Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 205/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 stycznia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Roman Kuczyński (przewodniczący)
SSN Halina Kiryło (sprawozdawca)
SSN Romualda Spyt
w sprawie z wniosku Przedsiębiorstwa Produkcyjno-Usługowo-Handlowego "A."
spółka z o.o.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanych: W. B., J. S.,
o ustalenie podstawy wymiaru składek,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 13 stycznia 2015 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w […] z dnia 30
października 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w części dotyczącej
zainteresowanych W. B. i J. S. i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń wyrokiem z dnia 30 października
2012 r. oddalił apelację odwołującej się od wyroku Sądu Okręgowego – Sądu Pracy
i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 26 maja 2011 r., którym oddalono odwołania
Przedsiębiorstwa Produkcyjno-Usługowo-Handlowego „A.” od decyzji Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych z dnia 31 maja oraz 4 i 9 czerwca 2010 r. przyjmującej
za podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społecznego zainteresowanych W.
B. i J. S. w spornych okresach kwotę przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia.
W sprawie ustalono, że zainteresowani (pracownicy odwołującej się spółki) w
spornych okresach wykonywali pracę we Francji i Belgii jako pracownicy
delegowani w rozumieniu art. 14 ust. 1 lit. a obowiązującego wówczas
rozporządzenia Rady (EWG) nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie
stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych,
osób prowadzących działalność na własny rachunek i do członków ich rodzin
przemieszczających się we Wspólnocie (Dz.U.UE.L.1971.149.2 Dz.U.UE-sp.05-1-
35), co zostało potwierdzone przez ZUS w zaświadczeniach E - 101 określających
ustawodawstwo właściwe w rozumieniu rozporządzenia nr 1408/71 i
rozporządzenia nr 574/72 z dnia 21 marca 1971 r. w sprawie wykonywania
rozporządzenia nr 1408/71.
W dniu 17 kwietnia 2008 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych poświadczył
formularz E 101 dla W. B. na okres delegowania od 2 kwietnia 2008 r. do 31 maja
2008r. do pracy w Belgii. Następnie formularz E 101 wydano także na dalsze
okresy delegowania od 1 czerwca 2008 r. do 30 września 2008 r. do Belgii, od 1
lipca 2008 r. do 22 grudnia 2008 r. do Francji, od 5 stycznia 2009 r. do 30 czerwca
2009 r. do Belgii, od 1 lipca 2009 r. do 22 grudnia 2009 r. do Francji, przy czym
okres ten skrócono do 14 września 2008 r., od 15 września 2008 r. do 30 listopada
2008 r. do Belgii, od 1 grudnia 2008 r. do 20 grudnia 2008 r. do Francji, od 5
stycznia 2009 r. do 30 czerwca 2009 r. do Belgii, od 15 lipca 2009 r. do 22 grudnia
2009 r. do Francji.
W dniu 25 kwietnia 2007 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych poświadczył
formularz E 101 dla J. S. na okres delegowania od 19 kwietnia 2007 r. do 30
czerwca 2007 r. do Belgii. Następnie formularz E 101 wydano także na dalsze
okresy delegowania od 1 lipca 2007 r. do 22 grudnia 2007 r. do Francji, od 7
3
stycznia 2008 r. do 30 czerwca 2008 r. do Francji, od 1 lipca 2008 r. do 22 grudnia
2008 r. do Belgii, od 5 stycznia 2009 r. do 30 czerwca 2009 r. do Belgii, od 1 lipca
2009 r. do 22 grudnia 2009 r. do Francji.
Sporne między stronami było, czy zainteresowani, zgodnie z twierdzeniami
ich pracodawcy, byli delegowany do pracy na terenie Francji i Belgii zgodnie z
przepisami zawartymi w Kodeksie pracy dotyczącymi podróży służbowej, wobec
czego oprócz wynagrodzenia za pracę mieli prawo do należności z tytułu
odbywania takich podróży, w tym diet, które wypłacała mu odwołująca się spółka,
czy też, zgodnie ze stanowiskiem prezentowanym przez organ ubezpieczeń
społecznych, wykonywał oni stale pracę w Belgii i Francji, wobec czego przepis art.
775
k.p. nie miał do nich zastosowania.
W ocenie Sądu pierwszej instancji, w wymienionych w decyzji okresach
miejsce pracy zainteresowanych znajdowało się we Francji i w Belgii, a tym samym
nie można uznać, że byli oni delegowani przez pracodawcę do wykonania
określonych czynności czy zadań poza miejsce jego pracy, co jest cechą
charakterystyczną podróży służbowej w rozumieniu 775
§ 1 k.p. Za trafne Sąd
Okręgowy uznał w związku z tym stanowisko ZUS wyrażone w zaskarżonych
decyzjach, że podstawę składek na ubezpieczenia społeczne zainteresowanego
powinna stanowić kwota nie niższa niż kwota prognozowanego przeciętnego
wynagrodzenia w gospodarce narodowej, o której mowa w art. 19 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2013 r., poz. 1442 ze zm.; dalej także jako ustawa systemowa) oraz w § 2 ust. 1 pkt
16 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w
sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenia emerytalne i rentowe (Dz.U. Nr 161, poz. 1106 ze zm.; dalej również
jako rozporządzenie).
