Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 30/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 lutego 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Bogusław Cudowski (przewodniczący)
SSN Jolanta Frańczak (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Staryk
w sprawie z wniosku W. B.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o prawo do emerytury,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 3 lutego 2016 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 26 marca 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w O. wyrokiem z
dnia 2 sierpnia 2013 r. zmienił decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 4
marca 2013 r. i przyznał ubezpieczonemu W. B. prawo do emerytury od dnia 26
2
lutego 2013 r. oraz zasądził od organu rentowego na rzecz wnioskodawcy kwotę
120 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego.
Sąd Okręgowy ustalił, że ubezpieczony W. B. na dzień 1 stycznia 1999 r.
udokumentował ogólny staż pracy w wymiarze 27 lat i 7 dni. Organ rentowy
odmówił ubezpieczonemu prawa do emerytury w wieku obniżonym, ponieważ nie
zaliczył mu do stażu pracy w szczególnych warunkach zatrudnienia w okresach: od
dnia 18 września 1979 r. do dnia 30 lipca 1988 r. w Przedsiębiorstwie […] na
stanowisku mechanika samochodowego oraz od dnia 1 sierpnia 1988 r. do dnia 14
października 1992 r. w „P.” Sp. z o.o. na stanowisku operatora wózka widłowego.
Zaskarżoną decyzją organ rentowy uznał, że ubezpieczony udowodnił jedynie 11
lat 4 miesiące i 3 dni pracy w szczególnych warunkach.
Sąd Okręgowy wskazał, że ubezpieczony w okresie zatrudnienia w
Przedsiębiorstwie […], jako mechanik samochodowy, pracował w warsztacie,
naprawiając samochody powyżej 3,5 tony. Spawał, remontował oraz demontował
samochody typu Jelcz, Star, Stayer w hali i w terenie. Pracując w P.” Sp. z o.o.,
jako operator wózka widłowego, zajmował się ocieplaniem dachów na wysokości.
Była to praca wykonywana przy azbeście. Ubezpieczony w okresie zatrudnienia w
Przedsiębiorstwie „B.” Sp. z o.o., uznanym przez organ rentowy jako praca w
szczególnych warunkach, odbywał zasadniczą służbę wojskową od dnia 27
października 1973 r. do dnia 16 października 1975 r.
Przy takich ustaleniach faktycznych Sąd Okręgowy uznał, że ubezpieczony
spełnił wszystkie przesłanki wymienione w art. 184 w związku z art. 32 ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (obecnie jednolity tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 748 ze zm.)
uzasadniające przyznanie emerytury w wieku obniżonym. W pierwszej kolejności
Sąd Okręgowy stwierdził, że do okresu pracy w szczególnych warunkach powinien
zostać zaliczony ubezpieczonemu okres odbywania zasadniczej służby wojskowej.
Zgodnie z art. 120 ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku
obrony Rzeczypospolitej Polskiej (obecnie jednolity tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 827
ze zm.) pracownikowi, który w ciągu trzydziestu dni od dnia zwolnienia z czynnej
służby wojskowej podjął pracę u pracodawcy, u którego był zatrudniony w dniu
powołania do tej służby, czas odbywania służby wojskowej wlicza się do okresu
3
zatrudnienia u tego pracodawcy w zakresie wszystkich uprawnień wynikających ze
stosunku pracy. Do okresu pracy w szczególnych warunkach Sąd Okręgowy
zaliczył ubezpieczonemu również zatrudnienie od dnia 18 września 1979 r. do dnia
30 lipca 1988 r. w Przedsiębiorstwie […] na stanowisku mechanika
samochodowego. Ubezpieczony zajmował się stale i w pełnym wymiarze czasu
pracy remontem ciężkich samochodów, w tym dźwiganiem ciężkich przedmiotów
oraz spawaniem elektrycznym bowiem uprawnienia do spawania uzyskał w dniu 17
września 1976 r. A zatem ubezpieczony wraz z uznanym przez organ rentowy
okresem na dzień 1 stycznia 1999 r. posiadał 15 lat stażu pracy w szczególnych
warunkach, mimo iż brak było podstaw, aby uwzględnić do tego okresu pracę na
stanowisku operatora wózka widłowego w „P.” Sp. z o.o.
Na skutek apelacji organu rentowego, Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 26 marca 2014 r. zmienił zaskarżony
wyrok i oddalił odwołanie. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, stosownie do treści art. 32
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz § 4 ust.
