Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 314/11
POSTANOWIENIE
Dnia 26 stycznia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Katarzyna Gonera
w sprawie z odwołania M. C.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanej M. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością o
ustalenie obowiązku ubezpieczenia,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 26 stycznia 2012 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 6 kwietnia 2011 r.,
1. odmawia przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania;
2. zasądza od ubezpieczonej na rzecz organu rentowego
kwotę 120 (sto dwadzieścia) złotych tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy– Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z 6 lipca
2010 r., oddalił odwołanie M. C. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z 6
maja 2009 r., w której stwierdzono, że w okresie od 1 czerwca 2006 r. do 28 lutego
2007 r. ubezpieczona nie podlegała ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z
tytułu zatrudnienia na podstawie umowy o pracę nakładczą zawartej z M. Spółką z
o.o.
2
Sąd Okręgowy ustalił, że ubezpieczona, prowadząca działalność
gospodarczą na podstawie wpisu do rejestru działalności gospodarczej, od 1
stycznia 2006 r. do 28 lutego 2007 r. zgłoszona została do obowiązkowych
ubezpieczeń społecznych, emerytalnych i rentowych z tytułu wykonywania pracy
nakładczej przez płatnika składek M. Spółkę z o.o. Podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenie społeczne z tytułu pracy nakładczej podane przez płatnika wynosiły
32,43 zł (za okres od lutego 2006 r. do sierpnia 2006 r.) oraz 28 zł (za okres od
września 2006 r. do marca 2007 r.) z wyjątkiem stycznia 2006 r., kiedy była to
kwota 4,43 zł. Sąd pierwszej instancji ustalił również, że 1 stycznia 2006 r. M. C.
zawarła z M. Spółką z o.o. umowę o pracę nakładczą na czas nieokreślony,
zgodnie z którą zobowiązała się do przygotowania, kopertowania, adresowania i
wysyłania materiałów reklamowych dostarczonych przez nakładcę. Strony określiły
minimalną ilość pracy na 145 kompletów reklamowych po 3,50 zł brutto za sztukę.
Sąd Okręgowy ustalił, że ubezpieczona od pierwszego miesiąca wykonywania
pracy nakładczej do czasu rozwiązania umowy, w żadnym miesiącu tego okresu
nie wykonała minimalnej ilości pracy określonej w umowie, tj. 145 kompletów po
3,50 zł brutto za komplet, a wykonywała ją w znikomym zakresie, skoro zamiast
wynagrodzenia 507,50 zł brutto otrzymywała przeciętnie 28 zł brutto lub 32,43 zł
brutto.
W ocenie Sądu Okręgowego umowa o pracę nakładczą zawarta 1 stycznia
2006 r. pomiędzy M. Spółką z o.o. a M. C. była nieważna jako mająca na celu
obejście prawa (art. 58 § 1 k.c.). W toku postępowania zostało wykazane, że strony
umowy od początku nie miały zamiaru i nie realizowały istotnego elementu umowy
o pracę nakładczą, tj. minimalnej ilości pracy gwarantującej wynagrodzenie w
wysokości co najmniej połowy minimalnego wynagrodzenia za pracę zgodnie z § 3
ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 31 grudnia 1975 r. w sprawie
uprawnień pracowniczych osób wykonujących pracę nakładczą, który stanowi, że w
umowie strony określają minimalną miesięczną ilość pracy, której wykonanie należy
do obowiązków wykonawcy. Minimalna miesięczna ilość pracy powinna być tak
ustalona, aby jej wykonanie zapewniało uzyskanie co najmniej 50% najniższego
wynagrodzenia określonego przez Ministra Pracy i Polityki Socjalnej.
3
Sąd Apelacyjny– Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z 6
kwietnia 2011 r., oddalił apelację ubezpieczonej wniesioną od wyroku Sądu
Okręgowego.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że M. C. - będąca wykonawcą umowy o pracę
nakładczą, nie spełniła warunku określonego w § 3 ust. 1 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 31 grudnia 1975 r. w sprawie uprawnień pracowniczych osób
wykonujących pracę nakładczą, a mianowicie nie zrealizowała obowiązku
wykonania pracy w minimalnym rozmiarze, która powinna być tak ustalona, aby jej
wykonanie zapewniło uzyskanie co najmniej 50% najniższego wynagrodzenia.