Sąd drugiej instancji uzupełniając stan faktyczny podniósł, że w okresie
objętym sporem zainteresowani wykonywał obowiązki pracownicze wyłącznie poza
granicami kraju - w Belgii i we Francji. Organ ubezpieczeń społecznych
poświadczył formularze E-101 za okresy sporne.
Jak dalej wskazał Sąd Apelacyjny, poświadczenie ustawodawstwa
właściwego (formularz E-101), uznawane za decyzję deklaratywną, posiada zaś
4
moc wiążącą również dla sądu rozstrzygającego kwestię, czy dany pracownik
wykonywał pracę za granicą w ramach oddelegowania, czy też w ramach podróży
służbowej. Zarówno wydanie poświadczenia, jak i odmowa wydania takiego
poświadczenia poprzedzone być musi każdorazowo oceną Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych, czy mając na względzie obowiązujące przepisy, pracownicy
podlegają polskiemu systemowi ubezpieczeń społecznych. Wydanie, jak również
odmowa wydania takiego zaświadczenia stanowią zatem rozstrzygnięcie tego
organu, odpowiednio co do objęcia, względnie odmowy objęcia pracownika polskim
systemem ubezpieczeń społecznych. Inaczej rzecz ujmując, w takiej sytuacji
Zakład Ubezpieczeń Społecznych wypowiada się władczo co do objęcia danych
osób polskim systemem ubezpieczeń społecznych. Tego rodzaju zaświadczenie
nie jest zatem „zwykłym” zaświadczeniem, a decyzją deklaratywną, do wydania
której podstawę prawną stanowi art. 83 ust. 1 pkt 2 ustawy systemowej, zgodnie z
którym Zakład wydaje decyzje w zakresie indywidualnych spraw dotyczących w
szczególności przebiegu ubezpieczeń społecznych. Dopóki zaś w obrocie prawnym
funkcjonuje będące ostateczną decyzją ZUS poświadczenie o stosowaniu polskich
przepisów prawnych do pracowników zatrudnionych przez odwołującego się za
granicą, dopóty sąd rozpoznający sprawę dotyczącą tego ubezpieczenia jest
związany tą decyzją, co oznacza, że nie może kontrolować jej prawidłowości.
Inaczej rzecz ujmując, niezależnie od tego, czy pracownicy odwołującej się mieli w
tym okresie status pracowników delegowanych w rozumieniu rozporządzenia nr
1408/17, czy też taka kwalifikacja ich statusu była błędna, bez uchylenia, zmiany
bądź unieważnienia decyzji o podleganiu przez nich polskiemu systemowi
ubezpieczeń społecznych nie jest możliwe stwierdzenie, że świadczyli pracę za
granicą na innej podstawie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 2011 r.,
I UK 403/10, OSNP 2012 nr 13-14, poz. 178). W ocenie Sądu drugiej instancji
pogląd ten należy w pełni zaaprobować, zwłaszcza że ETS w orzeczeniu z dnia 10
lutego 2000 r. wydanym w sprawie C – 202/97 (Fitzwilliam Executive Search Ltd
przeciwko Bestuur van het Landelijk Instituut Sociale Verzekeringen) stwierdził, że
zaświadczenie E-101 wydane przez instytucję wyznaczoną przez właściwą władzę
Państwa Członkowskiego wiąże instytucje zabezpieczenia społecznego innych
Państw Członkowskich w zakresie, w jakim potwierdza objęcie pracowników
5
przekazanych przez przedsiębiorstwo pracy czasowej systemem zabezpieczenia
społecznego Państwa Członkowskiego, w którym przedsiębiorstwo to ma siedzibę.
Skoro zatem ZUS wydał w stosunku do zainteresowanych zaświadczenia
dotyczące ustawodawstwa właściwego (poświadczył formularze E-101) w spornych
okresach, to w niniejszym postępowaniu Sąd związany jest tą decyzją i nie może
kontrolować jej prawidłowości. Niezależnie więc od tego, czy zainteresowani mieli
status pracownika delegowanego, czy taka kwalifikacja była błędna, bez uchylenia,
zmiany czy unieważnienia decyzji o podleganiu polskiemu ustawodawstwu w
dziedzinie ubezpieczeń społecznych, jest ona dla Sądu wiążąca, a w konsekwencji
nie jest możliwe ustalanie, czy zainteresowani wykonywali pracę za granicą w
ramach podróży służbowej. Nie powinno bowiem budzić wątpliwości, że
potwierdzenie okoliczności wykonywania pracy za granicą na podstawie
czasowego oddelegowania wyklucza możliwość zakwalifikowania tej sytuacji jako
podróży służbowej.
Odnosząc się do zarzutów apelującej odnośnie do oddalenia przez Sąd
pierwszej instancji wniosków dowodowych dotyczących załączenia protokołów
Państwowej Inspekcji Pracy, przesłuchania inspektorów Państwowej Inspekcji
Pracy i inspektorów kontroli ZUS, Sąd Apelacyjny podniósł, że przedmiotem tych
dowodów nie miały być okoliczności mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia
niniejszej sprawy. Tak bowiem należy ocenić stanowisko Państwowej Inspekcji
Pracy o przestrzeganiu lub nie przez apelującą przepisów prawa pracy, tym
bardziej że przedmiotem kontroli dokonywanej przez ten organ nie była, bo nie
mogła być, prawidłowość odprowadzania przez spółkę składek na ubezpieczenia
społeczne.
