Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 190/13
POSTANOWIENIE
Dnia 19 lutego 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Anna Owczarek (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku T. S.A. z siedzibą w K.
przy uczestnictwie B. D. i S. D.
o zasiedzenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 19 lutego 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w C.
z dnia 15 listopada 2012 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę do
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w C.,
pozostawiając temu sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy w C. postanowieniem z dnia 15 listopada 2012 r , oddalił
apelację wnioskodawcy T. Spółki Akcyjnej od postanowienia Sądu Rejonowego w
C. z dnia 20 czerwca 2012 r., którym oddalono wniosek o stwierdzenie nabycia
przez zasiedzenie służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności
przesyłu, obciążającej część nieruchomości położonej w C., będącą własnością we
wspólności ustawowej uczestników postępowania B. i S. małżonków D.
Podstawa faktyczna rozstrzygnięć sądów obu instancji była zbieżna.
Na nieruchomości uczestników, położonej w C. przy ulicy S., stanowiącej działkę nr
52/4, o powierzchni 0,3463 ha, dla której prowadzona jest księga wieczysta nr [...],
posadowiony jest słup i część linii napowietrznej średniego napięcia 15 k V. W dniu
21 lutego 1973 roku podpisany został protokół odbioru technicznego i nastąpiło
włączenie urządzeń do sieci ówcześnie istniejącego przedsiębiorstwa P. w K.
Zarządzeniem Ministra Przemysłu Nr 75/ORG/89 z dnia 16 stycznia 1989 roku, na
skutek podziału tego przedsiębiorstwa, utworzono Zakład […] C. o statusie
przedsiębiorstwa państwowego. Jego przekształcenie w spółkę akcyjną, pod
nazwą „Zakład […] C. Spółka Akcyjna”, nastąpiło w dniu 12 lipca 1993 r. na
podstawie ustawy z dnia 5 lutego 1993 roku o przekształceniach własnościowych
niektórych przedsiębiorstw państwowych o szczególnym znaczeniu dla gospodarki
państwa. W dniu 26 maja 2004 roku nastąpiło połączenie spółek, na podstawie art.
492 § 1 pkt 1 k.s.h., której skutkiem było przeniesienie majątku Zakładu […] C. SA
na E. SA z siedzibą w K. Z dniem 1 września 2011 roku spółka ta zmieniła nazwę
na T. Spółka Akcyjna z siedzibą w K. Od chwili wybudowania linii przesyłowych
przedsiębiorstwa korzystały z nieruchomości poprzez utrzymywanie na niej
własnych, widocznych urządzeń oraz przesyłanie za ich pośrednictwem energii
elektrycznej. Linia doprowadzona jest do Głównego Punktu Zasilającego
posadowionego na nieruchomości stanowiącej działkę nr 6/2, położonej w C. przy
ul. W., dla której w Sądzie Rejonowym w C. prowadzona jest księga wieczysta nr
[…]. Użytkownikiem wieczystym tej nieruchomości jest wnioskodawca.
Sądy wskazały na orzeczenia Sądu Najwyższego, w myśl których przed
wejściem w życie ustawowej regulacji służebności przesyłu dopuszczalne było
nabycie przez zasiedzenie służebności gruntowej o treści odpowiadającej
3
służebności przesyłu na rzecz przedsiębiorstwa, o ile służebność taka zwiększała
użyteczność nieruchomości zabudowanej stacją energetyczną, z którą połączona
była sieć przedsiębiorstwa. Podkreśliły jednak, że służebność gruntowa musiała
mieć na celu wyłącznie zwiększenie użyteczności nieruchomości władnącej lub jej
części (art. 285 § 2 k.c.). Wnioskodawca na żądanie Sądu Rejonowego wskazał
wprawdzie jako nieruchomość władnącą działkę 6/2, na której jest posadowiony
połączony z linią energetyczną Główny Punkt Zasilający, ale nie oznaczył we
właściwy sposób nieruchomości władnącej, gdyż nie przedłożył odpowiedniej
dokumentacji geodezyjnej i nie przedstawił na mapie wzajemnego usytuowania
względem siebie nieruchomości władnącej i nieruchomości obciążonej. Złożona
mapa dotyczyła jedynie linii 110 k V, podczas gdy przez nieruchomość uczestników
przebiegała linia 15 kV. Ponadto nie zostały przedstawione dokumenty wykazujące
podstawę prawną zajęcia nieruchomości i posadowienia słupów.
