Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 173/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 kwietnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marta Romańska (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa małoletniej O. Z. działającej
przez przedstawiciela ustawowego A. M.
przeciwko P.
o zapłatę zadośćuczynienia i odszkodowania,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 17 kwietnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 14 stycznia 2014 r.,
1) oddala skargę kasacyjną,
2) nie obciąża powódki kosztami postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Małoletnia O. Z. działając przez przedstawicielkę ustawową, swoją babcię A.
M., wniosła o zasądzenie od pozwanego, P, kwoty 430.000 zł tytułem
zadośćuczynienia za doznaną krzywdę oraz kwoty 258.000 zł tytułem
odszkodowania za znaczne pogorszenie sytuacji życiowej wskutek śmierci matki, M.
Z., w wypadku samochodowym w dniu 13 listopada 2008 r., którego sprawca był
ubezpieczony od odpowiedzialności cywilnej w pozwanym zakładzie ubezpieczeń.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 9 lipca 2013 r. zasądził od pozwanego na
rzecz powódki kwotę 30 000 zł tytułem zadośćuczynienia i kwotę 60.000 zł tytułem
odszkodowania z ustawowymi odsetkami od dnia 13 listopada 2009 r.
W pozostałym zakresie powództwo oddalił. Wyrok Sądu Okręgowego zaskarżyły
obie strony; strona pozwana w całości, a powódka w zakresie dotyczącym części
oddalonego powództwa.
Wyrokiem z dnia 28 stycznia 2014 r. Sąd Apelacyjny oddalił zarówno
apelację pozwanej, jak i apelację powódki.
Podstawę wyroku Sądu Apelacyjnego stanowiły ustalenia, które leżały
również u podstaw wyroku Sądu Okręgowego.
Powódka urodziła się 17 grudnia 2007 r. Mieszkała z matką i babcią. Ojciec
rozstał się z matką. Został pozbawiony władzy rodzicielskiej nad córką. Matka
pracowała jako pielęgniarka – instrumentariuszka w szpitalu na oddziale kardiologii.
Zarabiała 2.500 zł netto. Wypadek w dniu 13 listopada 2008 r., w którym zginęła,
udając się z bratem samochodem do pracy, spowodował brat, prowadząc
samochód pod wpływem alkoholu (0,9 promila). On również poniósł śmierć na
miejscu. Opiekę nad powódką objęła babcia A. M. Ojciec nie interesuje się córką.
Powódka otrzymuje rentę, a ponadto zasiłek z ośrodka pomocy rodzinie. Obecnie
występują u niej zaburzenia emocjonalne: mutyzm wybiórczy. W toku postępowania
likwidacyjnego pozwany uznał swoją odpowiedzialność wobec powódki z tytułu
zadośćuczynienia w wysokości 100.000 zł, a z tytułu odszkodowania - w wysokości
60.000 zł. Wypłacił jednak z pierwszego tytułu tylko 70.000 zł, a z drugiego 42 000
zł, ponieważ przyjął 30% przyczynienie się matki powódki do skutków wypadku.
3
Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko Sądu Okręgowego o braku podstaw
w okolicznościach sprawy do przyjęcia podnoszonego przez stronę pozwaną
przyczynienia się matki powódki do skutków wypadku i tym samym do zmniejszenia,
zgodnie z art. 362 k.c., należnego powódce zadośćuczynienia i odszkodowania
o 30%. Jednocześnie określił - tak samo jak Sąd Okręgowy - wysokość należnego
powódce na podstawie art. 446 § 4 k.c. zadośćuczynienia na 100.000 zł,
a przysługującego jej na podstawie art. 446 § 3 k.c. odszkodowania na 102.000 zł.
Zasądzona na rzecz powódki suma 30.000 zł stanowiła uzupełnienie wypłaconej jej
wcześniej przez stronę pozwaną kwoty 70.000 zł tytułem zadośćuczynienia, a suma
60.000 zł - wypłaconej jej wcześniej kwoty 42.000 zł. tytułem odszkodowania.
