Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 165/15
POSTANOWIENIE
Dnia 3 marca 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Bogumiła Ustjanicz
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku M. Spółka Jawna z siedzibą
w S. oraz G. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
z siedzibą w D.
przy uczestnictwie A. B. - jako Syndyka Masy Upadłości
S. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w K.,
wierzycielki hipotecznej – P. Spółki Akcyjnej w K.
i P. D.
o wpis prawa własności w księdze wieczystej macierzystej […]
oraz wykreślenie z niej i z ksiąg współobciążonych nieruchomości lokalowych
hipoteki umownej kaucyjnej łącznej w kwocie 6.000.000 zł,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 3 marca 2016 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczki postępowania - wierzycielki hipotecznej P. Spółki
Akcyjnej w K.
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 26 maja 2014 r.
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w K. do ponownego rozpoznania, pozostawiając
temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Zaskarżonym postanowieniem z dnia 26 maja 2014 r. Sąd Okręgowy w K.
oddalił apelację uczestniczki postępowania P. SA od postanowienia Sądu
Rejonowego w K. utrzymującego w mocy dokonany przez referendarza sądowego
wpis wykreślenia hipoteki umownej łącznej w wysokości 6 000 000 zł obciążającej
odrębną własność lokalową uczestnika postępowania P. D., dla której prowadzona
jest przez wymieniony Sąd Rejonowy księga wieczysta [...].
Z podstawy faktycznej postanowienia wynika, że S. sp. o.o. dnia 19
października 2006 r. nabyła nieruchomość w D. przy ul. W., dla której Sąd
Rejonowy w K. prowadzi księgę wieczystą […], i wybudowała na niej hotel. W
dziale IV wymienionej księgi wieczystej została wpisana między innymi hipoteka
umowna kaucyjna do kwoty 6 000 000 zł na rzecz P. SA (poprzednio G. SA).
W wybudowanym hotelu wymieniona spółka ustanowiła odrębne własności
lokali i sprzedawała je. Jednym z nabywców był uczestnik postępowania P.D., który
kupił dnia 13 grudnia lokal nr […], dla którego założono księgę wieczystą […]; w
dziale czwartym tej księgi wpisano osiem hipotek, w tym hipotekę umowną łączną
kaucyjną wpisaną na rzecz P. SA, obciążającą nieruchomość macierzystą i
nieruchomości lokalowe.
Po ogłoszeniu 2011 r. upadłości likwidacyjnej S. sp. o.o. syndyk masy
upadłości sprzedał wnioskodawcom M. sp. j. i G. sp. z o.o. przedsiębiorstwo
upadłej spółki jako całość. Sprzedaż przedsiębiorstwa nastąpiła ze skutkiem
przewidzianym w art. 313 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i
naprawcze (jedn. tekst Dz. U. z 2015 r., poz. 233 ze zm. – dalej: „p.u.n.”). Nabywcy
w dniu 17 września 2013 r. zostali ujawnieni w dziale drugim macierzystej księgi
wieczystej jako współwłaściciele udziału nieruchomości gruntowej zabudowanej w
wysokości 142 498/870 773 części i w dziale drugim każdej z ksiąg wieczystych
założonych dla sprzedanych lokali. Tego samego dnia referendarz sądowy w dziale
czwartym macierzystej księgi wieczystej i w dziale czwartym kilkudziesięciu ksiąg
wieczystych nieruchomości lokalowych, w tym w księdze wieczystej prowadzonej
3
dla nieruchomości lokalowej uczestnika postępowania P. D., wykreślił hipotekę
umowną łączną w wysokości 6 000 000 zł.
W dniu 30 września 2013 r. wnioskodawcy, będący współwłaścicielami
udziału w zabudowanej nieruchomości gruntowej, dla której jest prowadzona
macierzysta księga wieczysta […], dokonali umownego zniesienia współwłasności
w ten sposób, że ustanowili 49 odrębnych własności lokali i zostali wykreśleni z
działu drugiego księgi wieczystej, w którym nie ma już wpisanych osób fizycznych
ani prawnych, pozostawały tylko dane dotyczące odłączonych 190 lokali i wielkości
udziałów właścicieli tych lokali w nieruchomości macierzystej.