Niezależnie od tego Sąd Rejonowy uznał, że nie upłynął trzydziestoletni
termin samoistnego posiadania służebności. Ze względu na zasadę jednolitego
funduszu własności państwowej, wyrażoną w art. 128 k.c., przed dniem 1 lutego
1989 roku państwowe osoby prawne wykonywały uprawnienia związane
z własnością nieruchomości we własnym imieniu, ale na rzecz Skarbu Państwa,
jako jedynego dysponenta własności państwowej. W rezultacie jeśli nieruchomość
pozostająca w zarządzie państwowej osoby prawnej nie była przedmiotem
własności państwowej, skutki prawne związane z posiadaniem samoistnym
nieruchomości nie mogły dotyczyć przedsiębiorstwa państwowego i odpowiednio
państwowej osoby prawnej. Warunkiem zaliczenia przez przedsiębiorstwo
przesyłowe okresu posiadania służebności przez Skarb Państwa za okres sprzed
1 lutego 1989 r, było wykazanie przeniesienia posiadania służebności.
Przedsiębiorstwo państwowe, będąc odrębną od Skarbu Państwa jednostką
organizacyjną posiadającą osobowość prawną, było wyłącznie dzierżycielem
mienia Skarbu Państwa pozostającego w jego dyspozycji. Sukcesja praw
i obowiązków przysługujących przedsiębiorstwu państwowemu nie prowadziła do
przeniesienia posiadania w rozumieniu art. 176 k.c., bowiem przedsiębiorstwo
państwowe nie posiadało przymiotu samoistnego posiadacza. Z faktu
przekształcenia nie można wywodzić przeniesienia prawa, które temu
4
przedsiębiorstwu wcześniej nie przysługiwało. Wnioskodawca nie udowodnił,
aby nastąpiło przeniesienie posiadania służebności przez Skarb Państwa,
a w konsekwencji nie było dopuszczalne zaliczenie posiadania wykonywanego
przez przedsiębiorstwo państwowe przed tą datą do okresu wymaganego dla
nabycia służebności przez zasiedzenie przez jego następcę prawnego.
Sąd Okręgowy uznał za nietrafny pogląd Sądu Rejonowego co do
niedopuszczalności zaliczenia okresu posiadania służebności przez
przedsiębiorstwo państwowe przy nabywaniu tej służebności przez zasiedzenie
przez następcę prawnego przedsiębiorstwa. W jego ocenie posiadanie przez
przedsiębiorstwo państwowe urządzeń energetycznych na cudzej nieruchomości
jest posiadaniem w rozumieniu art. 352 k.c. i może prowadzić do zasiedzenia
służebności gruntowej odpowiadającej służebności przesyłu (art. 292 w zw. z art.
172 k.c.). Ocena ta nie miała jednak wpływu na wadliwość orzeczenia Sądu
Rejonowego, gdyż przed dniem 3 sierpnia 2008 r. służebność polegająca na
korzystaniu przez zakład energetyczny z nieruchomości obciążonej w celu
eksploatacji urządzeń przesyłowych, musiała mieć charakter służebności gruntowej,
zatem powinna obciążać jedną nieruchomość na rzecz innej, wyraźnie wskazanej
nieruchomości władnącej, a ponadto mogła mieć na celu jedynie zwiększenie
użyteczności nieruchomości władnącej lub jej oznaczonej części. Wnioskodawca
błędnie domagał się stwierdzenia zasiedzenia służebności gruntowej o treści
odpowiadającej służebności przesyłu na rzecz przedsiębiorstwa przesyłowego,
a nie na rzecz właściciela nieruchomości władnącej. W istocie żądał stwierdzenia
zasiedzenia służebności przesyłu, ku czemu brak było podstaw, gdyż nie można
zasiadywać nieistniejącego ograniczonego prawa rzeczowego.
Wnioskodawca wniósł skargę kasacyjną od postanowienia Sądu
Okręgowego w całości. W skardze, opartej na podstawie z art. 398 § 1 pkt 1 w zw.