1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.) nie można podzielić
stanowiska Sądu pierwszej instancji, że ubezpieczony posiada 15-letni okres pracy
w szczególnych warunkach. Z akt osobowych oraz zeznań świadków wynika, że
ubezpieczony w Przedsiębiorstwie […] pracował na stanowisku mechanika
samochodowego. Natomiast Sąd pierwszej instancji dokonał ustaleń stanu
faktycznego wyłącznie na podstawie zeznań świadków w oderwaniu od
dokumentacji z przebiegu zatrudnienia ubezpieczonego. Skoro emerytura w wieku
obniżonym ma szczególny i wyjątkowy charakter, to zeznania świadków nie mogą
przesądzać o wykonywaniu pracy w szczególnych warunkach. Sąd Apelacyjny
odwołał się do akt osobowych ubezpieczonego, gdzie w umowie o pracę oraz
świadectwie pracy figuruje stanowisko pracy określone jako mechanik i brygadzista
- mechanik. Tym samym ubezpieczony, mimo ciążącego na nim obowiązku, nie
wykazał 15 - letniego okresu pracy w szczególnych warunkach, co powoduje, że
prawidłowo organ rentowy odmówił mu prawa do emerytury w wieku obniżonym.
4
Powyższy wyrok zaskarżył w całości skargą kasacyjną pełnomocnik
ubezpieczonego zarzucając:
1) naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię przepisu § 4 ust.
3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze i uznanie, że ubezpieczony nie posiada co najmniej
15 - letniego okresu pracy w szczególnych warunkach oraz art. 184 i art. 32 ust. 1
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych przez nieprzyznanie ubezpieczonemu prawa do emerytury z tytułu
pracy w szczególnych warunkach.
2) naruszenie przepisów postępowania, a mianowicie art. 232 k.p.c. w
związku z art. 233 § 1 k.p.c. polegające na przyjęciu, iż ubezpieczony nie
udowodnił w sposób wiarygodny, że pracując na stanowisku mechanika
samochodowego wykonywał stale i w pełnym wymiarze zatrudnienie w
szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze, uprawniające go do
przejścia na emeryturę w wieku obniżonym, co miało istotny wpływ na wynik
sprawy.
Skarżący wniósł o uchylenie i zmianę zaskarżonego wyroku w całości
poprzez orzeczenie przyznające mu prawo do emerytury, ewentualnie o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
W uzasadnieniu skargi podniesione zostało, że Sąd drugiej instancji,
podzielając stanowisko organu rentowego, ocenił w sposób dowolny materiał
dowodowy. O pracy w szczególnych warunkach nie decyduje nazwa zajmowanego
stanowiska, ale przede wszystkim rodzaj wykonywanej pracy, co wynika z
ukształtowanego w tym przedmiocie orzecznictwa. Taki rodzaj wykonywanej przez
skarżącego pracy prawidłowo ustalił na podstawie zebranego w sprawie materiału
dowodowego Sąd pierwszej instancji, uznając, że była to praca wykonywana w
szczególnych warunkach.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
Skarga kasacyjna jest uzasadniona, aczkolwiek nie mogą być uznane za
zasadne podniesione w niej zarzuty naruszenia przepisów postępowania, mające
istotny wpływ na wynik sprawy. Wymieniony w skardze kasacyjnej art. 232 k.p.c.,
zgodnie z którym „strony są obowiązane wskazywać dowody dla stwierdzenia
faktów, z których wywodzą skutki prawne. Sąd może dopuścić dowód niewskazany
przez stronę”, ma różne znaczenie normatywne. Tylko jego zdanie drugie jest
adresowane do sądu, któremu przyznaje się uprawnienie do dopuszczenia dowodu
nie wskazanego przez stronę. Tego rodzaju naruszenia nie zarzuca się w skardze
kasacyjnej. Natomiast zdanie pierwsze tego artykułu jest adresowane do stron
procesu, a zatem nie mogło dojść do jego naruszenia przez sąd (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 23 maja 2003 r., II CK 367/02, LEX nr 148674; z dnia 15 lutego
2008 r., I CSK 426/07, LEX nr 465919.; z dnia 28 stycznia 2009 r., I UK 186/08,
LEX nr 736710.; z dnia 24 marca 2010 r., V CSK 310/09, LEX nr 688052; z dnia 18
maja 2012 r., IV CSK 486/11, LEX nr 1243071).