Uczestniczka postępowania P. SA wniosła skargę na dokonany przez
referendarza wpis wykreślenia hipoteki łącznej obciążającej nieruchomość lokalową
uczestnika postępowania P. D. Sąd Rejonowy w K. postanowieniem z dnia 28
listopada 2013 utrzymał zaskarżony w wpis w mocy. Przyjął, że wygaśnięcie
przysługującej spółce hipoteki w wysokości 6 000 000 zł, obciążającej udział
upadłej spółki w zabudowanej nieruchomości gruntowej, objętej macierzystą
księgą wieczystą […], spowodowało także wygaśnięcie hipotek łącznych
obciążających nieruchomości lokalowe wyodrębnione i zbyte osobom trzecim przed
sprzedażą przez syndyka przedsiębiorstwa upadłej spółki ze względu na łączny
charakter tych hipotek. W ocenie Sądu wygaśnięcie hipotek zobowiązywało go do
wykreślenia ich z urzędu w księgach wieczystych prowadzonych dla
współobciążonych nieruchomości lokalowych. Jako podstawę prawną wykreślenia
hipotek wskazał § 11 ust. 4 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia
17 września 2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych i zbioru
dokumentów (Dz.U. Nr 102, poz. 1122 ze zm. – dalej: „rozp. MS”) i umowę
sprzedaży przedsiębiorstwa upadłej spółki, zawartą ze skutkami przewidzianymi
w art. 313 ust. 2-4 p.u.n. Podkreślając niejednolitość poglądów co do tego, czy
hipotekę łączną należy traktować jako jedno prawo rzeczowe, czy też wiele praw
rzeczowych połączonych wspólną więzią prawną, wynikającą z tożsamości
wierzycieli, opowiedział się za poglądem jedności tego prawa i przyjął, że
konsekwencją takiej konstrukcji jest konieczność wykreślenia hipoteki łącznej także
w księgach wieczystych nieruchomości lokalowych.
4
Sąd Okręgowy podzielił rozstrzygnięcie Sądu pierwszej instancji. Wskazał,
że wygaśnięcie hipoteki obciążającej składnik przedsiębiorstwa upadłego dłużnika
na skutek zbycia tego przedsiębiorstwa w toku postępowania upadłościowego
(art. 317 ust. 2 p.u.n.) nie pociąga za sobą wygaśnięcia wierzytelności
zabezpieczonej hipoteką, a wierzyciel może poszukiwać zaspokojenia z ceny
uzyskanej ze sprzedaży (art. 313 ust. 2 zdanie drugie p.u.n.). W ocenie Sądu
odwoławczego, gdy przedmiotem sprzedaży przedsiębiorstwa upadłego jest
ułamkowa część nieruchomości, z której wcześniej zostały wyodrębnione
nieruchomości lokalowe i w związku z tym powstała hipoteka łączna na
nieruchomości macierzystej i nieruchomościach lokalowych, skutek sprzedaży jest
podwójny, a mianowicie, po pierwsze wyjście nieruchomości z majątku upadłego
powoduje wygaśnięcie hipoteki obciążającej tę nieruchomość, a wierzyciel uzyskuje
prawo do zaspokojenia z ceny sprzedaży, po drugie następuje wygaśnięcie hipoteki
łącznej na nieruchomościach lokalowych wyodrębnionych przed sprzedażą
przedsiębiorstwa. Opowiadając się z za koncepcją jedności hipoteki łącznej, Sąd
Okręgowy uznał, że w tej sytuacji wygaśnięcie hipoteki na podstawie art. 317 ust. 2
p.u.n. obejmuje wszystkie nieruchomości nią obciążone. Argumentu wspierającego
to stanowisko dostarcza także okoliczność sprawowania przez upadłego dłużnika
w ramach prowadzonego przedsiębiorstwa zarządu całym kompleksem
wypoczynkowym, obejmującym również lokale stanowiące odrębną własność osób
trzecich. Prawo zarządu stanowiło bowiem składnik zbytego przedsiębiorstwa, co
oznacza, że nabycie tego przedsiębiorstwa bez obciążeń rozciąga się także na
składniki, których własność przysługuje innym osobom.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach, pełnomocnik P. SA
zarzucił naruszenie art. art. 317 ust. 2 i art. 313 ust. 2 p.u.n. w związku z art.76 ust.
