzutu przedawnienia kategoria
ich nie ma znaczenia. Zwrot wydatków poniesionych na dokonanie nakładów
dochodzony jest na podstawie przepisów regulujących umowę dzierżawy i
stosowanych odpowiednio przepisów o najmie - art. 677 w związku z art. 694 k.c. Z
uwagi na to, że roszczenie o zwrot tych wydatków stało się wymagalne z dniem
zwrotu dzierżawionej nieruchomości - 31 lipca 2003 r. i wydzierżawiający złożył
oświadczenie, że nie zamierza zatrzymać żadnych nakładów, to roszczenie
dochodzone w rozpoznawanej sprawie uznać należało za przedawnione, ponieważ
z dniem 1 sierpnia 2004 r. upłynął roczny termin przewidziany art. 677 w związku z
art. 694 k.c. Nie doszło do przerwania biegu przedawnienia. W odniesieniu do
powództwa wzajemnego zgłoszonego w sprawie I C … roszczenie nie było jeszcze
wymagalne, a co do problemu przerwania biegu terminu przedawnienia przez
zgłoszenie zarzutu potrącenia w sprawie I C … za wiążące uznać należało
stanowisko wyrażone w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
6
19 października 2007 r., III CZP 56/07, OSNC 2008/5/44, wskazujące że
podniesienie zarzutu potrącenia przerywa bieg terminu przedawnienia objętego nim
roszczenia do wysokości wierzytelności dochodzonej przez powoda. Za prawidłowe
i skuteczne zgłoszenie zarzutu potrącenia mogło być uznane jedynie oświadczenie
zawarte w piśmie z dnia 2 marca 2006 r. i już wówczas przedstawione przez
powoda roszczenie było przedawnione. Żądanie zwrotu wydatków na nakłady
poczynione po wygaśnięciu umowy dzierżawy przedawniło się w terminie
określonym art. 229 k.c. (powołanie art. 299 k.c. traktować należy jako oczywistą
omyłkę). Zgłoszenie przez pozwanego zarzutu przedawnienia nie stanowi
nadużycia prawa podmiotowego.
Powód oparł skargę kasacyjną na obu podstawach przewidzianych art. 3983
§ 1 k.p.c. Naruszenie prawa materialnego łączy z błędną wykładnią:
- art. 123 § 1 pkt 1 k.c. w związku z art. 124 § 1, art. 498 k.c. w związku z art.
316 k.c. przez przyjęcie, że zarzut potrącenia roszczenia o zwrot nakładów
na nieruchomość, zgłoszony przed sądem przed powstaniem wymagalności objętej
nim wierzytelności, nie przerywa biegu terminu przedawnienia, w sytuacji, gdy
wierzytelność ta stała się wymagalna przed zakończeniem postępowania;
- art.123 § 1 w związku z art. 498 § 1 i art. 499 oraz art. 65 § 1 k.c. przez
przyjęcie, że nie jest wystarczające skonkretyzowanie wierzytelności objętej
zarzutem potrącenia co do jej wysokości przez podanie przesłanek jej powstania
i okoliczności wskazujących na zakres oraz przedstawienie dowodów w celu
precyzyjnego określenia;
- art. 677 w związku z art. 694, art. 123 § 1 pkt 1, art. 124 § 1 k.c. w związku
z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. polegającą na przyjęciu, że roczny termin przedawnienia
rozpoczyna bieg w dniu zwrotu rzeczy, a nie w dniu zakończenia postępowania
sądowego, w którym został podniesiony zarzut potrącenia wierzytelności.
Niewłaściwe zastosowanie lub niezastosowanie prawa materialnego dotyczy art.
123 § 1 pkt 1 w związku z art. 499, art. 65 § 1, art.498 § 1 i § 2 k.c. w związku z art.
316 § 1 k.p.c. i polega na przyjęciu, że zarzut potrącenia zgłoszony w sprawie IC
…, w piśmie z dnia 16 lipca 2002r., precyzowany w piśmie z dnia15 listopada 2002
r., w piśmie z dnia 2 marca 2006 r. oraz na rozprawie w dniu 9 września 2008 r.
nie doprowadził do przerwania biegu terminu przedawnienia roszczenia o zwrot
7
nakładów na nieruchomość w granicach żądania powoda w sprawie IC …, ze
względu na niewystarczające zindywidualizowanie i skonkretyzowanie
wierzytelności przedstawionej do potrącenia, w sytuacji, gdy z treści oświadczenia
i zachowania powoda wynika, że dotyczyło ono wierzytelności w pełnej wysokości i
wszelkich nakładów na nieruchomość, a dalsze oświadczenia precyzowały jedynie
to pierwsze, stosownie do wyników postępowania i zwrotu nieruchomości.