Wiążące ustalenie, że w stanie faktycznym sprawy mamy do czynienia z
pracownikami zatrudnionymi za granicą u polskiego pracodawcy, a nie z
pracownikami odbywającymi zagraniczną podróż służbową, nakazuje, według Sądu
odwoławczego przyjąć, że podstawę wymiaru składek na ich ubezpieczenia
emerytalne i rentowe stanowi, w myśl § 1 i § 2 ust. 1 pkt 16 rozporządzenia,
przychód w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych z
wyłączeniem części wynagrodzenia w wysokości równowartości diety
przysługującej z tytułu podróży służbowych poza granicami kraju, za każdy dzień
6
pobytu, określonej w przepisach w sprawie wysokości oraz warunków ustalania
należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub
samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej poza
granicami kraju, z tym zastrzeżeniem, że tak ustalony miesięczny przychód nie
może być niższy od kwoty przeciętnego wynagrodzenia, o którym mowa w art. 19
ust. 1 ustawy systemowej. Nie było zatem żadnych podstaw do wyłączenia z
podstawy wymiaru składek kwot wypłacanych zainteresowanym, a
zakwalifikowanych przez pracodawcę jako diety z tytułu podróży służbowej.
Zainteresowani nie odbywali bowiem podróży służbowej i tym samym diety im nie
przysługiwały, a zatem te należności wraz z wynagrodzeniem zasadniczym
powinny być poddane procedurze oskładkowania według zasad z § 2 ust. 1 pkt 16
rozporządzenia, jak prawidłowo stwierdził Sąd Okręgowy.
Odwołująca się spółka wywiodła skargę kasacyjną od wyroku Sądu
Apelacyjnego. Skargę oparto na podstawie naruszenia przepisów prawa
materialnego, a to: 1/ art. 775
§ 1 k.p., przez jego niezastosowanie wskutek
nieprawidłowej wykładni, a w szczególności przez: przyjęcie, że wydanie
poświadczenia formularza E-101 przez ZUS wyłącza możliwość zastosowania
instytucji wyjazdu służbowego, podczas gdy przesłanki podróży służbowej nie
pozostają w sprzeczności z poświadczeniem ustawodawstwa właściwego w formie
deklaratywnej decyzji Zakład Ubezpieczeń Społecznych; dokonywanie oceny
wyjazdu pracowniczego zainteresowanego bez odniesienia się do charakteru i
zakresu działalności podejmowanej przez spółkę i jej potrzeb w zakresie
dysponowania zasobem pracowniczym w ramach polecenia wyjazdu służbowego;
przyjęcie, że podróż służbowa powinna charakteryzować się incydentalnością,
podczas gdy taka wykładnia nie znajduje oparcia w treści art. 775
§ 1 k.p., zarówno
przy zastosowaniu wykładni językowej, jak i celowościowej; 2/ art. 60 w związku z
art. 60 § 1 i 2 k.c., przez wyłożenie w sposób sprzeczny z tymi przepisami treści
zawieranych przez odwołującą się z zainteresowanym umów o pracę w zakresie
ustalonego miejsca wykonywania pracy; 3/ § 2 ust. 1 pkt 16 rozporządzenia
Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie szczegółowych zasad ustalania
podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, będące
konsekwencją nieprawidłowych wniosków wyciąganych z faktu związania Sądu
7
Apelacyjnego ostatecznymi decyzjami Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
poświadczenia formularza E-101. Ponadto skargę oparto na podstawie naruszenia
przepisów postępowania, a to: 1/ art. 378 § 1 k.p.c., przez nierozpoznanie jej
zarzutów naruszenia art. 775
§ 1 w związku z art. 29 § 1 pkt 2 k.p. w zakresie
odmowy uznania przez Sąd pierwszej instancji wyjazdów pracowniczych
zainteresowanych jako wykonywanych w ramach podróży służbowej i jednocześnie
niezasadne uznanie tych zarzutów przez Sąd Apelacyjny jako niemających
znaczenia dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy z uwagi na wydanie przez ZUS
deklaratywnej decyzji poświadczenia formularza E-101; 2/ art. 217 § 1 k.p.c. i
art. 227 w związku z art. 382 k.p.c. i art. 391 § 1 k.p.c. oraz art. 278 k.p.c., przez
niezasadne zaakceptowanie postanowień Sądu pierwszej instancji, oddalających
wnioski dowodowe odwołującej się spółki o dopuszczenie i przeprowadzenie
dowodu z protokołów Państwowej Inspekcji Pracy oraz z przesłuchania
sporządzających je inspektorów tej Inspekcji na okoliczność przestrzegania przez
spółkę przepisów prawa pracy, a w szczególności prawidłowego stosowania
instytucji wyjazdu służbowego oraz dowodu z opinii biegłego w przedmiocie
ustalenia, ile powinna wynosić suma należnych składek i jaka jest różnica pomiędzy
tą sumą a kwotą odprowadzoną przez odwołującą się na dzień wydania
zaskarżonej decyzji, podczas gdy dowody te dotyczyły okoliczności istotnych dla
rozstrzygnięcia sprawy; 3/ art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c., przez brak
odniesienia się w uzasadnieniu wyroku do zarzutu odwołującej się naruszenia
art. 775
§ 1 w związku z art. 29 § 1 pkt 2 k.p. ze szczegółowym rozważeniem
przesłanek wyznaczających zakres podróży służbowej, a jedynie wskazanie, że
normy te nie mają w niniejszej sprawie zastosowania z uwagi na wydanie
poświadczenia ustawodawstwa właściwego przez Zakład Ubezpieczeń
Społecznych, co nie spełnia rygorów prawidłowego i pełnego umotywowania
rozstrzygnięcia Sądu.
