Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I PK 86/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 listopada 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Beata Gudowska (przewodniczący)
SSN Bogusław Cudowski
SSA Anna Szczepaniak - Cicha (sprawozdawca)
Protokolant Anna Pęśko
w sprawie z powództwa A. S.
przeciwko Bankowi […]
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 12 listopada 2014 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 11 lipca 2013 r.,
1) oddala skargę,
2) zasądza od powoda A. S. na rzecz Banku […] kwotę 1350
(jeden tysiąc trzysta pięćdziesiąt złotych) tytułem zwrotu kosztów
zastępstwa procesowego w postępowaniu kasacyjnym.
UZASADNIENIE
2
Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z dnia 12 lutego 2013 r. zasądził od
pozwanego Banku […] na rzecz powoda A. S. kwotę 11.089,28 zł tytułem
odszkodowania z odsetkami ustawowymi od 1 marca 2010 r. do dnia zapłaty, w
pozostałym zakresie oddalił powództwo o odszkodowanie, jak też zasądził od
powoda na rzecz strony pozwanej kwotę 5.130 zł tytułem zwrotu kosztów procesu.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że powód w dniu 23 sierpnia 2000 r. zawarł ze
swoim pracodawcą umowę o zakazie konkurencji, w której zobowiązał się, że w
okresie jednego roku od zakończenia stosunku pracy nie będzie świadczył pracy na
rzecz podmiotu prowadzącego działalność konkurencyjną w stosunku do
pracodawcy. W § 5 tej umowy strony postanowiły, że zakaz konkurencji po ustaniu
stosunku pracy przestanie obowiązywać, jeżeli pracodawca złoży pracownikowi
oświadczenie o zwolnieniu go z przestrzegania tego zakazu, a w takim przypadku
nie będą miały zastosowania przepisy § 3 ust. 2 umowy, dotyczące
odszkodowania. W dniu 26 września 2000 r. strony zawarły aneks do tej umowy, w
którym ustaliły, że za przestrzeganie zakazu konkurencji pracownikowi będzie
przysługiwało odszkodowanie w wysokości 75% wynagrodzenia otrzymanego
przed ustaniem stosunku pracy, przez czas odpowiadający okresowi
obowiązywania zakazu. Odszkodowanie miało być wypłacone w 12 miesięcznych
ratach, każda w 1/12 całości. Stosunek pracy powoda uległ rozwiązaniu z dniem 31
stycznia 2010 r. wskutek wypowiedzenia umowy pracę przez pracodawcę z
powodu likwidacji stanowiska pracy. W dniu 20 lutego 2010 r. A. S. otrzymał
pisemne oświadczenie od Banku […] o zwolnieniu go z obowiązku przestrzegania
zakazu konkurencji po ustaniu stosunku pracy. Wynagrodzenie powoda za miesiąc
styczeń 2010 r. wyniosło 20.700 zł. Przez okres roku po ustaniu stosunku pracy
powód nie prowadził działalności konkurencyjnej. Sąd Okręgowy uznał żądanie
powoda za uzasadnione w części dotyczącej odszkodowania za okres od 1 lutego
2010 r. do 20 lutego 2010 r., tj., do dnia złożenia przez pracodawcę oświadczenia o
zwolnieniu z obowiązku przestrzegania zakazu konkurencji. Sąd uznał, że
oświadczeniem tym pozwany Bank skutecznie wypowiedział powodowi umowę o
zakazie konkurencji, natomiast do dnia 20 lutego 2010 r. umowa obowiązywała
obie strony i za ten okres należało zasądzić odszkodowanie.
3
Powód w apelacji zarzucił naruszenie prawa materialnego: 1/ art. 65 k.c. w
związku z art. 300 k.p. przez przyjęcie, że oświadczenie pozwanego o zwolnieniu z
przestrzegania zakazu konkurencji doręczone w dniu 20 lutego 2011 r. stanowi
oświadczenie o wypowiedzeniu umowy, podczas gdy sama strona pozwana w toku
procesu niezmiennie podkreślała, że pismo pozwanego nie stanowi oświadczenia o
wypowiedzeniu; 2/ art. 3651
k.c. w związku z art. 3531
k.c. i w związku z art. 300
k.p. przez przyjęcie, że wiążąca powoda umowa o zakazie konkurencji może zostać
wypowiedziana, podczas gdy była to umowa terminowa, a tym samym do jej
wypowiedzenia niezbędne było wskazanie przyczyn wypowiedzenia; 3/ art. 3651
k.c., art. 395 k.c. i art. 65 k.c. w związku z art. 300 k.p. przez przyjęcie, że
postanowienie zawarte w § 5 umowy o zakazie konkurencji stanowi klauzulę
umożliwiającą jej wcześniejsze rozwiązanie, 4/ art. 1012
k.p. w związku z art. 1011
k.p. przez przyjęcie, że pozwany zwalniając powoda z zakazu konkurencji mógł się
powstrzymać od wypłaty odszkodowania.