Naruszenie przepisów postępowania, mogące mieć wpływ na wynik sprawy,
dotyczy art. 382 k.p.c. przez pominięcie części materiału dowodowego zebranego
w sprawie, odnoszącego się do oceny zindywidualizowania i skonkretyzowania
wierzytelności przedstawionej do potrącenia w odniesieniu do zdolności do
wywołania skutku w postaci przerwania biegu terminu przedawnienia,
a w szczególności materiałów zebranych w sprawie IC …, dotyczących innych
okoliczności, w tym całej treści pism i przeprowadzonych dowodów uzupełniających
zakres i wysokość wierzytelności przedstawionej do potrącenia.
Skarżący domagał się uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Oparcie skargi kasacyjnej na podstawie przewidzianej w art. 3983
§ 1
pkt 2 k.p.c. wymaga, dla jej skuteczności, poza wskazaniem przepisu
postępowania i określeniem na czym polega jego naruszenie, wykazania przez
skarżącego, że następstwa podawanych wadliwości były tego rodzaju,
że kształtowały lub współkształtowały treść zaskarżonego orzeczenia (przykładowo
por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 11 sierpnia 2010 r., I CSK 616/09, niepubl.;
z dnia 2 kwietnia 1997r., II CKN 98/96, OSNC 1997/10/144; z dnia11 marca
1997 r., III CKN 13/97, OSNC 1997/8/114; z dnia z dnia 10 lutego 1997 r., I CKN
57/96, OSNC 1997/6-7/82; z dnia 29 listopada 1996 r., III CKN 14/96, OSP
1997/3/6). Przepis art. 382 k.p.c. ma charakter ogólnej normy kompetencyjnej,
która przesądza, że postępowanie apelacyjne jest merytoryczną kontynuacją
postępowania prowadzonego przed sądem pierwszej instancji, a orzeczenie sądu
odwoławczego wydawane jest na podstawie wyników postępowania dowodowego
przeprowadzonego w obu instancjach. Na niedochowanie tego nakazu można
powoływać się w skardze kasacyjnej, jeśli sąd drugiej instancji orzekł
8
z pominięciem części materiału dowodowego, która decyduje o nieprawidłowym
rozstrzygnięciu (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 3 lutego 2011 r., I CSK
261/10; z dnia 1 kwietnia 2011 r., II PK 248/10, niepubl.; z dnia 22 lipca 2010 r.,
I CSK 511/09, postanowienie z dnia 28 stycznia 2011 r., I CSK 205/10, niepubl.).
W rozpoznawanej sprawie nie doszło do naruszenia omówionego uregulowania.
Skarżący podał, że podniesiony zarzut dotyczy nieuwzględnienia przez Sąd
Apelacyjny, przy ocenie stopnia skonkretyzowania wierzytelności przedstawionej do
potrącenia, materiału dowodowego zebranego w sprawie I C …, w tym treści
wszystkich składanych przez niego pism, w zakresie wykraczającym poza
precyzowaną kwotę tej wierzytelności. W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku Sąd
Apelacyjny wskazał na nieprawidłowość przenoszenia na grunt tej sprawy ustaleń
faktycznych i wniosków Sądu rozpoznającego sprawę poprzednią, w następstwie
przyjęcia związania wcześniej wydanym rozstrzygnięciem. Podkreślił, że istotne
znaczenie dla rozpoznawanej sprawy miały fakty dotyczące skuteczności
podniesienia przez powoda zarzutu potrącenia i oceny zarzutu przedawnienia
roszczenia. Skarżący nie wykazał, że pominięty, w jego ocenie, materiał
dowodowy, którego dokładnie nie określił, mógłby wpłynąć na treść rozstrzygnięcia.