Opierając skargę na takich podstawach, skarżąca wniosła o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania oraz o zasądzenie od organu rentowego kosztów postępowania.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podkreślono, że kluczowy element dla
ustalenia, czy powierzone zadanie wykonywane było w ramach wyjazdu
8
służbowego, odnieść należy do ustalonego w umowie o pracę stałego miejsca
pracy, ewentualnie siedziby pracodawcy. Czynnik ten był decydujący dla
zapewniania przez ustawodawcę dodatkowych uprawnień pracowniczych,
szczegółowo wskazanych w art. 775
k.p. Zwrócono ponadto uwagę, że strony
umowy o pracę w sposób niebudzący wątpliwości wskazały, iż stałym miejscem ich
pracy będzie W. To natomiast, że zainteresowani większą część okresu
zatrudnienia przebywali poza krajem wykonując powierzone im zadania, nie wpływa
na końcową ocenę wzajemnych ustaleń stron umowy o pracę. Odnosząc się
natomiast do zarzutów naruszenia przepisów postępowania wskazano, że Sąd
Apelacyjny nie rozpoznał i nie poddał merytorycznej ocenie wszystkich zarzutów
przedstawionych w apelacji powoda od wyroku Sądu pierwszej instancji. Skarżący
nie zgadza się z poglądem zaprezentowanym przez Sąd Apelacyjny, iż
oddelegowanie zainteresowanych do pracy w innym państwie członkowskim Unii
Europejskiej na podstawie unormowań Rozporządzenia Rady (EWG) nr 1408/71 z
dnia 14 czerwca 1971 r. w sposób bezwzględny wyłączało możliwość zastosowania
instytucji podróży służbowej. Wydanie deklaratywnych decyzji ZUS poświadczenia
formularzy E-101 przesądza jedynie o zastosowaniu polskiego ustawodawstwa do
pracownika czasowo wykonującego zadania w innym państwie Unii Europejskiej –
nie modyfikuje to jednak w żadnej mierze przepisów prawa krajowego, w tym
przepisów prawa pracy, a zatem niezbędna była dogłębna analiza przesłanek
wyjazdu służbowego określonych w art. 775
§ 1 k.p. Sąd Apelacyjny władny był
uchylić się od rozpoznania zarzutów naruszenia art. 775
§ 1 k.p. w związku z art. 29
§ 1 k.p. o ile stwierdziłby, iż na mocy przedmiotowego rozporządzenia Rady (EWG)
nr 1408/71 nie mają zastosowania przepisy polskiego prawa systemu ubezpieczeń
społecznych. Skoro jednak, właśnie na mocy wskazanego rozporządzenia Rady,
przepisy te mają w niniejszej sprawie zastosowanie – niezbędna była dogłębna
ocena charakteru wyjazdów pracowniczych zainteresowanych, mając zwłaszcza na
uwadze § 2 pkt 15 i 16 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18
grudnia 1998 r. oraz art. 775
§ 1 k.p. Rozporządzenie Rady i poświadczony na jego
podstawie formularz E-101 żadną miarą nie przesądza, które ze wskazanych
wyłączeń rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej ma w niniejszej sprawie
zastosowanie. Ponadto odnosząc się do zaakceptowanych przez Sąd Apelacyjny
9
postanowień dowodowych Sądu pierwszej instancji oddalających wnioski
dowodowe o dopuszczenie i przeprowadzenie dowodu z protokołów Państwowej
Inspekcji Pracy oraz z przesłuchania sporządzających je Inspektorów, skarżący
wskazał, iż wbrew twierdzeniom sądu, wnioski te dotyczyły istotnych dla
rozstrzygnięcia okoliczności, a zwłaszcza kluczowego dla rozstrzygnięcia ustalenia
faktycznego odnośnie charakteru wyjazdów pracowniczych zainteresowanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie, aczkolwiek nie ze wszystkimi
zarzutami skarżącej można się zgodzić.