Niespełnienie tej przesłanki w całości wskazuje, że strony zawarły umowę o pracę
nakładczą w celu obejścia prawa (art. 58 § 1 k.c.) zatem umowa jest nieważna i nie
stanowi tytułu podlegania ubezpieczeniom społecznym.
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego wniósł w imieniu
ubezpieczonej jej pełnomocnik, zaskarżając wyrok ten w całości. Skarga kasacyjna
została oparta na podstawie naruszenia prawa materialnego poprzez niewłaściwą
wykładnię oraz niewłaściwe zastosowanie art. 58 § 1 k.c. oraz art. 83 § 1 k.c. w
związku z art. 9 ust. 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych oraz w związku z § 3 i § 11 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 31 grudnia 1975 r. w sprawie uprawnień pracowniczych osób
wykonujących pracę nakładczą (Dz.U. z 1976 r. Nr 3, poz.19 ze zm.).
Konieczność przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania skarżąca
uzasadniła tym, że w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne i związana z
tym potrzeba wykładni art. 83 § 1 k.c. budzącego poważne wątpliwości; w
szczególności wyjaśnienia wymaga czy umowa (o pracę nakładczą) jest nieważna
z uwagi na jej pozorność stosownie do art. 83 § 1 k.c., w sytuacji gdy umowa ta
była faktycznie wykonywana, choć ubezpieczony osiągał wynagrodzenie niższe niż
wymagane przez przepisy regulujące pracę nakładczą.
Skarżąca podniosła, że w sprawie występuje ponadto istotne zagadnienie
prawne i związana z tym potrzeba wykładni § 3 ust. 1 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 31 grudnia 1975 r. w sprawie uprawnień pracowniczych osób
wykonujących pracę nakładczą w związku z art. 58 § 1 k.c. budzących poważne
wątpliwości; w szczególności wyjaśnienia wymaga czy uzyskanie przez nakładcę
4
50% najniższego wynagrodzenia określonego przez Ministra Pracy i Polityki
Socjalnej jest elementem konstrukcyjnym umowy o pracę nakładczą, a jeśli tak to
czy w sytuacji, w której ubezpieczony osiągał wynagrodzenie niższe niż 50 %
najniższego wynagrodzenia, ale otrzymywał jednak wynagrodzenie z tego tytułu,
umowę o pracę nakładczą można uznać za nieważną, a idąc dalej – wyłączyć
ubezpieczonego z ubezpieczeń społecznych z tytułu zatrudnienia na podstawie
umowy o pracę nakładczą.
Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu oraz zasądzenie od organu
rentowego na jej rzecz kosztów procesu za postępowanie przed Sądem
Najwyższym, ewentualnie o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku i uchylenie
zaskarżonej decyzji organu rentowego oraz zasądzenie od organu rentowego na
rzecz skarżącej kosztów procesu za obydwie instancje.
Odpowiedź na skargę kasacyjną złożył w imieniu Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych jego pełnomocnik, wnosząc o wydanie postanowienia w przedmiocie
odmowy przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania oraz zasądzenie od
ubezpieczonej na rzecz organu rentowego zwrotu kosztów zastępstwa
procesowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie kwalifikuje się do przyjęcia jej do merytorycznego
rozpoznania.
Zgodnie z art. 3989
§ 1 k.p.c., Sąd Najwyższy przyjmuje skargę kasacyjną do
rozpoznania, jeżeli: 1) w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne, 2) istnieje
potrzeba wykładni przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości lub
wywołujących rozbieżności w orzecznictwie sądów, 3) zachodzi nieważność
postępowania lub 4) skarga kasacyjna jest oczywiście uzasadniona.