Sąd Apelacyjny oddalił apelację A. S. i zasądził od powoda na rzecz
pozwanego kwotę 2.700 zł tytułem zwrotu kosztów procesu za instancję
odwoławczą. Sąd drugiej instancji podkreślił, że kluczowe znaczenie dla
rozpoznania sporu ma wykładnia § 5 łączącej strony umowy o zakazie konkurencji i
podzielił stanowisko Sądu Okręgowego, że w świetle dyrektyw wykładni zawartych
w art. 65 § 2 k.c. należy przyjąć, iż zgodnym zamiarem stron umowy było
stworzenie możliwości wcześniejszego ustania zobowiązań w drodze
jednostronnego oświadczenia woli pracodawcy. Sąd Apelacyjny, powołując się na
utrwalone zapatrywania judykatury, stwierdził, że umowa o zakazie konkurencji jest
wprawdzie umową terminową, ale może ustać przed upływem oznaczonego czasu
w następstwie jednostronnych czynności prawnych: odstąpienia od umowy, jej
wypowiedzenia bądź w razie spełnienia się warunku rozwiązującego, przy czym
możliwości te muszą zostać przewidziane w umowie. Strony umowy o zakazie
konkurencji obowiązane są do stosowania okresu wypowiedzenia tylko wtedy, gdy
ustanowią go w umowie. Nie ma wymogu wskazywania w oświadczeniu
pracodawcy konkretnej przyczyny wypowiedzenia umowy o zakazie konkurencji,
gdyż z istoty tej umowy wynika, że pracodawca wypowiada umowę, gdy nie obawia
się już wyrządzenia mu szkody przez konkurencyjną działalność pracownika. Sąd
4
Apelacyjny nie podzielił przy tym stanowiska apelującego, że oświadczenie o
zwolnieniu z przestrzegania zakazu konkurencji jest tylko oświadczeniem wiedzy,
wskazującym na ustanie zakazu z mocy samego prawa na podstawie art. 1012
k.p.,
a nie oświadczeniem woli. Wskazuje na to fakt, że pracodawca powołał się na § 5
umowy, a nie na ustanie zakazu konkurencji z mocy prawa. Sąd drugiej instancji
podkreślił, że umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy jest umową
z pogranicza prawa pracy i prawa cywilnego, a więc nie ma zakazu zawierania w
niej postanowień, z których wynikają inne skutki, niż przewidziane w Kodeksie
pracy. Odpowiada to zasadzie swobody kształtowania przez strony treści stosunku
prawnego (art. 3531
k.c.). Taka właśnie sytuacja zaistniała w rozpatrywanej
sprawie, gdyż z treści umowy o zakazie konkurencji wynika jednoznacznie, że
zwolnienie powoda przez jego pracodawcę z zakazu konkurencji będzie dla
powoda oznaczało zaprzestanie wypłaty odszkodowania i na takie warunki umowy
powód wyraził zgodę.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku powód, zaskarżając
rozstrzygnięcie w całości, zarzucił naruszenie prawa materialnego, a mianowicie:
- art. 65 k.c. w związku z art. 300 k.p. przez jego niewłaściwe zastosowanie,
polegające na przyjęciu, że § 5 umowy o zakazie konkurencji z dnia 23 sierpnia
2000 r. przewidywał prawo wypowiedzenia tej umowy, podczas gdy w treści
wskazanego postanowienia strony nie zawarły zastrzeżenia o możliwości
rozwiązania umowy w ten właśnie sposób;
- art. 65 k.c. w związku z art. 300 k.p. przez jego niewłaściwe zastosowanie,
polegające na przyjęciu, że oświadczenie pozwanego, doręczone powodowi w dniu
20 lutego 2010 r., stanowi oświadczenie o wypowiedzeniu umowy o zakazie
konkurencji, podczas gdy powinno być ono zakwalifikowane jako odstąpienie od
umowy albo zwolnienie od przestrzegania zakazu konkurencji;
- art. 3651
k.c., art. 3531
k.c. w związku z art. 300 k.p. przez ich niewłaściwe
zastosowanie, polegające na przyjęciu, że stronom umowy o zakazie konkurencji