Odnosząc się do zarzutu naruszenia przez Sąd drugiej instancji art. 233 § 1
k.p.c. stwierdzić należy, iż Sąd Najwyższy konsekwentnie przyjmuje, że skargi
kasacyjnej nie można w żadnym razie oprzeć na zarzucie naruszenia art. 233 § 1
k.p.c., ponieważ przepis ten reguluje jednoznacznie i bezpośrednio kwestię oceny
dowodów (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 10 czerwca 2010 r., I PK 52/10,
LEX nr 607247 oraz z dnia 25 sierpnia 2010 r., II PK 52/10, LEX nr 661500 i
powołane w nich orzecznictwo).
Za uzasadniony uznać natomiast należy zarzut naruszenia art. 184 w
związku z art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych oraz § 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w
sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze (dalej jako rozporządzenie Rady
Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.). O prawidłowym zastosowaniu prawa
materialnego można mówić dopiero wtedy, gdy ustalenia stanowiące podstawę
wydania wyroku pozwalają na ocenę tego zastosowania (por. wyroki Sądu
Najwyższego: z dnia 11 marca 2003 r., V CKN 1825/00, LEX nr 784216; z dnia 10
marca 2011 r., II PK 241/10, LEX nr 817524; z dnia 5 września 2012 r., IV CSK
76/12, LEX nr 1229815; z dnia 5 października 2012 r., IV CSK 89/12, LEX nr
6
1275008, z dnia 10 kwietnia 2014 r., II UK 393/13, LEX nr 1475166). Zastosowanie
przepisów prawa materialnego do niedostatecznie ustalonego przez sąd drugiej
instancji stanu faktycznego lub w przypadku, gdy wyrok sądu drugiej instancji nie
zawiera ustaleń faktycznych odnoszących się do przesłanek stosowanej normy
prawa materialnego, oznacza wadliwą subsumcję i uzasadnia zarzut kasacyjny
naruszenia prawa materialnego. Sytuacja taka, będąc określonym stanem
procesowym, nie musi mieć charakteru stawianego przez skarżącego w skardze
kasacyjnej zarzutu i może wynikać także z własnej oceny Sądu kasacyjnego co do
możliwości merytorycznego rozpoznania skargi kasacyjnej (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 16 czerwca 2011 r., I PK 272/10, LEX nr 1001283 oraz
przywołane w nim orzecznictwo).
W rozpoznawanej sprawie Sąd drugiej instancji nie gromadził własnego
materiału. Podstawą jego orzeczenia były dowody zebrane i przeprowadzone w
postępowaniu przed Sądem pierwszej instancji, których odmienna ocena
doprowadziła do wydania wyroku reformatoryjnego na niekorzyść skarżącego. Sąd
drugiej instancji w tej kwestii ograniczył się do stwierdzenia, że skarżący w okresie
zatrudnienia w Przedsiębiorstwie […] zatrudniony był na stanowisku mechanika
oraz brygadzisty – mechanika, co wynika z akt osobowych, a same zeznania
świadków nie mogą przesądzać o wykonywaniu pracy w szczególnych warunkach.
Pominął przy tym całkowicie, że Sąd pierwszej instancji uznał, że skarżący jako
mechanik samochodowy wykonywał prace w szczególnych warunkach bowiem
„remontując samochody, spawał elektrycznie”. Mimo, iż Sąd pierwszej instancji nie
odwołał się expressis verbis do regulacji zawartej w załączniku A dział XIV poz. 12
do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r., to o zaliczeniu tego
okresu pracy do prac w szczególnych warunkach decydujące znaczenie miały
wykonywane w związku z naprawą samochodów prace przy spawaniu i wycinaniu
elektrycznym, a nie nazwa zajmowanego przez skarżącego stanowiska pracy. Dla
Sądu pierwszej instancji zebrane dowody były wystarczające dla ustalenia pracy w
szczególnych warunkach. Sąd Apelacyjny poddał w wątpliwość zeznania świadków,
ale nie ustalił przeciwnie do ustaleń Sądu pierwszej instancji, iż skarżący
remontując samochody stale nie zajmował się spawaniem elektrycznym. Nie
można stosować prawa materialnego bez wyjaśnienia podstawy faktycznej w
7
zakresie pozwalającym na aplikację tego prawa. Jeżeli Sąd drugiej instancji
przyjmuje odmienne rozstrzygnięcie niż Sąd pierwszej instancji, oparte na innej
podstawie faktycznej, powinien dokonać własnych stanowczych ustaleń
faktycznych, jasnych i kategorycznych, które pozwalałyby na ocenę czy zmiana ta
była usprawiedliwiona.