Uznając, że powódce należy się na podstawie art. 446 § 3 k.c.
odszkodowanie w wysokości 102 000 zł, Sąd Apelacyjny podkreślił, że zgodnie
z tym przepisem naprawieniu podlega szkoda majątkowa obejmująca wszystkie
uszczerbki niedające się uwzględnić przy zasądzaniu renty, o której mowa w art.
446 § 2 k.c., dlatego rozmiar tej szkody nie może być ustalany – jak to uczynił Sąd
Okręgowy - w sposób stosowany przy obliczaniu renty. Specyfiką szkody, której
naprawienie przewiduje art. 446 3 k.c., jest niemożność dokładnego jej obliczenia
i w rezultacie ocenny w dużym stopniu charakter. Artykuł 446 § 3 k.c. ma na
względzie nie tylko znaczne - w aspekcie majątkowym - pogorszenie obecnej
sytuacji życiowej poszkodowanego wskutek śmierci osoby najbliższej, ale i przyszłe
trudne do obliczenia w chwili orzekania przez sąd pogorszenie jego sytuacji
życiowej w różnorakich postaciach. Wysokość dochodów matki powódki
przekładałaby się więc niewątpliwie także, w sposób niedający się w pełni wyliczyć,
na poziom życia powódki aż do czasu jej przewidywanego usamodzielnienia się.
Również opieka, wsparcie i pomoc ze strony matki w różnych formach, jaką
miałaby ona w tym czasie, mają realny wymiar majątkowy. Z drugiej jednak stronny,
nie można przeceniać skali możliwego wpływu na materialny poziom życia powódki
opieki, wsparcia i pomocy ze strony matki, pielęgniarki, samotnie wychowującej
dziecko, bez pomocy ojca. W rezultacie w ocenie Sądu Apelacyjnego uznanie
przez Sąd Okręgowy w okolicznościach sprawy, że powódce należy się za znaczne
pogorszenie jej sytuacji życiowej wskutek śmierci matki kwota 102.000 zł - choć
mogło nasuwać zastrzeżenia z powodu samego sposobu obliczenia tej kwoty
4
(odwoływania się do kryteriów decydujących o wysokości renty należnej na
podstawie art. 446 § 2 k.c.) - ostatecznie mieściło się w granicach należnego na
podstawie art. 446 § 3 k.c. stosownego odszkodowania za znaczne pogorszenie
sytuacji życiowej w następstwie śmierci osoby najbliższej.
Sąd Okręgowy trafnie w ocenie Sądu Apelacyjnego ustalając rozmiar
krzywdy doznanej przez powódkę i należnego jej na podstawie art. 446 § 4 k.c.
zadośćuczynienia uwzględnił istotny wpływ utraty matki na jej rozwój psychiczny
i społeczny, a także cierpienia, jakich będzie ona doświadczać w różnych
sytuacjach z powodu braku matki w konfrontacji z rówieśnikami - zwłaszcza
w wieku szkolnym, poczucie i przeżywanie swej inności związanej z brakiem matki
oraz pozbawienie jej miłości i innych uczuć ze strony matki. Sąd Apelacyjny
wyrażając tę ocenę zaznaczył zarazem jednak, że powódka, mająca niespełna rok
w chwili wypadku, nie była w stanie odczuć śmierci matki tak, jak ją odczuwają
starsze dzieci, świadome więzi rodzinnych. Choć więc odczuwa i nadal będzie
odczuwać w różnych sytuacjach brak matki, to jednak wspomniana okoliczność nie
może pozostać bez wpływu na wysokość zadośćuczynienia. Ostatecznie Sąd
Apelacyjny zaakceptował zadośćuczynienie w określonej przez Sąd Okręgowy
wysokości 100.000 zł. Uznał, że kompensuje ono krzywdy powódki i tym samym
jest odpowiednie w rozumieniu art. 446 § 4 k.c.