W odniesieniu do podstawy objętej art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. rozważenia
wymaga w pierwszej kolejności ocena skuteczności zgłoszenia przez pozwanego
w sprawie IC … zarzutu potrącenia. Do umorzenia wzajemnych wierzytelności
dwóch podmiotów dochodzi, stosownie do art. 499 k.c., przez złożenie
oświadczenia drugiej stronie. Potrącenie jest jednostronną czynnością prawną,
oświadczeniem woli uprawnionego, złożonym z zachowaniem warunku
przewidzianego art. 61 k.c., które powinno czynić zadość wymaganiom
przewidzianym w prawie materialnym, w odniesieniu do określonych w nim
przesłanek i skutków. Spełnia ono funkcję zapłaty, egzekucji i zabezpieczenia, nie
wymaga zgody osoby, do której jest kierowane. Prowadzi ono do zaspokojenia
potrącającego i zarazem jego wierzyciela w definitywny sposób, do wysokości
niższej wierzytelności oraz zapewnia realizację obu wierzytelności.
Zgodnie z treścią art. 498 § 1 k.c., do warunków dokonania potrącenia należą
wzajemność i jednorodzajowość obu wierzytelności, wymagalność oraz
zaskarżalność (możliwość dochodzenia przed sądem lub przed innym organem
9
państwowym). Nie zachodzi potrzeba omawiania przesłanek wzajemności
i jednorodzajowości wierzytelności, ponieważ ich istnienie w rozpoznawanej
sprawie nie nasuwało wątpliwości. Trzeba jednak przeanalizować dwie pozostałe
wobec rozbieżności stanowisk stron w tym względzie. Z uwagi na istotę potrącenia,
polegającą na możliwości przymusowego zaspokojenia wierzytelności
potrącającego, przyjmowane jest, że warunki wymagalności i zaskarżalności, mimo
niezróżnicowania w treści przepisu, dotyczą wierzytelności potrącającego.
Do zapłaty długu drogą potrącenia wierzytelność osoby, do której jej dłużnik kieruje
oświadczenie o potrąceniu, nie musi być wymagalna. Dłużnik wierzytelności
potrącającego nie może się sprzeciwić wyegzekwowaniu jego długu z powołaniem
na to, że jego wierzytelność względem potrącającego nie jest jeszcze wymagalna.
Cecha wymagalności oznacza możliwość żądania spełnienia i przymusowego
wyegzekwowania określonego świadczenia. Decyduje ona o rozpoczęciu biegu
terminu przedawnienia i możliwości potrącenia. Wyłączona jest zatem możliwość
złożenia oświadczenia o potrąceniu wierzytelności jeszcze niewymagalnej.
Takie przedwczesne potrącenie nie wywołuje żadnych skutków, także po nadejściu
terminu wymagalności, ponieważ nie jest dopuszczalna konwalidacja czynności
jednostronnej. Zaskarżalność wierzytelności wiąże się z możliwością korzystania
z ochrony w drodze przymusu państwowego i również dotyczy wierzytelności
potrącającego. W odniesieniu do tej przesłanki podkreślenia wymaga także,
że nie narusza interesu dłużnika wierzytelności potrącającego umorzenie jego
niezaskarżalnej wierzytelności, spowodowane potrąceniem zaskarżalnej
wierzytelności. Brak zaskarżalności odnosi się także do wierzytelności
przedawnionych. Oświadczenie o potrąceniu może być złożone wzajemnemu
wierzycielowi poza postępowaniem sądowym, jak i w toku sprawy, której
przedmiotem jest wzajemna wierzytelność, przez podniesienie przez pozwanego
zarzutu potrącenia jego wierzytelności z wierzytelnością powoda. Podzielając
wypracowane w doktrynie i orzecznictwie pojęcie zarzutu jako twierdzenia
pozwanego o istnieniu określonej okoliczności faktycznej, niesprzeczne
z twierdzeniem powoda, uzasadniające jednak skutek skierowany przeciwko
powództwu, należy przyjąć, że oświadczenie o potrąceniu stanowi
materialnoprawną podstawę procesowej czynności pozwanego w postaci zarzutu
10
potrącenia. Pozwany w ramach tego zarzutu oświadcza wolę potrącenia, powołując
się na fakt dokonania potrącenia i wynikające z niego skutki prawne, obejmujące
trwałe zniweczenie żądania powoda. W orzecznictwie Sądu Najwyższego przeważa
pogląd, że zarzut potrącenia jest środkiem obrony pozwanego, a nie jest formą
dochodzenia roszczenia (por. uchwałę składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia
19 października 2007 r., III CZP 58/07, OSNC 2008/5/44; uchwałę z dnia 4 sierpnia
2005 r., III CZP 53/05, OSNC 2006/5/86; wyroki z dnia 7 listopada 2008r., II CSK
243/08; z dnia 13 października 2006 r., III CSK 256/06, OSNC 2007/7-8/116; z dnia
7 maja 2004 r., I CK 666/03, OSNC 2005/5/86; z dnia 27 lutego 2004 r., V CK
190/03, niepubl.; z dnia 29 października 1997 r., II CKN 365/97, OSNC 1998/4/66;
z dnia 11 września 1987 r., I CR 184/87, niepubl.; z dnia 6 września 1983 r., IV CR
260/83, OSNCP 1984/4/59). Dla tego zarzutu, jak i innych zarzutów procesowych,
także opartych na materialnoprawnych podstawach, przepisy kodeksu
postępowania cywilnego nie przewidują żadnych wymagań formalnych, a zatem
nie stosuje się do nich wymagań przewidzianych dla pozwu w art. 187 § 1 k.p.c.