z art. 13 § 2 k.p.c., zarzucił naruszenie art. 285 i 292 k.c. polegające na przyjęciu,
że na wnioskodawcy ciążył obowiązek wskazania nieruchomości władnącej
i wykazania, że jej użyteczność ulega zwiększeniu w związku z posadowieniem
urządzeń przesyłowych na gruncie obciążonym, podczas gdy nabycie w drodze
zasiedzenia służebności odpowiadającej treścią służebności przesyłu następuje na
rzecz przedsiębiorcy, a nie właściciela nieruchomości obciążonej. Skarżący wniósł
5
o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania według norm przepisanych, ewentualnie uchylenie zaskarżonego
postanowienia i orzeczenia co do istoty sprawy i przyznanie kosztów postępowania
według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył: Wbrew stanowisku Sądu drugiej instancji
stanowisko wnioskodawcy co do oznaczenia służebności, stwierdzenia zasiedzenia
której dochodził nie było jednoznaczne. Wprost wskazywał on bowiem, że
przedmiotem orzeczenia ma być służebność polegająca na nieodpłatnym
korzystaniu z nieruchomości uczestników postępowania w części zabudowanej
słupem i napowietrzną linią energetyczną w zakresie niezbędnym dla obsługi i
eksploatacji tych urządzeń na rzecz przedsiębiorstwa przesyłowego, będącego
właścicielem przedsiębiorstwa, w skład którego wchodziła sieć przesyłowa oraz
prawa rzeczowe do gruntów, w tym tych, na których znajdował się Główny Punkt
Zasilający połączony z przedmiotową linią. Judykatura, wykładając art. 610 § 1
k.p.c., mający charakter przepisu odsyłającego do przepisów postępowania o
stwierdzeniu nabycia spadku, oraz odwołując się do deklaratywnego charakteru
orzeczenia o stwierdzeniu zasiedzenia wielokrotnie wskazywała na brak związania
wnioskiem co do osoby, na rzecz której nabycie prawa przez zasiedzenie nastąpiło
(por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 12 czerwca 1986 r., III CZP 28/86,
OSNCP 1987, nr 5-6, poz. 74) oraz co do daty upływu terminu zasiedzenia
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 1968 r., III CRN 257/68,
OSPiKA 1968, nr 1, poz. 5, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
7 października 2005 r., IV CK 133/05, nie publ.). Zważywszy ponadto, że
nazewnictwo służebności gruntowej odpowiadającej służebności przesyłu dłuższy
czas nie było jednolite i ukształtowało się dopiero w orzecznictwie i praktyce,
znaczenie przypisane przez Sąd Okręgowy pierwotnej treści żądania wniosku jest
przejawem nieuzasadnionego formalizmu i nie ma uzasadnienia. W chwili obecnej
zgodnie przyjmowane jest stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w uchwale
z dnia 22 maja 2013 r., III CZP 18/13 (OSNC 2013, nr 12, poz.139), zgodnie
z którym prawem rzeczowym nabywanym przed dniem 3 sierpnia 2008 r. w drodze
6
zasiedzenia przez przedsiębiorcę przesyłowego była służebność gruntowa
odpowiadająca treścią służebności przesyłu.
Trafna jest podstawa kasacyjna w zakresie wskazującym na naruszenie art.
285 i 292 k.c. wobec przyjęcia przez Sąd niezbędności wskazania przez stronę
i wyraźnego określenia w treści orzeczenia stwierdzającego zasiedzenie na rzecz
przedsiębiorcy służebności odpowiadającej treścią służebności przesyłu
nieruchomości władnącej. Zagadnienie powyższe pozostaje w związku z kolejnymi
zmianami stanu prawnego. Ustawodawca, wprowadzając z dniem 1 stycznia
1965 r. kodeks cywilny, zrezygnował z ustanawiania służebności na rzecz
właściciela oznaczonego przedsiębiorstwa, przewidzianej w dotychczasowym art.
175 prawa rzeczowego. Reaktywowana z dniem 3 sierpnia 2008 r. częściowo
odmienna konstrukcja prawna służebności przesyłu (art. 3051
i nast. k.c.) wyraźnie
odróżnia się od dotychczasowych służebności osobistych i gruntowych, gdyż nie
wymaga wykazania nieruchomości władnącej i ustanawiana jest na rzecz
przedsiębiorcy stanowiąc nowy, trzeci jej rodzaj o znaczących odrębnościach,
dostosowanych do zmian wynikających z postępu technicznego i potrzeb obrotu.