Odnosząc się do głównego wątku skargi kasacyjnej, wyrażonego tak w
zarzutach naruszenia prawa procesowego, jak i prawa materialnego, a
dotyczącego nieprawidłowego uznania przez Sąd drugiej instancji, że
poświadczenie przez ZUS stosowania polskiego systemu ubezpieczeń społecznych
na formularzu E-101 wyklucza możliwość stwierdzenia, że pracownik, którego
dotyczy to potwierdzenie, przebywa w zagranicznej podróży służbowe należy w
pełni podzielić stanowisko zaprezentowane przez Sąd Najwyższy w uzasadnieniu
wyroku z dnia 14 listopada 2013 r., II UK 204/13, zgodnie z którym potwierdzenie
okoliczności wykonywania pracy za granicą na podstawie czasowego
oddelegowania wyklucza możliwość zakwalifikowania tej sytuacji jako podróży
służbowej.
Zasada ustalania wysokości składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe,
wypadkowe i chorobowe polega na odniesieniu się do wysokości bazowej, którą –
zgodnie z art. 18 ustawy systemowej – stanowi przychód zdefiniowany w art. 4 pkt
9 ustawy jako przychody w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób
fizycznych. Stosownie do art. 10 ust. 1 ust. 1 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o
podatku dochodowym od osób fizycznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2012 r., poz. 361
ze zm.), przychód, którego źródłem jest stosunek pracy, obejmuje – jak stanowi
art. 12 ust. 1 tej ustawy – wszelkiego rodzaju wypłaty pieniężne oraz wartość
pieniężną świadczeń w naturze lub ich ekwiwalenty, bez względu na źródło
finansowania tych wypłat i świadczeń, a w szczególności wynagrodzenia
10
zasadnicze, wynagrodzenia za godziny nadliczbowe, różnego rodzaju dodatki,
nagrody, ekwiwalenty za niewykorzystany urlop i wszelkie inne kwoty niezależnie
od tego, czy ich wysokość została z góry ustalona, a ponadto świadczenia
pieniężne ponoszone za pracownika, jak również wartość innych nieodpłatnych
świadczeń lub świadczeń częściowo odpłatnych.
Podstawy wymiaru składek nie stanowią pewne rodzaje przychodów, które –
na podstawie upoważnienia z art. 21 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
– określa w drodze rozporządzenia minister właściwy do spraw zaopatrzenia
społecznego. Wydane na podstawie tej delegacji rozporządzenie Ministra Pracy i
Polityki Socjalnej z 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania
podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe wyłącza w § 2
ust. 1 pkt 15 z podstawy wymiaru składek przychody w postaci diet i innych
należności z tytułu podróży służbowej pracownika - do wysokości określonej w
przepisach w sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności
przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej
jednostce sfery budżetowej, z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju oraz
poza granicami kraju, a w § 2 ust. 1 pkt 16 część wynagrodzenia pracowników
zatrudnionych za granicą u polskich pracodawców w wysokości równowartości
diety przysługującej z tytułu podróży służbowych poza granicami kraju, za każdy
dzień pobytu, określonej w przepisach w sprawie wysokości oraz warunków
ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej
lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej poza
granicami kraju, z tym zastrzeżeniem, że tak ustalony miesięczny przychód tych
osób stanowiący podstawę wymiaru składek nie może być niższy od kwoty
przeciętnego wynagrodzenia, o którym mowa w art. 19 ust. 1 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych.
Wyraźnie zróżnicowany i odmiennie uregulowany jest więc obowiązek
składkowy odnośnie do dwu grup pracowników wykonujących pracę poza
umówionym miejscem świadczenia pracy. Rozróżnienie to jest istotne, gdyż
wskazane wypłaty pokrywają inne potrzeby pracowników odbywających podroż
służbową, a inne pracowników zatrudnionych za granicą w polskich zakładach
pracy. W związku z tym w § 2 ust. 1 pkt 15 rozporządzenia ujęte są diety i inne
11
należności z tytułu podróży służbowej, a w § 2 ust. 1 pkt 16 tylko część
wynagrodzenia, która ma odpowiadać równowartości diety przysługującej z tytułu
podróży służbowej poza granicami kraju, za każdy dzień pobytu.
Przyporządkowanie stanów faktycznych pod wskazane przepisy następuje
nie tylko ze względu na miejsce wykonywania pracy, lecz przede wszystkim ze
względu na rodzaj, czas trwania i charakter wykonywanych czynności. Tylko wtedy
odliczenie z podstawy wymiaru składek dokonywane jest według § 2 ust. 1 pkt 15
rozporządzenia, gdy delegowanie pracownika ma cechy podróży służbowej, tzn.