Skarżąc wyrok Sądu Apelacyjnego powódka przytoczyła jako podstawy
kasacyjne naruszenie przepisów art. 446 § 3 i 4 k.c. przez ich błędną wykładnię,
której skutkiem było utrzymanie w mocy wyroku Sądu Okręgowego, zasądzającego
na rzecz powódki odszkodowanie i zadośćuczynienie w wysokości niższej od
należnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W razie śmierci poszkodowanego wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania
rozstroju zdrowia najbliższym członkom rodziny zmarłego mogą zgodnie z art. 446
§ 2-4 k.c. przysługiwać wobec zobowiązanego do naprawienia szkody, bez
względu na to, na jakiej zasadzie on odpowiada (winy, ryzyka lub słuszności),
łącznie trzy roszczenia: roszczenie o rentę, (§ 2); roszczenie o odszkodowanie za
5
znaczne pogorszenie sytuacji życiowej (§ 3); roszczenie o zapłatę odpowiedniej
sumy tytułem zadośćuczynieni za doznaną krzywdę (§ 4).
Do ustanowienia art. 446 § 3 k.c., niemającego swego odpowiednika
w Kodeksie zobowiązań, doszło pod wpływem przyjmowanej w orzecznictwie
w okresie poprzedzającym uchwalenie Kodeksu cywilnego wykładni art. 166 k.z.
Ideologiczne zastrzeżenia wysuwane w okresie powojennym wobec przewidzianej
w art. 166 k.z. możliwości zasądzenia na rzecz najbliższych członków rodziny
osoby zmarłej wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia
stosownej sumy pieniężnej jako zadośćuczynienia za doznaną krzywdę moralną
doprowadziły do ukształtowania się ostatecznie w orzecznictwie poglądu,
że żądanie zapłaty na podstawie tego przepisu nie mogło być uwzględnione
w celu kompensaty krzywdy polegającej wyłącznie na cierpieniu z powodu
utraty osoby najbliższej, mogło zaś być uwzględnione, jeżeli utrata osoby
najbliższej łączyła się z pogorszeniem sytuacji życiowej uprawnionego.
Chodziło o pogorszenie sytuacji życiowej uprawnionego wyrażające się szkodą
materialną trudną do udowodnienia i przez to nieznajdującą pokrycia w rencie
należnej na podstawie art. 162 k.z. lub o pogorszenie sytuacji życiowej
uprawnionego przejawiające się koniecznością podejmowania wzmożonych
wysiłków, jakich wcześniej nie musiał on podejmować. Jako przykłady takiego
pogorszenia sytuacji życiowej uprawnionego w uchwale pełnego składu Izby
Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 29 stycznia 1957 r., I CO 37/56, dającej wyraz
wskazanej wykładni, podano: położenie małoletnich dzieci wskutek niemożności
uwzględnienia przy wymiarze renty świadczeń zmarłego rodzica spełnianych
ponad obowiązek alimentacyjny; niemożność skorzystania z niedających się
przewidzieć możliwości majątkowych zmarłego, gdyby żył; konsekwencje
utraty „osoby, która swym współdziałaniem w wychowaniu i pieczy nad dziećmi
oraz swą doświadczoną radą stanowiła dla pozostałych członków rodziny cenną
podporę”; zwiększony ciężar owdowiałego małżonka związany z pieczą nad
dziećmi i prowadzeniem gospodarstwa domowego; konieczność wyzbycia się ze
stratą różnych przedmiotów w celu zaspokojenia bieżących potrzeb; obniżenie się
zarobków z powodu mniejszej wydajności pracy wskutek niekorzystnych następstw
śmierci osoby najbliższej.
6
Artykuł 446 § 3 k.c. różni się jednak od normy wywodzonej z art. 166 k.z.
w świetle przedstawionej wykładni użyciem terminu „stosowne odszkodowanie”
w miejsce „zadośćuczynienia” i wyraźnym uzależnieniem zasądzenia stosownego
odszkodowania od „znacznego” pogorszenia sytuacji życiowej.
Zarysowały się początkowo dwa stanowiska co do zakresu uszczerbków
podlegających naprawieniu na podstawie art. 446 § 3 k.c. Zwolennicy jednego
przyjmowali, że stosowne odszkodowanie należne na podstawie art. 446 § k.c.