przysługiwało uprawnienie do swobodnego kształtowania treści łączącego je
stosunku prawnego w zakresie wprowadzenia do umowy terminowej prawa jej
wypowiedzenia bez określania przyczyn rozwiązania umowy o zakazie konkurencji,
jak też polegające na przyjęciu, że strony w umowie o zakazie konkurencji
5
skutecznie zastrzegły klauzulę wypowiedzenia, podczas gdy dla skutecznego
zastrzeżenia wypowiedzenia niezbędne jest wyraźne uzgodnienie tego w umowie;
- art. 1012
§ 2 k.p. przez jego błędną wykładnię i uznanie, że pozwany, na
zasadzie swobody kontraktowania, mógł zastrzec możliwość zwolnienia powoda z
przestrzegania zakazu konkurencji z jednoczesnym zwolnieniem siebie z
obowiązku zapłaty odszkodowania, podczas gdy art. 1012
§ 2 k.p. ma co najmniej
charakter semiimperatywny, co oznacza, iż pozwany nie mógł określić innych
skutków zwolnienia z zakazu konkurencji, niż skutek przewidziany w Kodeksie
pracy, a w szczególności nie mógł zwolnić się z obowiązku wypłaty na rzecz
powoda określonego w umowie odszkodowania.
Skarżący wskazał, że w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne, w
rozumieniu art. 3989
§ 1 pkt 1 k.p.c., dotyczące wątpliwości co do charakteru mocy
obowiązującej art. 1012
§ 2 k.p., a mianowicie, czy jest to przepis bezwzględnie czy
względnie obowiązujący, a w konsekwencji, czy w umowie o zakazie konkurencji
można określić inne skutki ustania przyczyny uzasadniającej zakaz niż wynikające
z treści art. 1012
§ 2 k.p. Skarżący podniósł, że sprawie występuje także potrzeba
wykładni przepisów prawnych wywołujących poważne wątpliwości, w rozumieniu
art. 3989
§ 1 pkt 2 k.p.c., wymagająca wyjaśnienia, czy w świetle art. 3651
k.c. w
związku z art. 3531
k.c. oraz w związku z art. 300 k.p. pracownik i pracodawca,
zastrzegając w umowie prawo wypowiedzenia umowy o zakazie konkurencji,
muszą określić przyczyny dopuszczalności wcześniejszego wypowiedzenia umowy
o zakazie konkurencji.
Skarżący wniósł o rozpoznanie skargi kasacyjnej na rozprawie oraz o
uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i orzeczenie co do istoty sprawy przez
zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kwoty wysokości 194.536,11 zł wraz z
odsetkami od kwot wyszczególnionych w skardze ewentualnie o uchylenie
zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
Sądowi drugiej instancji, a w obu przypadkach o zasądzenie kosztów zastępstwa
adwokackiego według norm przepisanych za wszystkie instancje.
Pozwany Bank, w odpowiedzi na skargę wniósł o odmowę przyjęcia skargi
kasacyjnej do rozpoznania, a w razie przyjęcia skargi do rozpoznania - o oddalenie
6
skargi z powodu jej bezzasadności oraz o zasądzenie kosztów zastępstwa
procesowego w postępowaniu kasacyjnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest niezasadna.
Dla oceny trafności zarzutów naruszenia prawa materialnego, podniesionych
w ramach podstawy określonej w art. 3931
pkt 1 k.p.c., miarodajny jest stan
faktyczny stanowiący podstawę zaskarżonego wyroku. W orzecznictwie Sądu
Najwyższego utrwalił się pogląd, że ustalenie treści oświadczenia woli należy do
ustaleń faktycznych, których prawidłowość nie może podlegać kontroli kasacyjnej w
toku badania zarzutów obrazy prawa materialnego, kontroli takiej podlega
natomiast wykładnia ustalonego oświadczenia, w szczególności na gruncie zarzutu
naruszenia art. 65 k.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 października
2002 r., II CKN 1167/00, LEX nr 74498).