Jako okoliczność mającą uzasadniać przyjęcie skargi kasacyjnej do
rozpoznania skarżąca powołała występujące w sprawie istotne zagadnienia prawne
(art. 3989
§ 1 pkt 1 k.p.c.). Powołana przez skarżącą okoliczność nie uzasadnia
jednak – w ocenie Sądu Najwyższego – przyjęcia skargi kasacyjnej do
5
rozpoznania. Żadna z zasygnalizowanych przez skarżącą kwestii nie może być
uznana za istotne zagadnienie prawne w rozumieniu art. 3989
§ 1 pkt 1 k.p.c.
Pełnomocnik skarżącej nie wykazał, że przedstawione zagadnienia uzasadniają
przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania ze względu na jej publicznoprawne
funkcje – potrzebę ujednolicenia orzecznictwa sądów powszechnych lub rozwoju
jurysprudencji. Tak określony cel skargi kasacyjnej wynika nie tylko ze szczególnej
konstrukcji tego nadzwyczajnego środka zaskarżenia, ale przede wszystkim z
ustrojowej, konstytucyjnej funkcji Sądu Najwyższego, którą stanowi sprawowanie
nadzoru nad działalnością wszystkich innych sądów, a także zapewnianie
prawidłowości oraz jednolitości wykładni prawa i praktyki sądowej. W
rozpoznawanej sprawie nie ma takich kwestii, których rozstrzygnięcie przez Sąd
Najwyższy służyłoby ujednoliceniu wykładni i stosowania prawa oraz rozwojowi
orzecznictwa. Kwestie przedstawione przez skarżącą jako zagadnienia prawne
zostały już rozstrzygnięte we wcześniejszym orzecznictwie Sądu Najwyższego,
dotyczącym możliwości skutecznego objęcia ubezpieczeniem społecznym z tytułu
umowy o pracę nakładczą osób prowadzących pozarolniczą działalność
gospodarczą, w sytuacji gdy zawarcie umowy o pracę nakładczą, a zwłaszcza
sposób jej wykonania, nie prowadziły do osiągnięcia dochodu (wynagrodzenia) co
najmniej w wysokości połowy minimalnego wynagrodzenia za pracę.
Zagadnienia prawne sformułowane w skardze kasacyjnej zostały
szczegółowo wyjaśnione przez Sąd Najwyższy w licznych wcześniejszych
orzeczeniach.
Sąd Najwyższy przyjął, że pozorna umowa o pracę nakładczą, na podstawie
której jej strony nie miały zamiaru i nie realizowały konstrukcyjnych cech
(elementów) tego typu zobowiązania, dotyczących rozmiaru wykonywanej pracy w
ilości gwarantującej wynagrodzenie w wysokości co najmniej połowy minimalnego
wynagrodzenia za pracę, nie stanowi uprawnionego tytułu podlegania
ubezpieczeniom społecznym osób wykonujących pracę nakładczą (por. wyrok
Sądu Najwyższego z 13 października 2010 r., II UK 105/10, LEX nr 687035). Skoro
pozorność umowy jest okolicznością faktyczną, a nie normatywną, oznacza to
wyłączenie spod kontroli kasacyjnej tego ustalenia w jakimkolwiek aspekcie (por.
wyroki Sądu Najwyższego: z 6 listopada 1996 r., II UKN 9/96, OSNAPiUS 1997, nr
6
11, poz. 201; z 23 stycznia 1997 r., I CKN 51/96, OSNC 1997, nr 6-7, poz. 79; z 18
maja 2006 r., II UK 164/05, Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2006, nr 9, s. 33; z
28 kwietnia 2010 r., II UK 334/09, LEX nr 604221). W konsekwencji przedstawione
w skardze zagadnienie związane z wykładnią art. 83 § 1 k.c. nie uzasadnia
przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania.