W okresie przejściowym zrealizowano jednak szereg inwestycji polegających na
posadowieniu na cudzych nieruchomościach urządzeń służących do
doprowadzania, odprowadzania płynów, pary, gazu, energii elektrycznej oraz
podobnych urządzeń, nie legitymizując ich umowami zawieranymi w reżimie prawa
rzeczowego lub prawa zobowiązań. Ukształtowały się w związku z tym dwa
przeciwstawne stanowiska. Pierwsze, wskazujące na konstrukcję służebności
gruntowej wymagającej istnienia dwóch nieruchomości (obciążonej i władnącej),
zasadę numerus clausus praw rzeczowych ograniczonych, niemożność istnienia
służebności gruntowej bez nieruchomości, której część składową jako prawo
związane z jej własnością stanowi (art. 50 k.c.), odwoływało się do konieczności
każdorazowego wskazywania i oznaczania nieruchomości władnącej. Opowiadała
się za nim część przedstawicieli nauk prawnych oraz Sąd Najwyższy
w postanowieniu z dnia 16 września 2009r., II CSK 103/09 (nie publ.). Pogląd
przeciwny odwołuje się do celu istnienia takiej służebności, którą jest zwiększenie
użyteczności przedsiębiorstwa, specyfiki sieci przesyłowych, pojęcia
przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym, oczywistości dysponowania przez
7
przedsiębiorstwo nieruchomościami, wchodzącymi w jego skład, przy czym
wskazuje się, że ułatwienie funkcjonowania przedsiębiorstwa może zwiększyć
użyteczność należących do niego nieruchomości, przy czym oznaczenie innych
nieruchomości wchodzących w skład przedsiębiorstwa związanych z daną linią
przesyłową nie jest konieczne. Podnosi się również konieczność uwzględniania
przy wykładni art. 285 § 2 k.c. charakteru tej służebności oraz społeczno-
gospodarczego przeznaczenia nieruchomości wchodzących w skład
przedsiębiorstwa energetycznego, któremu służebność ma służyć, celu
służebności polegającego na zwiększeniu użyteczności przedsiębiorstwa i specyfiki
sieci przesyłowych. Nurt ten zapoczątkowany został w postanowieniu Sądu
Najwyższego z dnia 8 września 2006 r., II CSK 112/06 (M. Prawn. 2006, nr 19).
Podzielił go Sąd Najwyższy również w uchwałach z dnia 7 października 2008 r.,
III CZP 89/08, Biul. SN 2008, nr 10, poz.7, uchwale z dnia 22 maja 2013 r., III CZP
18/13, OSNC 2013 r., nr 12, poz. 139, wyroku z dnia 12 grudnia 2008 r., II CSK
389/2008, nie publ., postanowieniu z dnia 5 czerwca 2009r., I CSK 392/08, nie
publ., postanowieniu z dnia 22 lipca 2010 r., I CSK 606/09, nie publ.,
postanowieniu z dnia 5 lipca 2012r„ IV CSK 606/11, nie publ., z dnia 19 grudnia
2012 r., II CSK 218/12, nie publ., postanowieniu z dnia 16 stycznia 2013 r., II CSK
289/12, nie publ., z dnia 6 lutego 2013 r., V CSK 129/12, nie publ., postanowieniu
z dnia 30 października 2013 r., V CSK 497/12. Sąd Najwyższy w składzie
orzekającym w obecnie rozpoznawanej sprawie podziela treść i motywację
wskazanych orzeczeń. Podkreślić ponadto należy, że w skład przedsiębiorstwa
przesyłowego wchodzą zarówno nieruchomości, jak i sieci oraz inne urządzenia
przesyłowe. Linie energetyczne i słupy stanowią elementy sieci mają więc
oczywisty funkcjonalny związek z pozostałymi urządzeniami tej samej sieci,
posadowionymi na innych nieruchomościach, bez względu na ich wzajemne
położenie. Konsekwentnie trzeba więc przyznać prymat przedmiotowemu
związkowi z siecią przesyłową, zatem ze składnikami przedsiębiorstwa, a nie
relacjom zachodzącym między poszczególnymi nieruchomościami, na których
w danej chwili się one znajdowały. Wykonywanie tego rodzaju służebności
odpowiadającej służebności przesyłu, służy zaspakajaniu zmiennych potrzeb
gospodarczych. Z tych względów, przy odwołaniu do wykładni celowościowej art.
8
285 k.c. uznać należy, że wystarczające jest ogólne odwołanie do statusu
przedsiębiorstwa przesyłowego, jako podmiotu praw rzeczowych, oraz zbędne jest
identyfikowanie oraz wprowadzanie do treści postanowienia zapisu dotyczącego
nieruchomości władnącej, której jest ono właścicielem.
Naruszenia wskazanych przepisów prawa materialnego uzasadniają
podstawę kasacyjną określoną art. 398 § 1 pkt 1 k.p.c. w stopniu skutkującym
koniecznością wydania wyroku kasatoryjnego. Z tych przyczyn Sąd Najwyższy na
podstawie w art. 39815
§ 1 k.p.c. orzekł jak w sentencji, pozostawiając Sądowi
ponownie rozpoznającemu sprawę rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego (art. 108 § 2 w zw. z art. 39821
k.p.c.).
db