Umowa o zakazie konkurencji (art. 1011
k.p.), zawarta w czasie trwania
stosunku pracy pomiędzy pracownikiem i pracodawcą jest ściśle związana z
umową o pracę, stanowi ona umowne rozszerzenie obowiązku dbania o dobro
pracodawcy (art. 100 § 2 pkt 4 k.p.). Umowa o zakazie konkurencji po ustaniu
stosunku pracy jest typową umową terminową - art. 1012
§ 1 k.p. Kodeks pracy nie
przewiduje możliwości jej wypowiedzenia, ale dopuszczalne jest ustalenie przez
strony w takiej umowie możliwości jej wypowiedzenia, na zasadzie wolności umów
zawarowanej normą art. 3531
k.c. Strony mogą także wprowadzić do treści umowy
o zakazie konkurencji prawo do odstąpienia od niej (art. 395 k.c.), z zastrzeżeniem
terminu na wykonanie tego uprawnienia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8
lutego 2007 r., II PK 159/06, OSNP 2008 nr 7-8, poz. 91).
Sąd Najwyższy wielokrotnie wypowiadał się w przedmiocie dopuszczalności
wypowiedzenia umowy o zakazie konkurencji, przy czym odnotować należy
ewolucję stanowisk w kwestii, czy strony muszą w umowie o zakazie konkurencji
szczegółowo określić okoliczności, w których to wypowiedzenie jest dopuszczalne,
innymi słowy, czy podać muszą przyczyny wypowiedzenia umowy. We
wcześniejszym orzecznictwie wskazywano, że warunkiem wprowadzenia do
7
umowy o zakazie konkurencji możliwości jej rozwiązania za wypowiedzeniem
dokonanym przez pracodawcę jest wskazanie okoliczności, stanowiących
przesłanki wypowiedzenia (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 lutego 2003 r.,
I PK 139/02, OSNP 2004 nr 14, poz. 241 z glosą krytyczną Andrzeja
Świątkowskiego, M.P.Pr. 2005 nr 3, poz. 24). W ostatnich latach judykatura dość
jednolicie opowiada się za poglądem, że postanowienie umowy o zakazie
konkurencji dopuszczające jej wypowiedzenie przez pracodawcę nie musi
wskazywać przyczyny tego wypowiedzenia. Stanowisko to odpowiada zasadzie
swobody umów. Strony mogą bowiem ustalić treść stosunku prawnego według
własnego uznania, byleby tylko jego treść lub cel nie sprzeciwiały się
właściwościom tego stosunku, ustawie oraz zasadom współżycia społecznego
(art. 3531
k.c.). Zapatrywania takie wyraził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 16
czerwca 2011 r., III BP 2/11 (OSNP 2012 nr 13-14, poz. 174) dodatkowo
podkreślając, że w razie uznania przez strony potrzeby wskazania w umowie
przyczyny wypowiedzenia, mają one w tym zakresie swobodę co do jej określenia.
Dopuszczalność, a nie wymóg, wprowadzenia do umowy o zakazie konkurencji
przyczyny jej wypowiedzenia potwierdził Sąd Najwyższy w wielu innych judykatach
(zob. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 7 czerwca 2011 r., II PK 322/10, LEX nr
1055023, z dnia 22 czerwca 2012 r., I PK 237/11, LEX nr 1228851). Wprawdzie w
wyroku z dnia 12 marca 2014 r., II PK 151/13 (LEX nr 1455197) Sąd Najwyższy
stwierdził, że dopuszczane jest wypowiedzenie umowy o zakazie konkurencji po
ustaniu stosunku pracy wówczas, gdy zostaną wskazane przesłanki
wypowiedzenia, ale w sprawie tej w ogóle wątpliwe było, czy strony przewidziały w
umowie możliwość jej wypowiedzenia, czy tylko zwolnienia z zakazu konkurencji i
obowiązku zapłaty odszkodowania, a nadto Sąd Najwyższy zaakcentował, z czym
należy się zgodzić, konieczność odróżnienia przesłanek wypowiedzenia umowy od
konkretnych przyczyn wypowiedzenia. Sąd Najwyższy w składzie rozpatrującym
niniejszą skargę kasacyjną przychyla się do dominującej jest linii orzeczniczej, z
której wynika, że do skorzystania przez pracodawcę z wzajemnie uzgodnionego
przez strony umowy uprawnienia do wypowiedzenia umowy przez pracodawcę nie
jest wymagane, aby w umowie strony wskazały konkretne przyczyny
wypowiedzenia terminowej umowy o zakazie konkurencji. To pracodawca
8
dokonując wypowiedzenia umowy o zakazie konkurencji jest uprawniony do oceny,
czy ustały już przyczyny uzasadniające ten zakaz i ocena ta nie podlega kontroli
sądowej, gdyż zależy od subiektywnego uznania pracodawcy, dbającego o ochronę
własnych interesów (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 18 kwietnia 2007 r.,
I PK 361/06, OSNP 2008 nr 9-10, poz. 130, z dnia 2 września 2009 r., II PK 206/08,
LEX nr 523529).