1 u.k.w.h., art. 317 ust. 2 p.u.n. w związku z art. 551
k.c., art. 94 u.k.w.h. i art. 328 §
2 k.p.c. Powołując się na te podstawy, wniósł o „zmianę zaskarżonego
postanowienia przez uchylenie orzeczenia referendarza sądowego” bądź o
uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
Nieuzasadniony jest zarzut wydania zaskarżonego postanowienia
z naruszeniem art. 328 § 2 k.p.c., sformułowany bez powiązania z przepisami
odnoszącymi się do postępowania odwoławczego i trybu procesowego (art. 391 § 1
i art. 13 § 2 k.p.c.). Zgodnie z ugruntowanym orzecznictwem Sądu Najwyższego
zarzut naruszenia przytoczonego przepisu postępowania może stanowić skuteczną
podstawę skargi kasacyjnej jedynie wówczas, gdy wady uzasadnienia
zaskarżonego orzeczenia uniemożliwiają dokonanie kontroli kasacyjnej
rozstrzygnięcia (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada 1998 r., III CKN
798/98, OSNC 1999, nr 4, poz., 83, z dnia 26 listopada 1999 r., III CKN 460/98,
OSNC 2000, nr 5, poz. 100, z dnia 4 stycznia 2007 r., V CSK 364/06, nie publ.
i z dnia 5 sierpnia 2015 r., V CSK 671/15, nie publ.). Taka sytuacja nie zachodzi
w wypadku uzasadnienia zaskarżonego postanowienia. Ubocznie należy jednak
zauważyć, co nie ma znaczenia dla oceny zasadności omawianego zarzutu, że
budzi wątpliwości oznaczenie lokalu, którego dotyczy postępowanie, ponieważ tym
samym numerem został oznaczony lokal w sprawie zarejestrowanej w Sądzie
Najwyższym pod sygnaturą III CSK 164/15.
O uwzględnieniu skargi kasacyjnej przesądziły natomiast zarzuty naruszenia
prawa przytoczone w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej.
Racje ma skarżąca, że zaskarżone postanowienie zostało wydane
z naruszeniem art. 317 ust. 2 i art. 313 ust. 2 p.u.n. w związku z art. 76 ust 1
ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst Dz. U.
z 2013 r., poz. 707 ze zm. – dalej: „u.k.w.h.”). Przede wszystkim należy zauważyć,
że – jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 7 maja 2008 r., II CSK
663/07 (OSNC-ZD 2009, nr 2, poz. 47) - do sprzedaży w toku postępowania
upadłościowego przedsiębiorstwa jako całości stosuje się wyłącznie art. 317 p.u.n.,
a nie art. 313 p.u.n., dotyczący zbywania w postępowaniu upadłościowym
nieruchomości. Przedsiębiorstwo stanowi jednolitą, zorganizowaną całość
gospodarczą, której elementem mogą być m.in. nieruchomości wykorzystywane
przez przedsiębiorstwo w jego działalności (art. 551
pkt 2 k.c.). Nieruchomości
będące elementem przedsiębiorstwa w pewnym sensie tracą samodzielność,
ponieważ dzielą los przedsiębiorstwa. Stosowanie do nich ogólnego reżimu
prawnego właściwego dla nieruchomości musi wynikać z konkretnego przepisu
6
prawa (np. art. 751
§ 4 k.c.), za rozróżnieniem skutków zbycia przedsiębiorstwa
jako całości oraz zbycia nieruchomości niewłączonej w jego skład przemawia też
odrębne ujęcie w przepisach prawa upadłościowego i naprawczego likwidacji masy
upadłości w drodze sprzedaży przedsiębiorstwa i jego skutków (art. 317 p.u.n.),
i odrębnie – konsekwencji sprzedaży nieruchomości upadłego (art. 313 p.u.n.).