obejmuje jedynie szkody majątkowe w postaci znacznego pogorszenia sytuacji
życiowej, nieznajdujące pokrycia w rencie przysługującej na podstawie art. 446 § 2
k.c. Stanowisko to znalazło wyraz w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego - zasady prawnej - z dnia 26.10.1970 r., III PZP 22/70.,
a wcześniej m.in. w wyrokach Sądu Najwyższego z dnia 25 lipca 1967 r.,
I CR 81/67, i 4 września 1967 r., I PR 23/67. W uzasadnieniu wymienionej uchwały
Sąd Najwyższy wyraził pogląd - po wielokroć później powtarzany - o swoistym
charakterze omawianego odszkodowania, przejawiającym się w tym, że „dotyczy
ono szeroko pojętej szkody majątkowej, a więc wynagrodzenia różnych szkód
o charakterze materialnym, częstokroć nieuchwytnych bądź trudnych do
obliczenia, jakie wywołuje zazwyczaj śmierć najbliższego członka rodziny,
a których nie można wynagrodzić na podstawie art. art. 446 § 1 i 2 k.c.”.
Zwolennicy drugiego stanowiska uważali, że stosowne odszkodowanie,
o którym mowa w art. 446 § 3 k.c., ma charakter mieszany. Obejmuje
swoim zakresem zarówno nieznajdujące pokrycia w rencie przysługującej na
podstawie art. 446 § 2 k.c. uszczerbki majątkowe, jak i uszczerbki niemajątkowe
związane ze znacznym pogorszeniem sytuacji życiowej, gdyż ze względu na
ścisłe powiązanie i wzajemne oddziaływanie skutków śmierci członka najbliższej
rodziny w sferze przeżyć emocjonalnych i w sferze szeroko ujmowanej sytuacji
materialnej nie można jednych z tych skutków rozpatrywać w oderwaniu
od drugich. Także to stanowisko znajdowało wyraz w orzeczeniach Sądu
Najwyższego (por. wyroki z dnia 8 lipca 1974 r., I CR 361/74, i 30 listopada
1977 r., IV CR 458/77).
7
Po upadku PRL stało się ono zaś w orzecznictwie stanowiskiem
dominującym (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia: 8 lipca 1974 r., I CR 361/74,
30 listopada 1977 r., IV CR 458/77, 15 października 2002 r., II CKN 985/00,
18 lutego 2004 r., V CK 269/03, 30 czerwca 2004 r., IV CK 445/03, 22 lipca
2004 r., II CK 479/03, 9 marca 2007 r., V CSK 459/06, 24 października 2007 r.,
IV CSK 192/07, 16 kwietnia 2008 r., V CSK 544/07, 24 września 2010 r., IV CSK
79/10, 10 listopada 2010 r., II CSK 213/10, 26 listopada 2010 r., IV CSK 170/10).
Warto zauważyć, że łączne uwzględnianie niemajątkowych i majątkowych
skutków śmierci osoby najbliższej można było dostrzec już w okresie
międzywojennym przy stosowaniu art. 166 k. z. (zob. wyroki Sądu Najwyższego
z dnia 15 stycznia 1837 r., II C 2097/36, i 24 listopada 1937 r., I C 2096/37).
W świetle drugiego z przedstawionych stanowisk, dotyczących wykładni art.
446 § 3 k.c., przepis ten pozwalał w istocie osiągnąć cele zadośćuczynienia
pieniężnego za krzywdę doznaną wskutek śmierci osoby najbliższej.
Przywrócenie obowiązującemu prawu unormowanego w art. 166 k.z.
zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę wskutek śmierci osoby
najbliższej przez ustanowienie art. 446 § 4 k.c., z zachowaniem przewidzianego
w art. 446 § 3 k.c., nieznanego Kodeksowi zobowiązań, stosownego
odszkodowania za znaczne pogorszenie sytuacji życiowej, będącego wcześniej
substytutem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę wskutek śmierci
osoby najbliższej, zrodziło istotne problemy praktyczne co do zakresu
zastosowania przepisów art. 446 §2-4 k.c.