Swoboda wyboru formy zgłoszenia zarzutu potrącenia (art. 60 k.p.c.) i podleganie
jedynie ogólnym wymaganiom dotyczącym zarzutów, nie oznacza jednak
dowolności w jego formułowaniu. Poza wymienionym już wymogiem oświadczenia
o potrąceniu pozwany powinien zindywidualizować swoją wierzytelność,
skonkretyzować jej zakres przedstawiony do potrącenia z wierzytelnością powoda,
wskazać przesłanki jej powstania, wymagalności i wysokości oraz dowody w celu
ich wykazania. Jeśli pozwany przedstawia do potrącenia więcej niż jedną
wierzytelność powinien określić kolejność ich potrącania. Dopuszczona została
możliwość objęcia zarzutem potrącenia wierzytelności wątpliwych. Następstwem
przyznania zarzutowi potrącenia charakteru środka obrony pozwanego, a nie
sposobu dochodzenia roszczenia jest to, że nie powoduje on powstania zawisłości
sporu w odniesieniu do wytoczonego przez pozwanego powództwa, a zatem
pozwany może dochodzić w odrębnym powództwie wierzytelności, w zakresie
nieobjętym zarzutem lub nieuwzględnionym w ramach tego zarzutu, jak też
nadwyżki ponad część umorzoną. Nie jest objęta zakresem przedmiotowym granic
powagi rzeczy osądzonej kwestia oceny zasadności zarzutu potrącenia - istnienia
albo nieistnienia wierzytelności pozwanego. Wydane orzeczenie rozstrzyga
11
o roszczeniu powoda, a nie o wierzytelności objętej zarzutem potrącenia, której sąd
„nie osądza”. Skutek potrącenia wynika jedynie z obniżenia o jej wartość
wierzytelności powoda. Jeśli potrącenie było skuteczne i doprowadziło do
umorzenia wierzytelności, to chwilę umorzenia określa prawo materialne (art. 499
k.c.). W sprawie o zapłatę pozostałej części wierzytelności przedstawionej do
potrącenia sąd bierze pod uwagę fakt istnienia prawomocnego wyroku
rozstrzygającego o powództwie wierzyciela pozwanego, w której pozwany był
potrącającym oraz jego treść, stosownie do art. 365 § 1 k.p.c. (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 13 stycznia 2000 r., II CKN 655/98; z dnia 8 czerwca 2005 r.,
V CSK 702/07; z dnia 12 maja 2006 r., V CSK 59/06; z dnia 21 czerwca 2007 r.,
IV CSK 63/07; z dnia 13 marca 2008r., III CSK 284/07; z dnia 11 grudnia 2008 r.,
IV CNP 60/08; z dnia 11 lutego 2011 r., I CSK 249/10, niepubl.). Związanie tym
wyrokiem dotyczy co do zasady rozstrzygnięcia zawartego w sentencji, a jego
motywami tylko w odniesieniu do zakresu, w jakim doszło do umorzenia
wzajemnych wierzytelności (por. przykładowo wyroki Sądu Najwyższego z dnia
15 lutego 2007 r., II CSK 452/06; z dnia 29 września 2011 r., IV CSK 652/10,
niepubl.). Wyrażone zostało także zapatrywanie, że wiążące może być także
przesądzenie kwestii o charakterze prejudycjalnym (por. wyroki Sądu Najwyższego
z dnia 12 lipca 2007 r., V CKN 1110/00; z dnia 8 stycznia 2002 r., I CKN 730/99,
niepubl.), wyłączające możliwość dokonywania w później prowadzonych sprawach
ustaleń, mających na celu zakwestionowanie tego przesądzenia. W orzecznictwie
wypowiedziany został również pogląd wskazujący na to, że powinność takiego
zwykłego związania, płynącego z art. 365 § 1 k.p.c., nie stwarza stanu
przesądzającego o pewnym zagadnieniu lub kwestii wstępnej, w stopniu