zjawiska wśród obowiązków pracownika niecodziennego, okazjonalnego, w ramach
pracowniczych powinności niezwyczajnego i nietypowego, stanowiącego pewien
wyłom w zwykłym świadczeniu pracy. Pracę w ramach delegacji (podróży
służbowej) wyróżnia sporadyczność i przemijający czas trwania wysłania oraz
wykonywanie konkretnie określonego zadania (por. wyroki Sądu Najwyższego z
dnia 3 grudnia 2009 r., II PK 138/09, Monitor Prawa Pracy 2010 nr 6, s. 312, z dnia
9 lutego 2010 r., I PK 57/09, OSNP 2011 nr 15-16, poz. 200, z dnia 3 kwietnia
2001 r., I PKN 765/00, OSNP 2003 nr 1, poz. 17 i z dnia 22 lutego 2008 r., I PK
208/07, OSNP 2009 nr 11-12, poz. 134). Ze względu na przedmiot podroży
służbowej istotne jest to, że pracownik ma wykonać czynności pracownicze
wyznaczone do zrealizowania w poleceniu pracodawcy, które nie powinny należeć
do zwykłych, umówionych czynności pracowniczych (por. uchwałę siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 2008 r., II PZP 11/08, OSNP 2009 nr 13-14,
poz. 166, uchwały Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 1998 r., III ZP 20/97,
OSNAPiUS 1998 nr 21, poz. 619, z dnia 15 sierpnia 1980 r., I PZP 23/80, OSNCP
1981 nr 2-3, poz. 26 oraz wyroki z dnia 4 marca 2009 r., II PK 210/08, OSNP 2010
nr 19-20, poz. 233, z dnia 4 lipca 1978 r., I PR 45/78, OSNCP 1979 nr 1, poz. 16 z
glosą A. Kijowskiego, Nowe Prawo 1979 nr 11, s. 162, z dnia z 16 września 2009 r.,
I UK 105/09, OSNP 2011 nr 9-10, poz. 131 oraz z dnia 20 lutego 2007 r., II PK
165/06, OSNP 2008 nr 7-8, poz. 97).
Wykonywanie podróży służbowej wyróżnia się wśród czynności
pracowniczych także ze względu na to, że podstawą odbycia podróży służbowej
jest polecenie wykonania konkretnego zadania (polecenie służbowe). O wysłaniu w
podróż służbową decyduje polecenie służbowe udania się poza określone w
12
umowie o pracę miejsce wykonywania pracy (por. art. 29 § 1 pkt 2 k.p.). W wyroku
z dnia 8 listopada 2012 r., II UK 87/12 (niepublikowany) Sąd Najwyższy stwierdził,
że o podróży służbowej można mówić jedynie w wypadku delegowania
narzuconego pracownikowi, wobec czego zawarcie porozumienia co do
wykonywania określonej pracy w ramach delegowania prowadzi do okresowej
zmiany ustalonego w umowie miejsca pracy (por. także wyroki Sądu Najwyższego
z dnia 20 lutego 2007 r., II PK 165/06, OSNP 2008 nr 7-8, poz. 97, z dnia 4 marca
2009 r., II PK 210/08, OSNP 2010 nr 19-20, poz. 233, z dnia 11 stycznia 2013 r.,
II UK 157/12, niepublikowany).
Gdy delegowanie dotyczy stałej pracy za granicą na rzecz swego
pracodawcy, wysłanie (delegowanie) pracownika na obszar innego państwa Unii
należy traktować jako odrębną instytucję prawną określoną w czasie objętym
sporem w art. 14 ust. 1 rozporządzenia Rady (EWG) Nr 1408/71 z dnia 14 czerwca
1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do
pracowników najemnych i ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie,
współcześnie wyłożoną w decyzji Komisji Administracyjnej ds. Koordynacji
Systemów Zabezpieczenia Społecznego, Nr A2 z dnia 12 czerwca 2009 r.,
dotyczącej wykładni art. 12 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE)
nr 883/2004 w sprawie ustawodawstwa mającego zastosowanie do pracowników
delegowanych i osób wykonujących pracę na własny rachunek, tymczasowo
pracujących poza państwem właściwym (Dz.Urz.UE C 106/5 z 24.4.2010) – por. też
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 30 października 2013 r., II UK 111/13,
niepublikowany oraz z dnia 30 października 2013 r., II UK 112/13, niepublikowany.
Z wiążących Sąd Najwyższy ustaleń wynika, że właśnie na podstawie tych
przepisów rozpoznano wniosek odwołującej się o stwierdzenie w okresach
wskazanych w decyzjach organu ubezpieczeń społecznych podlegania
zainteresowanych polskiemu ubezpieczeniu społecznemu jako obywatelom polskim
zatrudnionym za granicą, wysłanym przez polskiego pracodawcę w ramach
istniejących umów o pracę.
Trafne jest więc stanowisko Sądu Apelacyjnego, że wydanie poświadczeń na
formularzach E-101 wyklucza uznanie, że zainteresowani we wskazanych w nich
okresach przebywali w podróżach służbowych, a tym samym zarzuty skargi
13
kasacyjnej w tym zakresie są nieuzasadnione. Dotyczy to również zarzutu
naruszenia przepisów prawa procesowego, tj. art. 217 § 1 k.p.c., art. 227 w związku
z art. 382 k.p.c. i art. 391 § 1 k.p.c. oraz art. 278 k.p.c., przez zaakceptowanie tych
postanowień Sądu Okręgowego, którymi oddalono wnioski dowodowe skarżącej o
dopuszczenie dowodu z protokołów Państwowej Inspekcji Pracy i z przesłuchania
sporządzających je inspektorów.