Należy się zgodzić z wypowiadanym w piśmiennictwie oraz orzecznictwie
poglądem, że po ustanowieniu art. 446 § 4 k.c. nie ma potrzeby ani podstaw do
podtrzymywania dominującej wcześniej wykładni art. 446 § 3 k.c. i uznawania,
że stosownym odszkodowaniem należnym na podstawie tego przepisu są objęte
także uszczerbki niemajątkowe (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia:
21 października 2009 r., I PK 97/09, 3 czerwca 2011 r., III CSK 279/10,
10 listopada 2010 r., II CSK 213/10, 23 listopada 2010 r., II CSK 357/10, 10 maja
2012 r., IV CSK 416/11, 11 lipca 2012 r., II CSK 677/11, 7 marca 2014 r., IV CSK
374/13, 27 czerwca 2014 r., V CSK 445/13). W obecnym stanie prawnym
8
odszkodowanie to powinno obejmować jedynie naprawienie szkody majątkowej.
O ile jednak nie budzi wątpliwości sam pogląd o ograniczeniu stosownego
odszkodowania za znaczne pogorszenie sytuacji życiowej do naprawienia jedynie
szkody majątkowej, o tyle rodzą się istotne z punktu widzenia praktyki orzeczniczej
problemy kwalifikacji poszczególnych uszczerbków spowodowanych śmiercią
osoby najbliższej jako majątkowych lub niemajątkowych na potrzeby stosowania
przepisów art. 446 § 3 i art. 446 § 4 k.c. Wątpliwości w tym zakresie powinny być
rozstrzygane na rzecz niemajątkowego kwalifikowania uszczerbku i jego
kompensowania zadośćuczynieniem pieniężnym zasądzanym na podstawie art.
446 § 4 k.c., ponieważ stosowne odszkodowanie, które przewiduje art. 446 § 3 k.c.,
nie ma już tak uznaniowego jak dawniej charakteru. W związku z tym należy
podzielić wyrażone w literaturze zapatrywanie o raczej niewielkim po ustanowieniu
art. 446 § 4 k.c. praktycznym znaczeniu art. 446 § 3 k.c., a nawet postawić pytanie
o zasadność utrzymania tego przepisu.
Mimo braku podstaw w obecnym stanie prawnym do obejmowania
stosownym odszkodowaniem na podstawie art. 446 § 3 k.c. uszczerbków
niemajątkowych, nadal w wielu orzeczeniach sądów powszechnych, siłą tradycji,
uwzględnia się w ramach tego odszkodowania takie uszczerbki. Wyrazem tego są
używane w wydawanych orzeczeniach sformułowania wskazujące na wyrównanie
zasądzonym odszkodowaniem trudno uchwytnych i niedających się ścisłe obliczyć
szkód majątkowych spowodowanych śmiercią osoby najbliższej, łączących się
oraz przeplatających z następstwami w postaci m.in. wstrząsu psychicznego,
utraty stabilizacji i poczucia bezpieczeństwa, obniżenia aktywności życiowej,
pogorszenia stanu zdrowia, poczucia pustki, uczucia osamotnienia (zob.
orzeczenia, które powołują J. Sadomski, M. Wild, Zadośćuczynienie za śmierć
osoby najbliższej w orzecznictwie sądów powszechnych, „Prawo w Działaniu.
Sprawy Cywilne” 2012, nr 12, s. 77 i 78 oraz 91 i 92; zob. też wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 21 czerwca 2013 r., I CSK 614/12). Wymienione następstwa
śmierci osoby najbliższej są niewątpliwie uszczerbkami o charakterze
niemajątkowym i jako takie powinny być w obecnym stanie prawnym
wyrównywane już nie na podstawie art. 446 § 3 k.c., lecz na podstawie art. 446 § 4
k.c.
9
Również w rozpoznawanej sprawie Sąd Apelacyjny, akceptując sumę
stosownego odszkodowania określoną przez Sąd Okręgowy, posłużył się ocenami
zaczerpniętymi z nieaktualnej już wykładni tego przepisu i uwzględnił, mimo braku
obecnie ku temu podstaw, uszczerbki o charakterze niemajątkowym. Odwołał się
m.in. do pozbawienia powódki wskutek śmierci matki opieki, wsparcia i pomocy
w różnorakich formach. Tym samym zawarte w skardze kasacyjnej zarzuty
o nieuwzględnieniu w zaskarżonym wyroku przy ustalaniu odszkodowania
należnego na podstawie art. 446 § 3 k.c. „pozaekonomicznych aspektów”
roszczenia o to odszkodowanie nie tylko rozmijają się z treścią tego wyroku, ale i są
całkowicie chybione merytorycznie w świetle zmienionego znaczenia art. 446 § 3
k.c. po dodaniu art. 446 § 4 k.c.