zobowiązującym sądy do przyjęcia prawomocnego wyroku za wiążącą podstawę do
wydania rozstrzygnięcia w rozpoznawanej sprawie (por. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 13 kwietnia 2005 r., IV CK 663/04). W każdym zatem wypadku zachodzi
konieczność rozważenia zakresu związania poprzednio wydanym wyrokiem dla
właściwego osądu łączącego strony stosunku prawnego. W ramach rozpoznawanej
sprawy zakres kognicji sądu obejmuje ustalenie przesłanek istnienia dochodzonej
wierzytelności i jej wysokości oraz faktu wygaśnięcia części wierzytelności. Ocena
zarzutu potrącenia, w tym także skuteczności zgłoszenia go, nie stanowiła
12
wiążącego przesądzenia kwestii prejudycjalnej, rozstrzygniętej w poprzedniej
sprawie. Analiza przedstawionych przez Sąd Apelacyjny oświadczeń powoda
o potrąceniu jego wierzytelności z tytułu nakładów poczynionych na nieruchomość
z wierzytelnością pozwanego wskazuje, że jako skuteczne mogłoby być uznane
jedynie oświadczenie zawarte w piśmie z dnia 2 marca 2006 r. Nie zasługuje za
podzielenie zarzut skarżącego, że skuteczność oświadczenia należało łączyć z tym
zawartym w piśmie z dnia 16 lipca 2002 r., ponieważ zgłoszenie zarzutu
procesowego rozciąga się na całe postępowanie rozpoznawcze, a dalsze pisma
doprecyzowywały jedynie wysokość wierzytelności, stosownie do wyników
postępowania dowodowego. Z omówionego charakteru potrącenia wynika,
że niezależnie do tego w jakiej formie uprawniony będzie go realizować zawsze
spełnione muszą być przesłanki skuteczności podjętej czynności. Warunkujące tę
skuteczność przesłanki wymagalności i zaskarżalności wierzytelności muszą istnieć
w czasie złożenia oświadczenia o potrąceniu i dotarcia jego treści do wiadomości
dłużnika wierzytelności. Nie wywołuje żadnego skutku złożenie oświadczenia
o potrąceniu niewymagalnej wierzytelności. Oznacza to, że potrącający powinien
złożyć oświadczenie po ziszczeniu się tej przesłanki, a jeśli dokonał tego
we wcześniejszym czasie musi złożyć ponowne oświadczenie. Nietrafnie utrzymuje
skarżący, że podniesienie zarzutu potrącenia zwalnia pozwanego od złożenia
oświadczenia w czasie właściwym dla wymagalności jego wierzytelności.
Wskazane połączenie w tym zarzucie elementów procesowych
i materialnoprawnych przemawia za przyjęciem, że brak jednego z tych elementów
powoduje bezskuteczność podjętej czynności, a możliwość jej konwalidowania,
jako jednostronnej czynności prawnej, jest wyłączona. Nie ma podstaw do
przyjęcia, że mogłoby dojść do obejścia wymagania istnienia przesłanki
przesądzającej o zdatności oświadczenia do umorzenia obu wierzytelności przez
złożenie zarzutu potrącenia w dowolnym czasie. To samo dotyczy konsekwencji
podniesienia przez pozwanego zarzutu potrącenia w odniesieniu do przerwania
biegu przedawnienia jego roszczenia, przyjętej powołaną już uchwałą składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 19 października 2007 r., III CZP 58/07.
Podkreślenia wymaga, że złożenie zarzutu potrącenia nie jest równoznaczne
z wniesieniem powództwa i nie ma do niego zastosowania art. 316 § 1 k.p.c.