Przychód z tytułu pracy nakładczej osób jednocześnie prowadzących
pozarolniczą działalność gospodarczą nie powinien być niższy od połowy
minimalnego wynagrodzenia za pracę, aby mógł spowodować objęcie
ubezpieczeniami społecznymi z tytułu pracy nakładczej (por. np. wyroki Sądu
Najwyższego z 9 stycznia 2008 r., III UK 73/07, LEX nr 356045; z 9 stycznia 2008
r., III UK 74/07, LEX nr 376437; z 9 stycznia 2008 r., III UK 75/07, LEX nr 465894; z
9 stycznia 2008 r., III UK 76/07, LEX nr 465905; z 9 stycznia 2008 r., III UK 77/07,
LEX nr 465895; z 17 kwietnia 2008 r., I UK 318/09, LEX nr 707859; z 5 czerwca
2009 r., I UK 21/09, LEX nr 515699). W wyrokach tych Sąd Najwyższy wyraził
następujące stanowisko:
Istotnym elementem umowy o pracę nakładczą jest określenie minimalnej
miesięcznej ilości pracy, a tym samym zapewnienie wykonawcy określonego
minimalnego wynagrodzenia. Jeśli zatem strony umowy o pracę nakładczą
zawierają ją z zamiarem niedotrzymania tego warunku, w istocie ich oświadczenia
woli są dotknięte pozornością. Jeżeli umowa o pracę nakładczą jest zawarta przez
przedsiębiorcę (osobę prowadzącą pozarolniczą działalność gospodarczą) w
sposób pozorny (art. 83 § 1 k.c.), a składki na ubezpieczenia społeczne miałyby
być ustalane od wynagrodzenia niższego niż połowa płacy minimalnej, Zakład
Ubezpieczeń Społecznych ma prawo odmówić objęcia przedsiębiorcy
korzystniejszym ubezpieczeniem z tytułu umowy o pracę nakładczą (wyrok z 9
stycznia 2008 r., III UK 73/07, LEX nr 356045).
W zakresie nieunormowanym przepisami rozporządzenia Rady Ministrów z
dnia 31 grudnia 1975 r. w sprawie uprawnień pracowniczych osób wykonujących
pracę nakładczą, które przenoszą na te osoby określone uprawnienia pracownicze,
do oceny ważności umowy o pracę nakładczą i zobowiązań z niej wynikających
mają zastosowanie przepisy Kodeksu cywilnego. Wykładnia funkcjonalna i
systemowa przepisów prawa pracy i prawa ubezpieczeń społecznych prowadzi do
7
wniosku o doniosłości prawnej tylko takiej umowy o pracę nakładczą, w której
strony uzgodniły i faktycznie realizowały rozmiar wykonanej pracy nakładczej w
ilości gwarantującej wynagrodzenie w wysokości co najmniej połowy minimalnego
wynagrodzenia za pracę. Pozorna umowa o pracę nakładczą, na podstawie której
jej strony nie miały zamiaru i nie realizowały konstrukcyjnych cech (elementów)
tego zobowiązania dotyczących rozmiaru wykonywanej pracy w ilości
gwarantującej wynagrodzenie w wysokości co najmniej połowy minimalnego
wynagrodzenia za pracę, nie stanowi uprawnionego tytułu podlegania obowiązkowo
ubezpieczeniom społecznym osób wykonujących pracę nakładczą (art. 6 ust. 1 pkt
2 w związku z art. 9 ust. 2 in fine ustawy z 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych). Pozorne czynności prawne lub zachowania naruszające
zasady współżycia społecznego nie korzystają z ochrony Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej (wyrok z 9 stycznia 2008 r., III UK 74/07, LEX nr 376437,
a także wyrok z 9 stycznia 2008 r., III UK 75/07, OSNP 2009, nr 3-4, poz. 53 i
wyrok z 9 stycznia 2008 r., III UK 77/07, LEX nr 465895).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalone jest stanowisko, że jeśli
strony umowy o pracę nakładczą zawierają ją z zamiarem niedotrzymania warunku
zapewnienia wykonawcy comiesięcznego wynagrodzenia odpowiadającego
przynajmniej połowie minimalnego wynagrodzenia za pracę, to ich oświadczenia
woli dotknięte są pozornością. W takiej sytuacji, jeśli podstawa wymiaru składek na