Odnosząc powyższe uwagi do okoliczności sprawy przypomnieć należy, że
strony przedmiotowej umowy o zakazie konkurencji w jej § 5 postanowiły, że zakaz
konkurencji po ustaniu stosunku pracy przestanie obowiązywać, jeżeli pracodawca
złoży pracownikowi oświadczenie o zwolnieniu go z przestrzegania tego zakazu, a
w takim przypadku nie będą miały zastosowania przepisy § 3 ust. 2 umowy. Treść
tego zapisu w żadnym razie nie upoważnia do uznania, że strony przewidziały w
umowie o zakazie konkurencji możliwość jej wypowiedzenia przez pracodawcę, jak
to przyjął Sąd pierwszej instancji. Sąd Apelacyjny wprawdzie nie odniósł się
krytycznie do takiej wykładni oświadczeń woli stron umowy, ale w rozważaniach
własnych trafnie stwierdził, że przedmiotowy zapis oznacza wprowadzenie
możliwości zwolnienia pracownika przez pracodawcę z zakazu konkurencji
ustanowionego na okres po ustaniu stosunku pracy. Jest to inne oświadczenie woli,
niż wzajemne uzgodnienie przez strony możliwości wypowiedzenia umowy, jako
sposobu rozwiązania umowy o zakazie konkurencji przed terminem. Potrzeba
wykładni przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości lub wywołujących
rozbieżności w orzecznictwie sądów, w rozumieniu art. 3989
§ 1 pkt 2 k.p.c.,
dotyczy takiej kwestii prawnej, której wyjaśnienie ma znaczenie dla rozstrzygnięcia
sprawy w ustalonym stanie faktycznym. Przesłanek tych nie spełnia problem
prawny określony przez skarżącą jako wymagający takiej wykładni, ponieważ
strony przedmiotowej umowy o zakazie konkurencji w jej § 5 nie zastrzegły
możliwości wypowiedzenia umowy, lecz zawarły postanowienie dopuszczające
zwolnienie pracownika z zakazu konkurencji. Mimo to Sąd Najwyższy uznał za
celowe odniesienie się do wskazanej kwestii konstatując wyżej, że do skorzystania
przez pracodawcę z uprawnienia do wypowiedzenia umowy nie jest wymagane,
aby w umowie strony wskazały konkretne przyczyny wypowiedzenia terminowej
9
umowy o zakazie konkurencji, gdyż w pierwszej fazie procesu spór koncentrował
się wokół kwestii dopuszczalności wypowiedzenia umowy o zakazie konkurencji.