Nie jest wystarczające poprzestanie na nazwie zajmowanego stanowiska
pracy bez próby ustalenia, jakie faktycznie prace wykonywał skarżący i czy
stanowią one rodzaj prac wymienionych w załączniku A do rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 kwietnia
2004 r., II UK 337/03, OSNP 2004 nr 22, poz. 392). Wielokrotnie Sąd Najwyższy
wskazywał, że dla oceny, czy pracownik pracował w szczególnych warunkach, nie
ma istotnego znaczenia nazwa zajmowanego przez niego stanowiska
(np. mechanik samochodowy), tylko rodzaj powierzonej mu pracy. Praca w
szczególnych warunkach to praca wykonywana stale (codziennie) i w pełnym
wymiarze czasu pracy (przez 8 godzin dziennie, jeżeli pracownika obowiązuje taki
wymiar czasu pracy) w warunkach pozwalających na uznanie jej za jeden z
rodzajów pracy wymienionych w wykazie stanowiącym załącznik do rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 22
stycznia 2008 r., I UK 210/07, OSNP 2009 nr 5-6, poz. 75; z dnia 6 grudnia 2007 r.,
III UK 66/07, LEX nr 483283; z dnia 4 października 2007 r., I UK 111/07; z dnia 19
września 2007 r., III UK 38/07, OSNP 2008 nr 21-22, poz. 329; z dnia 14 września
2007 r., III UK 27/07, OSNP 2008 nr 21-22, poz. 325). Tym samym nazwa
stanowiska pracy nie decyduje o charakterze pracy jako wykonywanej w
szczególnych warunkach (por. wyrok Sądu Najwyższego: z dnia 24 marca 2009 r.,
I PK 194/08, OSNP 2010 nr 23-24, poz. 281; z dnia 8 czerwca 2011 r., 393/10,
LEX nr 950426; z dnia 3 kwietnia 2014 r., II UK 413/13, LEX nr 1475167).
Na marginesie warto nadmienić, że do prac w szczególnych warunkach,
które może wykonywać mechanik samochodowy, zaliczane są również prace
wykonywane w kanałach remontowych przy naprawie pojazdów mechanicznych lub
szynowych, o czym stanowi cytowane powyżej rozporządzenie Rady Ministrów z
dnia 7 lutego 1983 r. w załączniku A dział XIV poz. 16. Sąd Najwyższy w wyroku z
dnia 3 września 2013 r., I UK 72/13 (OSNP 2014 nr 8, poz. 118) uznał, że na okres
8
zatrudnienia w szczególnych warunkach w rozumieniu art. 184 ust. 1 ustawy z dnia
17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
wykonywanego w pełnym wymiarze czasu pracy mogą składać się prace
wymienione pod kilkoma pozycjami działu XIV wykazu A stanowiącego załącznik
do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r., jeżeli obowiązki
pracownicze ubezpieczonego obejmowały czynności różnych rodzajów według
klasyfikacji przyjętej w tym wykazie.
W tym kontekście nie jest wystarczające do uznania, że skarżący nie
wykonywał pracy w szczególnych warunkach, odwołanie się przez Sąd drugiej
instancji wyłącznie do stanowisk pracy określonych w umowie o pracę i
świadectwie pracy. Konieczne staje się odwołanie do obowiązków, które faktycznie
wykonywane były przez skarżącego na stanowisku mechanika oraz mechanika -
brygadzisty, a które nie zostały ustalone i ocenione przez Sąd drugiej instancji
zgodnie z wykazem prac określonych w załączniku A do rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. Wydając orzeczenie reformatoryjne sąd
odwoławczy powinien oprzeć swoje rozstrzygnięcie na własnych, także odmiennych
ustaleniach, a takich zabrakło w rozpoznawanej sprawie.
Sumując powyższe, w świetle przyjętych w podstawie zaskarżonego wyroku
ustaleń faktycznych, zarzuty naruszenia przepisów prawa materialnego są
uzasadnione w stopniu wymuszającym jego uchylenie (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 9 stycznia 2015 r., V CSK 133/14 oraz powołane w nim
orzecznictwo).
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
k.p.c. oraz art. 108
§ 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c. orzekł jak w sentencji wyroku.
kc
9