ubezpieczenia społeczne jest niższa od połowy płacy minimalnej, Zakład
Ubezpieczeń Społecznych ma prawo odmówić objęcia wykonawcy ubezpieczeniem
z tytułu wykonywania pracy nakładczej. Doniosłość prawną posiada bowiem tylko
taka umowa o pracę nakładczą, w której strony uzgodniły i realizowały rozmiar
wykonanej pracy nakładczej w ilości gwarantującej wynagrodzenie w wysokości co
najmniej połowy minimalnego wynagrodzenia za pracę. Z kolei, pozorna umowa o
pracę nakładczą, na podstawie której jej strony nie miały zamiaru i nie realizowały
konstrukcyjnych cech (elementów) tego zobowiązania, dotyczących rozmiaru
wykonywanej pracy w ilości gwarantującej wynagrodzenie w wysokości co najmniej
połowy minimalnego wynagrodzenia za pracę, nie stanowi uprawnionego tytułu
podlegania obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym osób wykonujących pracę
8
nakładczą, co wynika z art. 6 ust. 1 pkt 2 w związku z art. 9 ust. 2 in fine ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych.
W tych okolicznościach nie można przyjąć, aby na tle wykładni art. 83 § 1
k.c. istniały istotne problemy prawne, w postaci sformułowanej przez skarżącą,
wymagające rozstrzygnięcia przez Sąd Najwyższy.
Biorąc pod uwagę powołane wyżej orzecznictwo, Sąd Najwyższy nie znalazł
również przesłanek do udzielenia odpowiedzi na drugie „istotne zagadnienie
prawne” przedstawione w skardze kasacyjnej oraz do ponownego dokonania
wykładni art. 58 § 1 k.c. oraz § 3 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 31
grudnia 1975 r. w sprawie uprawnień pracowniczych osób wykonujących pracę
nakładczą, ponieważ ich treść nie budzi „poważnych wątpliwości” interpretacyjnych
w okolicznościach rozpoznanej sprawy.
Odwołanie się do przesłanki istnienia potrzeby wykładni przepisów prawnych
budzących poważne wątpliwości lub wywołujących rozbieżności w orzecznictwie
sądów wymaga wykazania, że określony przepis prawa, mimo że budzi poważne
wątpliwości, nie doczekał się jeszcze wykładni bądź niejednolita jego wykładnia
wywołuje rozbieżności w orzecznictwie sądów, które należy przytoczyć (por.
postanowienie Sądu Najwyższego z 15 października 2002 r., II CZ 102/02, LEX nr
57231). Zgodnie z przyjętymi w doktrynie i judykaturze poglądami, brak potrzeby
wykładni przepisów prawnych ma miejsce wtedy, gdy przepisy te zostały
dostatecznie wyjaśnione w dotychczasowym orzecznictwie sądów, w szczególności
w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Nie istnieje potrzeba wykładni przepisów
prawa (art. 3989
§ 1 pkt 2 k.p.c.) ani nie występuje w sprawie istotne zagadnienie
prawne (art. 3989
§ 1 pkt 1 k.p.c.), jeżeli Sąd Najwyższy zajął już stanowisko w
kwestii tego zagadnienia prawnego lub wykładni przepisów i wyraził swój pogląd we
wcześniejszych orzeczeniach, a nie zachodzą żadne okoliczności uzasadniające
zmianę tego poglądu (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 16 stycznia 2006 r.,
I PK 230/02, OSNAPiUS – wkładka 2003, nr 13, poz. 5).
Mając na uwadze powyższe okoliczności, Sąd Najwyższy odmówił przyjęcia
skargi kasacyjnej do rozpoznania na podstawie art. 3989
§ 2 k.p.c. i orzekł o
kosztach postępowania kasacyjnego na podstawie art. 98 § 1 k.p.c. i § 12 ust. 4 pkt
2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie
9
opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa
kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z
urzędu (Dz.U. Nr 163, poz. 1349 ze zm.).