Według art. 1012
§ 2 k.p. zakaz konkurencji przestaje obowiązywać przed
upływem terminu, na jaki została zawarta umowa, w razie ustania przyczyn
uzasadniających taki zakaz lub w razie niewywiązywania się pracodawcy z
obowiązku wypłaty odszkodowania. Ustanie zakazu konkurencji wskutek ustania
przyczyn uzasadniających ten zakaz oznacza zwolnienie pracownika z obowiązku
powstrzymania się od prowadzenia działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy,
a więc dotyczy tylko zobowiązania, które wziął na siebie pracownik, a nie
zobowiązania pracodawcy do zapłaty umówionego odszkodowania. Ten kierunek
wykładni art. 1012
§ 2 k.p. był od dawna prezentowany w orzecznictwie, znajdując
potwierdzenie w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 11 kwietnia 2001 r., III ZP 7/01
(OSNP 2002 nr 7, poz. 155 z glosą Moniki Lewandowicz-Machnikowskiej, OSP
2003 nr 1, poz. 9). Sąd Najwyższy rozpoznając przedmiotową skargę nie znajduje
podstaw do odejścia od interpretacji wypracowanej w dotychczasowym
orzecznictwie. Z pewnością ustanie przyczyn uzasadniających zakaz konkurencji
nie zwalnia pracodawcy automatycznie z obowiązku wypłaty odszkodowania na
rzecz pracownika, choć pracownik ten nie ma już obowiązku powstrzymywania się
od działalności konkurencyjnej. Umowa o zakazie konkurencji jest umową
terminową, obowiązuje do upływu czasu, na jaki została zawarta, bądź do jej
wcześniejszego wygaśnięcia. Prawidłowa wykładnia art. 1012
§ 2 k.p. nie może
służyć pozbawieniu pracownika tych gwarancji, które wynikają dla niego z
przepisów ustawy, a więc z art. 1012
§ 1-3 k.p., w szczególności nie pozwala
przyjąć, że skoro pracownikowi przysługuje roszczenie o odszkodowanie z tytułu
wcześniejszego rozwiązania umowy o zakazie konkurencji, to jednostronna
czynność, w postaci zwolnienia z zakazu przed upływem terminu, skutkuje
wygaśnięciem umowy w chwili oznaczonej przez pracodawcę (tak Sąd Najwyższy
m.in. w wyroku z dnia 24 maja 2011 r., II PK 298/10, LEX nr 964539). Rozważania
te wiodą do konkluzji, że skorzystanie przez pracodawcę z możliwości
wcześniejszego zwolnienia pracownika z zakazu konkurencji jest bezskuteczne z
punktu widzenia uwolnienia się pracodawcy od zapłaty odszkodowania i nie
oznacza wygaśnięcia umowy o zakazie konkurencji. W przypadku niewywiązywania
10
się pracodawcy z wypłaty odszkodowania po zwolnieniu z zakazu, pracownik
zachowuje roszczenie o odszkodowanie, gdyż niewykonanie zobowiązania z
umowy wzajemnej nie prowadzi do wygaśnięcia zobowiązania (art. 487 k.c. - 497
k.c.). Pracownik zwolniony z zakazu konkurencji staje przed wyborem jednej z
dwóch możliwości. Jeśli dalej będzie powstrzymywał się od działalności
konkurencyjnej, wykonując w ten sposób własne zobowiązanie umowne, to ma
prawo do żądania odszkodowania, gdyż odszkodowanie przysługuje z mocy ustawy
przez cały czas obowiązywania umowy z tytułu zachowania obiektywnie zgodnego
z treścią zakazu konkurencji. Jeśli zaś pracownik zwolniony z zakazu podejmuje
działalność konkurencyjną, to traci wierzytelność z tytułu zobowiązania
wzajemnego - art. 487 § 2 k.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 stycznia
2006 r., II PK 118/05, OSNP 2006 nr 23-24, poz. 349).
W stanie faktycznym sprawy objętej rozpatrywaną skargą kasacyjną mieści
się ustalenie, że pozwany Bank w dniu 20 lutego 2010 r. złożył powodowi A. S.
oświadczenie przewidziane w § 5 umowy o zakazie konkurencji. Oświadczenie to
słusznie Sąd drugiej instancji ocenił jako oświadczenie woli pracodawcy o
zwolnieniu pracownika z przestrzegania zakazu konkurencji, o czym świadczy
jednoznaczne brzmienie tego oświadczenia, jak i powołanie się przez pracodawcę
w piśmie wprost na § 5 umowy. Kasacyjny zarzut naruszenia art. 3651
k.c., art. 3531
k.c. w związku z art. 300 k.p., podobnie jak zarzut obrazy art. 65 k.c. w związku z
art. 300 k.p. przez jego niewłaściwe zastosowanie, polegające na przyjęciu, że § 5
umowy o zakazie konkurencji z dnia 23 sierpnia 2000r. przewidywał prawo
wypowiedzenia tej umowy, podczas gdy strony w treści wskazanego postanowienia
nie zawarły zastrzeżenia o możliwości rozwiązania umowy w ten właśnie sposób -
zdają się odzwierciedlać nie dość dokładną lekturę motywów wyroku przez
skarżącego, gdyż Sąd drugiej instancji w żadnym miejscu nie dokonał takiej
wykładni, jakoby § 5 umowy przewidywał prawo wypowiedzenia umowy oraz że
pozwany złożył powodowi oświadczenie o wypowiedzeniu umowy. Co więcej, Sąd
jasno wyłożył, że oświadczenie woli pracodawcy z dnia 20 lutego 2010 r. należy
traktować jako zwolnienie pracownika z przestrzegania zakazu konkurencji, mające
oparcie w treści § 5 umowy o zakazie konkurencji. Nawiązując do rozważań
dokonanych wyżej należy stwierdzić, że co do zasady w takiej sytuacji pracownik
11
nie traci prawa do odszkodowania, jeśli w dalszym ciągu powstrzymuje się od
podjęcia działalności konkurencyjnej. Jednakże treść przedmiotowej umowy o
zakazie konkurencji z dnia 23 sierpnia 2000 r. nie pozwala na taką konstatację w
odniesieniu do powoda. Strony umowy o zakazie konkurencji postanowiły bowiem,
że w przypadku zwolnienia pracownika z przestrzegania zakazu konkurencji nie
będą miały zastosowania te postanowienia umowne, z których wynika prawo
pracownika do odszkodowania, a zatem powód zawierając umowę o zakazie
konkurencji złożył oświadczenie o zrzeczeniu się odszkodowania, w razie
zwolnienia go przez pracodawcę z zakazu konkurencji.