Wskazane wyżej naruszenie przez Sąd Apelacyjny art. 446 § 3 k.c. nie
mogło oczywiście spowodować zakwestionowania w toku niniejszego
postępowania kwoty przyznanego powódce na podstawie tego przepisu
odszkodowania ze względu na zakaz orzekania na niekorzyść strony skarżącej (art.
384 w związku z art.39821
k.p.c.).
Do kategorii krzywdy kompensowanej zadośćuczynieniem pieniężnym na
podstawie art. 446 § 4 k.c. zalicza się w piśmiennictwie i judykaturze
w szczególności takie uszczerbki niemajątkowe wywołane śmiercią osoby
najbliższej, jak: wstrząs psychiczny, cierpienia psychiczne, spadek sił życiowych,
przyspieszenie rozwoju choroby, uczucie smutku, tęsknoty, żalu, poczucie
osamotnienia, utrata wsparcia, rady, towarzystwa, niemożność odnalezienia się
w nowej sytuacji, zaburzenia w prawidłowym funkcjonowaniu rodziny, pozbawienie
osobistych starań rodziców o utrzymanie i wychowanie dziecka, poczucie sieroctwa,
niższej wartości wobec rówieśników, zachwianie poczucia bezpieczeństwa,
pogorszenie ogólnej sytuacji życiowej dziecka (zob. wyroki Sądu Najwyższego
z dnia: 3 czerwca 2011 r., III CSK 279/10, 10 maja 2012 r., IV CSK 416/11,
20 grudnia 2012 r., IV CSK 192/12, 7 marca 2014 r., IV CSK 374/13, 27 czerwca
2014 r., V CSK 445/13). Odpowiada temu stanowisku i zasługuje na akceptację
uwzględnienie przy ustalaniu zadośćuczynienia pieniężnego należnego powódce
wpływu na jej rozwój psychiczny utraty matki, przeżywania swej inności
10
i doświadczania cierpień z tego powodu w konfrontacji z innymi dziećmi,
pozbawienie miłości i innych uczuć ze strony matki.
Nie można się natomiast zgodzić z zapatrywaniem Sądu Apelacyjnego
o mniejszym rozmiarze krzywdy doznawanej przez tak małe dzieci jak powódka
w chwili śmierci matki. Oczywiście dziecko w wieku jedenastu miesięcy nie
przeżywa ze względu na stopień swego rozwoju śmierci matki tak jak dziecko
starsze, niemniej jego krzywda z tego powodu nie może być nie tylko negowana,
ale i umniejszana (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia: 24 marca 2011 r., I CSK
389/10, 10 maja 2012 r., IV CSK 416/11 i 20 grudnia 2012 r., IV CSK 192/12).
O rozmiarze krzywdy małego dziecka doznanej wskutek śmierci matki decyduje
przede wszystkim, mówiąc najogólniej, pozbawienie, niedającego się przecenić,
udziału matki w życiu dziecka, jego rozwoju, dorastaniu, dojrzewaniu.
Mimo iż zadośćuczynienie za krzywdę spowodowaną śmiercią osoby
najbliższej, tak jak i za inne doznane krzywdy, pełni w prawie polskim funkcję
kompensacyjną (por. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia: 30 stycznia 2004 r.
I CK 131/03, 10 maja 2012 r., IV CSK 416/11, 20 grudnia 2012 r., IV CSK 192/12,
11 października 2013 r., I CSK 697/12, 7 marca 2014 r., IV CSK 374/13,
27 czerwca 2014 r., V CSK 445/13), jego wysokość, ze względu na istotę krzywdy,
jej ocenny w swym założeniu wymiar, pozostawiona jest uznaniu sądu; oczywiście
nie dowolnemu, lecz odpowiadającemu funkcji zadośćuczynienia i standardowi
sprawiedliwości nakazującemu, aby podobne przypadki rozstrzygać w miarę
możliwości podobnie (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 lutego 2005 r.,
SK 49/03 oraz art. 10:301 Zasad Europejskiego Prawa Czynów Niedozwolonych,
w którym przewidziano m.in., że przy ustalaniu wysokości zadośćuczynienia
osobom bliskim zmarłego „podobne sumy powinny być zasądzane za obiektywnie
podobne szkody”).