13
w zakresie dotyczącym uzyskania przez roszczenie w toku sprawy stanu
wymagalności, z uwagi na omówiony charakter oświadczenia o potrąceniu.
Dochodzone przez powoda roszczenie, zgodnie z treścią art. 677 w związku z art.
694 k.c., stało się wymagalne z dniem zwrotu pozwanemu nieruchomości, co
nastąpiło w dniu 31 lipca 2003 r. i od dnia zwrotu rozpoczął bieg roczny termin
przedawnienia. Zarzut potrącenia objęty pismem z dnia 2 marca 2006 r. nie mógł
doprowadzić do przerwania biegu przedawnienia, ponieważ w tym czasie
roszczenie było już przedawnione, zaś poprzednie oświadczenia jako przedwczesne
skutku takiego wywrzeć nie mogły. Do przerwania biegu przedawnienia, stosownie
do art. 123 § 1 pkt 1 k.c., dojść może, jeśli opisana w tym przepisie czynność została
skutecznie podjęta. Niezasadne zatem okazały się zarzuty błędnej wykładni art. 123
§ 1 pkt 1 w związku z art. 124, art. 498 § 1 i art. 499 k.c. oraz z art. 316 k.p.c. oraz
niewłaściwego zastosowania lub niezastosowania art. 123 § 1 pkt 1 w związku z art.
499, art. 65 § 1, art. 498 k.c. oraz w związku z art. 316 § 1 k.p.c. Powinność
indywidualizacji wierzytelności objętej zarzutem potrącenia oraz konkretyzacji jej
wysokości odnosi się do możliwości stwierdzenia, w jakim zakresie doszło do
umorzenia wzajemnej wierzytelności oraz przerwy biegu przedawnienia. Nie stoi to
na przeszkodzie korygowaniu tej wysokości w toku postępowania sądowego, które
z kolei będzie przedmiotem oceny skuteczności dokonanej zmiany, także w stosunku
do wskazanych w uchwale z dnia 19 października 2007 r., III CZP 58/07 przesłanek
przerwy biegu przedawnienia. Bezzasadnie zarzucił skarżący dokonanie przez Sąd
Apelacyjny błędnej wykładni art. 123 § 1 pkt 1 w związku z art. 498 i art. 499 oraz art.
65 § 1 k.c., zwłaszcza że o uznaniu roszczenia za przedawnione zdecydowało
zgłoszenie zarzutu potrącenia po upływie terminu przedawnienia przewidzianego
w art. 677 w związku z art. 694 k.c. Podważanie prawidłowości określenia przez Sąd
Apelacyjny terminu wymagalności wierzytelności obejmującej zwrot nakładów
poczynionych na nieruchomość nie znajduje prawnego uzasadnienia. Zgłoszenie
przedawnionej wierzytelności do potrącenia nie mogło spowodować przerwania
biegu przedawnienia, umożliwiało jedynie zastosowanie w poprzedniej sprawie
przywileju przewidzianego art. 502 k.c. Dokonana przez Sąd Apelacyjny ocena
skuteczności złożenia przez powoda w poprzedniej sprawie oświadczenia
o potrąceniu doprowadziła do prawidłowej konstatacji, że roszczenie powoda uległo
14
przedawnieniu, co przemawiało za zasadnością złożonego przez pozwanego
zarzutu przedawnienia. Nie mógł odnieść zamierzonego rezultatu zarzut naruszenia
art. 677 w związku z art. 694, art. 123 § 1 pkt 1 i art. 124 § 1 k.c. oraz w związku
z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. Zaznaczyć przy tym należy ponownie, że zgłoszenie
zarzutu potrącenia nie stoi na przeszkodzie wystąpieniu z powództwem
o zasądzenie roszczenia, którego podstawą jest wierzytelność objęta tym zarzutem.
Nie występuje w takiej sytuacji negatywna przesłanka procesowa objęta art. 199
§ 1 pkt 2 k.p.c.
Z powyższych względów skarga kasacyjna została oddalona na podstawie
art. 39814
k.p.c. Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego oparte zostało
na zasadzie odpowiedzialności za wynik sprawy na tym etapie postępowania,
stosownie do art. 98 § 1 w związku z art. 39820
k.p.c.