Zauważyć należy, że umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku
pracy najczęściej jest zawierana w momencie nawiązywania stosunku pracy lub w
początkowym okresie zatrudnienia na określonym stanowisku. Pracodawcy trudno
jest wtedy przewidzieć, czy informacje, które uważał za szczególnie istotne dla
swych interesów w czasie nawiązywania stosunku pracy, pozostaną nimi z chwilą
wejścia w życie zakazu konkurencji, co może nastąpić po wielu latach od zawarcia
umowy. Dlatego za uprawnione uznaje się wprowadzanie do klauzuli
konkurencyjnej postanowień pozwalających na uwolnienie się od wzajemnych
zobowiązań. W związku z tym nie jest trafny kasacyjny zarzut obrazy art. 1012
§ 2
k.p. przez jego błędną wykładnię i uznanie, że pozwany mógł określić inne skutki
zwolnienia z zakazu konkurencji, niż skutek przewidziany w Kodeksie pracy, a w
szczególności, że mógł zwolnić się z obowiązku wypłaty na rzecz powoda
określonego w umowie odszkodowania. Takie postanowienia umowne są
dopuszczalne, co stanowi także odpowiedź na pytanie, ujęte przez skarżącą w
formę istotnego zagadnienia prawnego.
Odszkodowanie ustalone w umowie o zakazie konkurencji jest świadczeniem
rodzajowo odmiennym, niż wynagrodzenie za pracę (art. 78 k.p.). Już w wyroku z
dnia 29 czerwca 2005 r., II PK 345/04 (OSNP 2006 nr 9-10, poz. 153) Sąd
Najwyższy wyjaśnił, że skoro klauzula konkurencyjna (art. 1012
k.p.) nie stanowi
części umowy o pracę, to odszkodowanie wynikające z umowy o zakazie
konkurencji po ustaniu stosunku pracy w żadnym razie nie jest wynagrodzeniem za
pracę i nie podlega ochronie przewidzianej dla tego wynagrodzenia. Przemawia za
tym przede wszystkim fakt, że odszkodowanie nie jest odpłatnością przysługującą
12
za świadczenie pracy, lecz właśnie za nieświadczenie pracy określonego rodzaju,
czyli ekwiwalentem za powstrzymywanie się od działalności konkurencyjnej.
Odszkodowanie to nie może być utożsamiane z wynagrodzeniem za pracę również
dlatego, że ma charakter kompensacyjny, zaś wynagrodzenie za pracę jest
czynnością majątkowo przysparzającą. Skoro odszkodowanie z tytułu zakazu
konkurencji nie podlega ochronie przewidzianej dla wynagrodzenia za pracę, to
ustanowiony dla zapewnienia tej ochrony imperatywny zakaz zrzeczenia się
wynagrodzenia (art. 84 k.p.) nie obowiązuje w przypadku odszkodowania. Nie
można również tej czynności oceniać w aspekcie niekorzystności dla pracownika.