Praktyka sądów w zakresie wysokości zasądzanych na podstawie art. 446
§ 4 k.c. odpowiednich kwot tytułem zadośćuczynienia za krzywdę doznaną
wskutek śmierci osoby najbliższej jest jeszcze na etapie kształtowania się,
dodatkowo utrudnionego, jak wynika z wcześniejszych uwag, utrzymaniem w mocy
11
art. 446 § 3 k.c. po uchwaleniu art. 446 § 4 i wynikającymi stąd problemami
w rozgraniczeniu zakresów zastosowania obu tych przepisów.
Można zaobserwować tendencję do odwoływania się przez sądy przy
ustalaniu wysokości zadośćuczynienia pieniężnego zasądzanego na podstawie art.
446 § 4 k.c. do kryteriów wypracowanych przy stosowaniu art. 445 § 1 k.c. i do
podkreślania potrzeby daleko posuniętej indywidualizacji ocen na tle stanu
faktycznego sprawy, (zob. w szczególności wyroki Sądu Najwyższego z dnia:
3 czerwca 2011 r., III CSK 279/10, 21 czerwca 2013 r., I CSK 614/12, 27 czerwca
2014 r., V CSK 445/13), trafnie jednak poddano w piśmiennictwie tę tendencję
krytyce. Kryteria wypracowane przy stosowaniu art. 445 § 1 k.c. są dostosowane do
kompensowania, mogących się bardzo różnić w poszczególnych przypadkach,
następstw uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia poszkodowanego, a w sprawach
o zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę spowodowaną śmiercią osoby najbliższej
rodzaj i rozległość uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia poszkodowanego są
mało przydane do określenia rozmiaru krzywdy osoby najbliższej i należnego tej
osobie zadośćuczynienia. Doniosłości nabierają tu inne okoliczności, takie przede
wszystkim jak stopień bliskości osoby uprawnionej względem zmarłego, wiek
uprawnionego, intensywność więzi między nim a zmarłym, skala bólu i cierpień
przeżywanych przez uprawnionego, stopień negatywnego wpływu śmierci osoby
najbliższej na życie uprawnionego. W rezultacie w sprawach o zadośćuczynienie
pieniężne na podstawie art. 446 § 4 k.c. indywidualizacja ocen w zakresie
dotyczącym rozmiaru krzywdy i wysokości zadośćuczynienia musi doznawać
ograniczeń. W przypadkach, w których stopień bliskości osoby uprawnionej
względem zmarłego jest taki sam, wiek uprawnionego podobny, podobna
intensywność więzi między uprawnionym a zmarłym, podobna skala przeżywanego
bólu i cierpień przez uprawnionego, podobny stopień negatywnego wpływu śmierci
osoby najbliższej na życie uprawnionego, powinny być zasądzane podobne kwoty
tytułem zadośćuczynienia za krzywdę doznaną wskutek śmierci osoby najbliższej.
Uogólniając, sądy powinny w miarę możliwości dokonywać jednolitej oceny
podobnych przypadków, według takich, w szczególności, kryteriów, jak wskazane
wyżej okoliczności.
12
Ogólny poziom życia społeczeństwa ma tu o tyle znaczenie, o ile wpływa na
wynikające z zasądzonej sumy możliwości nabywcze uprawnionego.
W zamożniejszym społeczeństwie osiągnięcie celu zadośćuczynienia –
skompensowanie krzywdy przez użycie zasądzonej sumy na zaspokojenie potrzeb
konsumpcyjnych – uzasadnia zasądzanie wyższych sum niż w społeczeństwie
uboższym. Z drugiej strony, nieuwzględnienie przy ustalaniu wysokości
zadośćuczynienia przeciętnej stopy życiowej społeczeństwa mogłoby prowadzić do
- również niezgodnego z funkcją zadośćuczynienia - wzbogacenia uprawnionego.