Sąd Najwyższy zwrócił też w omawianym orzeczeniu uwagę na celowościowe
aspekty przyjęcia jednego reżimu w wypadku sprzedaży zorganizowanej całości
gospodarczej, szczególnie, że jest to sposób likwidacji majątku masy upadłości
preferowany i najkorzystniejszy nie tylko dla wierzycieli upadłego, ale także dla
innych podmiotów zainteresowanych jego funkcjonowaniem (np. pracownicy,
kontrahenci). Akceptując przytoczoną argumentację należy podzielić stanowisko,
że ocena skutków zbycia nieruchomości jako składnika sprzedanego przez syndyka
przedsiębiorstwa upadłego wyłącza dopuszczalność stosowania reguł
przewidzianych w art. 313 p.u.n., z wyjątkiem jedynie § 3 i 4 tego przepisu, do
których odsyła właściwy jako podstawa prawna oceny art. 317 p.u.n. w ust. 2 in fine.
Zawarta przez syndyka masy upadłości umowa sprzedaży przedsiębiorstwa jest
więc, na mocy art. 317 ust. 2 p.u.n. podstawą wykreślenia tylko tych hipotek, które
obciążają nieruchomości wchodzące w skład przedsiębiorstwa. Artykuł 317 w ust. 1
i 2 p.u.n. wskazuje zakres praw, jakie uzyskuje nabywca przedsiębiorstwa upadłego
w wyniku umowy sprzedaży dokonanej w postępowaniu upadłościowym. Artykuł
317 ust. 2 p.u.n. określa także zakres jego odpowiedzialności osobistej i rzeczowej
za długi upadłego. Z przepisu tego wynika, że nabywca przedsiębiorstwa upadłego
nie odpowiada za długi upadłego, a przedsiębiorstwo otrzymuje w stanie wolnym
od obciążeń, ponieważ – co stanowi zasadę – wszelkie obciążenia na składnikach
przedsiębiorstwa wygasają. Wyjątki od tej reguły wprowadza zawarte w art. 317
ust. 2 p.u.n. odesłanie do postanowień art. 313 ust. 3 i 4 p.u.n., jednak zakres
wyłączeń jest ograniczony do praw o szczególnym znaczeniu gospodarczym
(służebność drogi koniecznej, przesyłu, służebność ustanowiona z powodu
przekroczenia granicy przy budowie, a na wniosek inne służebności gruntowe
konieczne dla nieruchomości władnącej) lub o szczególnym znaczeniu społecznym
(pod pewnymi warunkami - użytkowanie i prawa dożywotnika). Konsekwencje
przewidziane w powołanych przepisach odnoszą się jedynie do obciążeń i praw
7
związanych ze składnikami sprzedanego przedsiębiorstwa i powstałych w związku
z jego działalnością zobowiązań. Przepisy nie przewidują natomiast możliwości
objęcia tego rodzaju skutkami o charakterze szczególnym, wynikającym ze związku
postępowania upadłościowego i postępowania egzekucyjnego, innych podmiotów,
które pozostają właścicielami praw majątkowych wywodzących się wprawdzie
z majątku podmiotu, którego upadłość została ogłoszona, jednak zostały nabyte na
zwykłych zasadach przed jej ogłoszeniem i nigdy nie wchodziły w skład masy
upadłości. Artykuł 317 ust. 2 p.u.n. nie stanowi więc podstawy do przyjęcia, że
wygasa hipoteka łączna obciążająca odrębne lokale, stanowiące przedmiot
własności osób trzecich i niewchodzące w skład zbywanego przedsiębiorstwa
upadłego.
Nieuzasadnione jest wiązanie wygaśnięcia hipoteki łącznej obciążającej
odrębną własność lokalową uczestnika postępowania ze sprawowanym przez
upadłego przed ogłoszeniem jego upadłości zarządem całym kompleksem
wypoczynkowym, obejmującym również lokale stanowiące odrębną własność osób
trzecich. Wykonywanie zarządu nie ma bowiem żadnego wpływu na losy hipoteki
obciążającej nieruchomość lokalową.