W odniesieniu do decyzji administracyjnych pewność prawa wymaga, aby
dopuszczalność weryfikacji mocy obowiązującej decyzji została ograniczona pod
względem szczegółowych przesłanek oraz czasu ich stosowania. Jednostka
będąca adresatem ostatecznych rozstrzygnięć administracyjnych ma więc prawo
oczekiwać, że jej sytuacja prawna ukształtowana w sposób autorytatywny i wiążący
przez organy państwa prawa nie będzie w sposób dowolny i nieprzewidywalny
zmieniana przez ten sam organ, a granice czasowe i treściowe władczej ingerencji
w tę sytuację będą w sposób jasny i precyzyjny wyznaczone (por. np. wyrok
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 lutego 2012 r., K 5/11, OTK-A 2012 nr 2,
poz. 16). W tym zakresie istotne jest też to, że organ administracji publicznej jest
związany wydaną przez siebie decyzją administracyjną (art. 110 k.p.a.). Przepis ten
nie daje natomiast podstawy do konstruowania zasady związania organu
administracji publicznej decyzją wydaną przez inny organ administracji publicznej,
czy też konieczności uwzględniania interpretacji przepisów prawa dokonanej przez
inny organ administracji publicznej i dla innych celów. Zasadnie zatem Sąd drugiej
instancji stwierdził, że przedmiotem tych dowodów nie miały być okoliczności
mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy. Tak bowiem należy
ocenić stanowisko Państwowej Inspekcji Pracy o przestrzeganiu lub nie przez
skarżącą przepisów prawa pracy dla innych celów niż prawidłowość odprowadzania
przez spółkę składek na ubezpieczenia społeczne.
Za trafne natomiast uznać należy zarzuty skarżącej odnoszące się do
naruszenia zarówno przepisów postępowania, jak i prawa materialnego, tj. § 2 ust.
1 pkt 16 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej, w zakresie dotyczącym
wysokości podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne
zainteresowanych.
14
Z ustaleń poczynionych w niniejszej sprawie wynika bowiem, że organ
ubezpieczeń społecznych przyjął, że podstawę składek na ubezpieczenia
społeczne zainteresowanych w każdym miesiącu powinna stanowić kwota nie
niższa niż kwota prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce
narodowej, o której mowa w art. 19 ustawy systemowej, co zostało zaakceptowane
zarówno przez Sąd Okręgowy, jak i Apelacyjny. W podstawie faktycznej brakuje
jednak stwierdzenia, czy rzeczywiście wypłacone zainteresowanym wynagrodzenia
w każdym miesiącu pracy za granicą były wyższe niż przeciętne, choć ma to
podstawowe znaczenie dla rozstrzygnięcia o prawidłowości zastosowanego przez
ZUS mechanizmu wyliczania podstawy wymiaru składek w spornych okresach.
Jak już powiedziano, stosownie do treści art. 18 ust. 1 ustawy systemowej,
podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe ubezpieczonych
będących pracownikami stanowi przychód, o którym mowa w art. 4 pkt 9 ustawy, co
oznacza przychody w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób
fizycznych z tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy. Przepis art. 12 ust. 1
ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych za przychody ze stosunku
pracy uznaje zaś wszelkiego rodzaju wypłaty pieniężne oraz wartość pieniężną
świadczeń w naturze bądź ich ekwiwalenty, bez względu na źródło finansowania
tych wypłat i świadczeń, a w szczególności: wynagrodzenie zasadnicze,
wynagrodzenie za godziny nadliczbowe, różnego rodzaju dodatki, nagrody,
ekwiwalenty za niewykorzystany urlop i wszelkie inne kwoty niezależnie od tego,
czy ich wysokość została z góry ustalona, a ponadto świadczenia pieniężne
ponoszone za pracownika, jak również wartość innych nieodpłatnych świadczeń lub
świadczeń częściowo odpłatnych. Innymi słowy, podstawą wymiaru składek są
(fizycznie) otrzymane - wypłacone środki pieniężne, albo też takie środki
postawione do dyspozycji pracownika (a więc środki pieniężne wypłacone, ale z
przyczyn leżących po stronie pracownika niepobrane przez niego, a więc należność
przekazana do dyspozycji pracownika jako prawnie mu przysługująca). Przychód z
tytułu wynagrodzenia za pracę - zgodnie z ogólnymi zasadami określonymi w
art. 11 ust. 1 ustawy o podatku dochodowym - powstaje z chwilą jego otrzymania
lub postawienia do dyspozycji. Płatnik składek jest obowiązany według zasad
wynikających z przepisów ustawy obliczać, potrącać z dochodów ubezpieczonych,
15
rozliczać oraz opłacać należne składki za każdy miesiąc kalendarzowy (por. art. 46
ust. 1 ustawy systemowej). Podstawą wymiaru składek na ubezpieczenia
emerytalne i rentowe pracowników jest więc faktycznie wypłacone im w danym
miesiącu kalendarzowym wynagrodzenie (por. uchwałę składu siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z dnia 10 września 2009 r., I UZP 5/09, OSNP 2010 nr 5-6,
poz. 71), pomniejszone o te należności (kwoty), które nie stanowią podstawy
wymiaru składek w myśl przepisów rozporządzenia.