Na wysokość zadośćuczynienie za krzywdę doznaną wskutek śmierci osoby
najbliższej może mieć wpływ także przypisywana w danym systemie prawnym tej
instytucji rola do spełnienia wśród środków ochrony prawnej. W wielu europejskich
państwach kwoty zasądzane z tytułu zadośćuczynienia za krzywdę doznaną
wskutek śmierci osoby najbliższej są stosunkowo niewysokie, a przy tym niższe od
sum zadośćuczynienia zasądzanych z tytułu zadośćuczynienia za krzywdę
doznaną wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia. Wyjątkiem są
państwa romańskiego obszaru prawnego. W Polsce sytuacja przedstawia się
podobnie jak w tych ostatnich państwach.
Niewątpliwie wysoki stopień bliskości między zmarłym a uprawnionym oraz
niski wiek uprawnionego są czynnikami zwiększającymi rozmiar krzywdy, co ma
istotne znaczenie w niniejszej sprawie, w której chodzi o śmierć matki
jedenastomiesięcznego dziecka. W kilku sprawach rozpoznawanych przez Sąd
Najwyższy ostatecznie zasądzone sumy zadośćuczynienia w razie śmierci jednego
z rodziców małoletniego dziecka oscylowały wokół kwot 100.000 – 200.000 zł.
W sprawie, w której wyrok zapadł 20 grudnia 2012 r., IV CSK 192/12, kwota
zadośćuczynienia na rzecz małoletniego powoda (wiek niepodany), który stracił
matkę, wyniosła 105.000 zł (zgodnie z żądaniem pozwu). W sprawie, w której
wyrok został wydany 10 maja 2012 r., IV CSK 416/11, ostatecznie zasądzone
zadośćuczynienie na rzecz małoletnich powódek, jedna w chwili śmierci ojca
w wieku 4 lat, druga - 16 miesięcy, wyniosło po 230.000 zł. W sprawie, w której
Sąd Najwyższy orzekał 21 czerwca 2013 r., I CSK 614/12, ostatecznie zasądzone
zadośćuczynienie na rzecz córki półtorarocznej w chwili śmierci matki opiewało na
kwotę 168.000 zł. W przypadku zaś śmierci jednego z rodziców dziecka dorosłego
13
zadośćuczynienie w jednej ze spraw wyniosło 100.000 zł (wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 7 marca 2014 r., IV CSK 374/13), a w innej - 130.000 zł (wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 27 czerwca 2014 r., V CSK 445/13).
Uwzględniając przytoczone kwoty z dotychczasowej praktyki, ze spraw,
w których orzekał Sąd Najwyższy, a także konieczność ujednolicenia w miarę
możliwości rozstrzygnięć w podobnych przypadkach ze względu na stopień
bliskości zmarłego i uprawnionego, wiek uprawnionego i inne, omówione wyżej,
istotne kryteria, które powinny być brane pod uwagę przy ustalaniu wysokości
zadośćuczynienia z powodu krzywdy doznanej wskutek śmierci osoby najbliższej,
można w przypadkach śmierci matki małego dziecka uznać kwotę 200.000 zł za
odpowiednie co do zasady z tego tytułu zadośćuczynienie.
Choć w rozpoznawanej sprawie należne powódce zadośćuczynienie zostało
ustalone na niższą sumę, zaskarżony wyrok ostatecznie odpowiada prawu,
ponieważ w okolicznościach sprawy, dokonując oceny odpowiedniości ustalonego
zadośćuczynienia należało uwzględnić również kwotę stosownego odszkodowania
w wysokości 102.000 zł, mieszczącą w sobie w istocie elementy zadośćuczynienia,
ze względu na objęcie nią uszczerbków niemajątkowych, mimo braku ku temu
podstaw w świetle prawidłowej wykładni art. 446 § 3 k.c., przyjmowanej po
ustanowieniu art. 446 § 4 k.c. Wyrównanie uszczerbków niemajątkowych, obojętnie
na jakiej podstawie, powoduje ich zmniejszenie i tym samym wyłącza pokrycie ich
za pomocą zadośćuczynienia.
Z przedstawionych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.c.
oddalił skargę kasacyjną, a o kosztach postępowania kasacyjnego rozstrzygnął
zgodnie z art. 102 k.p.c.