Przyjmuje się, że hipoteka łączna stanowi wyjątek od zasady szczegółowości
hipoteki, zgodnie z którą jedna hipoteka zabezpiecza jedną wierzytelność
(art. 65 ust. 1 u.k.w.h.). Powstaje ona zarówno w drodze czynności prawnej, jak
i z mocy ustawy. Zgodnie z art. 76 ust. 1 u.k.w.h., w razie podziału nieruchomości
hipoteka obciążająca dotychczas nieruchomość obciąża wszystkie nieruchomości
utworzone przez podział. Ustanowienie odrębnej własności lokali i przeniesienie jej
na rzecz osoby trzeciej prowadzi do podziału nieruchomości, a jeżeli była ona
obciążona hipoteką, także do powstania z mocy ustawy hipoteki łącznej na
wyodrębnionej części nieruchomości przez przekształcenie dotychczasowej
hipoteki, jeżeli przepis szczególny nie wyłącza takiego skutku.
Konstrukcja hipoteki łącznej, jak trafnie wskazał Sąd drugiej instancji, budziła
wątpliwości w orzecznictwie i piśmiennictwie. Dotyczyły one tego, czy stanowi ona
jedno prawo czy wiele praw obciążających różne nieruchomości. Obecnie
zdecydowanie dominuje pogląd, że obciążenie każdej nieruchomości ma charakter
8
samodzielny. Wniosek taki płynie z konstrukcji hipoteki, polegającej na tym, że
hipoteki na poszczególnych nieruchomościach - każda z osobna - zabezpieczają
całą wierzytelność, każda z nich może stanowić przedmiot odrębnego
rozporządzenia, a wierzyciel uprawniony jest do dochodzenia zaspokojenia
wierzytelności w całości lub w części z każdej nieruchomości
obciążonej, według swego uznania (por. m.in. postanowienia Sądu Najwyższego
z dnia 4 grudnia 2009 r., III CZP 101/09 i z dnia 28 lutego 2014 r., IV CSK 319/13
nie publ.). Samodzielność hipotek zabezpieczających łącznie wierzytelność
uniemożliwia rozciągnięcie skutku przewidzianego w art. 317 ust. 2 p.u.n. także na
hipoteki obciążające nieruchomości powstałe z podziału tej wchodzącej w skład
przedsiębiorstwa upadłego i zbyte przed ogłoszeniem upadłości, ponieważ nie
stanowiły one już składnika majątku przedsiębiorstwa. Prowadzi to do wniosku, że
sprzedaż w postępowaniu upadłościowym przedsiębiorstwa upadłego, którego
konsekwencją jest wygaśnięcie hipoteki obciążającej nieruchomość objętą
majątkiem przedsiębiorstwa, nie ma wpływu na byt hipotek łącznych, obciążających
nieruchomości stanowiące własność osób trzecich. (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 26 czerwca 2014 r., II CSK 543/13, PiP 2015, nr 6 poz.123).
Samodzielnej podstawy do wykreślenia hipoteki łącznej nie może również
stanowić § 11 ust. 4 rozp. MS stanowiący, że prawa, roszczenia, inne ciężary
lub ograniczenia, które wygasły względem wszystkich nieruchomości obciążonych,
wykreśla się z urzędu we wszystkich księgach wieczystych nieruchomości
współobciążonych, mimo że został złożony wniosek o wykreślenie tylko w jednej
księdze wieczystej, ponieważ przepis ten ma jedynie charakter normy wykonawczej
procesowej (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 5 listopada 2014r., III CZP
77/14, OSNC 2015, nr 9, poz. 99, i nie publikowane postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 6 maja 2009 r., II CSK 670/08, z dnia 18 lutego 2010 r., II CSK
406/09, z dnia 10 listopada 2010 r., II CSK 199/10, z dnia 27 września 2012 r.,
III CSK 303/11, i z dnia 9 maja 2014 r., I CSK 327/13).
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji
postanowienia (art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.).
kc
9
db