Przepis art. 21 ustawy systemowej upoważnił ministra do określenia w
drodze rozporządzenia szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek,
z uwzględnieniem ograniczenia, o którym mowa w art. 19 ust. 1 (ograniczenie
wysokości rocznej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i
rentowe), oraz wyłączenia z podstawy wymiaru składek niektórych rodzajów
przychodów. Formalnie rzecz biorąc, § 2 ust. 1 rozporządzenia jest wykonaniem tej
części treści przepisu upoważniającego, który upoważnia do wyłączenia z
podstawy wymiaru składek „niektórych rodzajów przychodów”, a zatem zawiera tu
upoważnienie do doprecyzowania regulacji ustawowej na płaszczyźnie
przedmiotowej, przez obniżenie podstawy wymiaru składek o niektóre rodzaje
przychodów ze stosunku pracy. Inaczej rzecz ujmując, minister został upoważniony
do modyfikacji w drodze rozporządzenia podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenia społeczne tylko w jednym kierunku, tj. przez jej obniżenie o niektóre
uzyskiwane przez pracowników należności. Nie ma więc żadnych możliwości
stwierdzenia, że zastosowanie § 2 ust. 1 rozporządzenia mogłoby prowadzić do
takiej modyfikacji podstawy wymiaru składek, że byłaby ona wyższa niż
przewidziana ustawą systemową. Skoro zatem z § 2 ust. 1 pkt 16 in principio
rozporządzenia wynika, że podstawy wymiaru składek nie stanowi przychód
stanowiący część wynagrodzenia pracowników zatrudnionych za granicą u polskich
pracodawców, odpowiadający równowartości diety przysługującej z tytułu podróży
służbowej poza granicami kraju, za każdy dzień pobytu, to znaczy, że o taką kwotę
podlega obniżeniu podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne.
Zastrzeżenie zawarte w § 2 ust. 1 pkt 16 in fine rozporządzenia, że tak ustalony
miesięczny przychód tych osób nie może być niższy od kwoty przeciętnego
wynagrodzenia, o którym mowa w art. 19 ust. 1 ustawy systemowej, oznacza zatem,
16
że jeżeli faktycznie wypłacone pracownikowi w danym miesiącu kalendarzowym
wynagrodzenie jest wyższe niż przeciętne, to zastosowanie wyłączenia
przewidzianego w części wstępnej § 2 ust. 1 pkt 16 rozporządzenia nie może
doprowadzić do obniżenia podstawy wymiaru składek do kwoty niższej niż
przeciętne wynagrodzenie. W takiej sytuacji ulga w opłacaniu składek na
ubezpieczenia społeczne będzie zatem niższa niż wynikająca z działania
mechanizmu przewidzianego w § 2 ust. 1 pkt 16 in principio rozporządzenia, ale
nadal podstawa wymiaru składek będzie obniżona w stosunku do przewidzianej
ustawą systemową. Kwota przeciętnego wynagrodzenia, o której mowa w § 2 ust. 1
pkt 16 in fine rozporządzenia, nie więc jest progiem, od jakiego podstawa wymiaru
składek nie może być niższa, jeżeli rzeczywisty przychód pracownika jest od tej
kwoty niższy. Jest progiem mającym zastosowanie, gdy faktycznie wypłacone
wynagrodzenie jest wyższe niż przeciętne, a zastosowanie odliczeń przewidzianych
przepisem spowodowałoby obniżenie podstawy wymiaru składek poniżej tego
progu (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia: 2 października 2013 r., II UK 78/13 i
10 października 2013 r., II UK 104/13, niepublikowane).
Jeżeli zatem organ ubezpieczeń społecznych określał przeciętne
wynagrodzenie jako kwotę podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia
emerytalne i rentowe zainteresowanych także w tych miesiącach, w których
faktycznie osiągnięte przez nich wynagrodzenie było niższe niż przeciętne, to
zaakceptowanie decyzji w tym zakresie przez Sąd Apelacyjny należałoby uznać za
oczywiście nietrafne, bo prowadząc do podwyższenia podstawy wymiaru składek
na ubezpieczenia społeczne w stosunku do przewidzianej ustawą systemową,
wychodziłoby nie tylko poza upoważnienie ustawowe (do określenia wyłączenia z
podstawy wymiaru składek niektórych rodzajów przychodów), ale i poza treść § 2
ust. 1 rozporządzenia, który zawiera wyliczenie składników niestanowiących
podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, czyli obniżających tę
podstawę, nie zaś prowadzących do ustalenia tej podstawy w wymiarze wyższym
niż przychód rzeczywiście uzyskany przez pracownika. W tym jednak zakresie
wyrok nie poddaje się kontroli kasacyjnej z uwagi na brak ustaleń dotyczących
zastosowanej przez ZUS zasady wyliczania podstawy wymiaru składek, a także
faktycznie osiągniętego przez zainteresowanych wynagrodzeń w poszczególnych
17
miesiącach oraz wyraźnie sprecyzowanego stanowiska Sądu drugiej instancji w
przedmiocie zaprezentowanego przez organ ubezpieczeń społecznych
mechanizmu obliczania podstawy wymiaru składek w spornych okresach, czyniąc
zarzuty skargi kasacyjnej w tym zakresie usprawiedliwionymi.
Mając to na uwadze, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39815
§ 1
k.p.c. i art. 39821
w związku z art. 108 § 2 k.p.c.).