Na gruncie umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy Sąd Najwyższy
w uchwale z dnia 3 grudnia 2003 r., III PZP 16/03 (OSNP 2004 nr 7, poz. 116)
stwierdził, że umowa o zakazie konkurencji stanowi czynność prawną
autonomiczną i odrębną od umowy o pracę, do której art. 18 § 2 k.p. zasadniczo nie
znajduje zastosowania, gdyż literalnie przepis ten odnosi się do umów o pracę lub
innych aktów kreujących stosunki pracy. Prowadzi to do odrzucenia możliwości
uznania za nieważne postanowienia umownego, w którym pracownik rezygnuje z
odszkodowania w związku ze zwolnieniem go z zakazu konkurencji po ustaniu
stosunku pracy.
Trzeba mieć również na względzie, że umowa o zakazie konkurencji po
ustaniu zatrudnienia jest umową z pogranicza prawa pracy i prawa cywilnego.
Dotyczą jej normy włączone do obu gałęzi prawa, co skutkuje koniecznością oceny
jej postanowień z punktu widzenia przepisów Kodeksu pracy oraz Kodeksu
cywilnego o zobowiązaniach wzajemnych. Biorąc pod uwagę wzajemny charakter
umowy o zakazie konkurencji przyjąć należy, że zrzeczenie się odszkodowania
możliwie jest tylko wówczas, gdy zostaje połączone ze zwolnieniem pracownika z
zakazu podejmowania działalności konkurencyjnej. Zrzeczenie takie może nastąpić
przez czynność jednostronną już po ustaniu stosunku pracy, ale może być również
elementem umowy o zakazie konkurencji, ponieważ strony kształtować mogą jej
treść w sposób swobodny, choć w granicach prawa. Tylko zrzeczenie się przez
pracownika odszkodowania przy utrzymaniu zakazu prowadzenia działalności
konkurencyjnej należałoby uznać za niedopuszczalne, jako prowadzące do
obejścia art. 1012
§ 1 i 3 k.p. i w tej części umowa byłaby nieważna na podstawie
13
art. 58 § 1 k.c. W orzecznictwie Sądu Najwyższego były już formułowane
zapatrywania dopuszczające możliwość zrzeczenia się przez pracownika
odszkodowania z tytułu zakazu konkurencji (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
7 września 2005 r., II PK 296/04, OSNP 2006 nr 13-14, poz. 208, z dnia 12 maja
2004 r., I PK 603/03, OSNP 2005 nr 3, poz. 34).
W praktyce, w przypadku zwolnienia pracownika z zakazu konkurencji i
jednoczesnego odpadnięcia obowiązku zapłaty odszkodowania, ustają obowiązki
wzajemne stron takiej umowy. W orzecznictwie nie ma rozbieżności co do
dopuszczalności odwołania wzajemnych zobowiązań stron wynikających z umowy
o zakazie konkurencji na mocy porozumienia stron (por. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 26 czerwca 2012 r., II PK 279/11, OSNP 2013 nr 13, poz. 155). Umowy
wzajemne należy tak tłumaczyć, jak tego wymagają okoliczności, w których
oświadczenia woli zostały złożone (art. 65 k.c.). Ponadto strony powinny
wykonywać wzajemne zobowiązania zgodnie z treścią umowy oraz w sposób
odpowiadający celowi społeczno-gospodarczemu, a także zasadom współżycia
społecznego lub istniejącym w tym zakresie ustalonym zwyczajom (art. 354 k.c.).
Analizowana czynność, tj. odwołanie wzajemnych zobowiązań w umowie o zakazie
konkurencji, nie uchybia prawu. Sąd Apelacyjny zasadnie przyjął, że w
okolicznościach rozpoznawanej sprawy nie sprzeciwiają się jej także zasady
współżycia społecznego. Powód znał treść umowy, § 5 umowy jest jasny i
zrozumiały, pracownik podpisując umowę świadomie z odszkodowania
zrezygnował. W tej sytuacji nie jest uzasadnione żądanie powoda zasądzenia na
jego rzecz odszkodowania, skoro zawierając umowę o zakazie konkurencji złożył
oświadczenie, że nie będą miały do niego zastosowania przepisy umowy
przyznające odszkodowanie, w razie zwolnienia go przez pracodawcę z zakazu
konkurencji.
Mając powyższe na względzie Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na
podstawie art. 39814
k.p.c., zaś o kosztach postępowania kasacyjnego na zasadzie
art. 98 § 1 i 3 k.p.c. i art. 99 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c. i art. 391 § 1 k.p.c.