Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 216/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 grudnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Korzeniowski
SSN Romualda Spyt
w sprawie z wniosku Przedsiębiorstwa Produkcyjno-Usługowo-Handlowego A.
spółki z o.o. w W.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanego J. P.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 3 grudnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 18 września 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny, wyrokiem z dnia 18 września 2012 r. oddalił apelację
Przedsiębiorstwa Produkcyjno-Usługowo-Handlowego „A.” (dalej jako „odwołująca
2
się”) od wyroku Sądu Okręgowego Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia
30 maja 2011 r., którym oddalono jej odwołanie od decyzji Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych z dnia 16 czerwca 2010 r., przyjmującej za podstawę wymiaru składek
na ubezpieczenia społeczne J. P. (dalej „zainteresowany”) w okresach luty -
grudzień 2007 r., styczeń – wrzesień oraz listopad – grudzień 2008 r., a nadto
styczeń oraz marzec - listopad 2009 r., kwotę przeciętnego miesięcznego
wynagrodzenia.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że zainteresowany, jako pracownik
odwołującej się, we wskazanych wyżej okresach wykonywał pracę w Belgii i we
Francji jako pracownik delegowany w rozumieniu art. 14 ust. 1 lit. a obowiązującego
wówczas rozporządzenia Rady (EWG) nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w
sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników
najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek i do członków ich
rodzin przemieszczających się we Wspólnocie (Dz.U.UE.L.1971.149.2 Dz.U.UE-
sp.05-1-35), co zostało potwierdzone przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych w
zaświadczeniach E - 101 określających ustawodawstwo właściwe w rozumieniu
rozporządzenia nr 1408/71 oraz rozporządzenia nr 574/72 z dnia 21 marca 1971 r.
w sprawie wykonywania rozporządzenia nr 1408/71 (Dz.U.UE.L.1972.74.1
Dz.U.UE-sp.05-1-83). Sporne między stronami było, czy zainteresowany, zgodnie z
twierdzeniami jego pracodawcy, był delegowany do pracy na terenie Belgii i Francji
zgodnie z przepisami Kodeksu pracy dotyczącymi podróży służbowej, wobec czego
oprócz wynagrodzenia za pracę miał prawo do należności z tytułu odbywania takich
podróży, w tym diet, które wypłacała mu odwołująca się Spółka, czy też, zgodnie ze
stanowiskiem prezentowanym przez organ ubezpieczeń społecznych, wykonywał
on stale pracę w Belgii i we Francji, wobec czego przepis art. 775
k.p. nie miał do
niego zastosowania.
Wyrokiem z dnia 30 maja 2011 r. Sąd Okręgowy oddalił odwołanie spółki od
decyzji organu rentowego. W ocenie Sądu pierwszej instancji, w wymienionych w
decyzji okresach miejsce pracy zainteresowanego znajdowało się w Belgii i we
Francji, a tym samym nie można uznać, że był on delegowany przez pracodawcę
do wykonania określonych czynności czy zadań poza miejsce jego pracy, co jest
cechą charakterystyczną podróży służbowej w rozumieniu art. 775
§ 1 k.p. Skoro
3
stałe miejsce pracy zainteresowanego znajdowało się odpowiednio w Belgii lub
Francji i tam też świadczył on stale pracę, to tym samym instytucja podróży
służbowej nie miała zastosowania. Sąd podkreślił, że samo określenie w umowie o
pracę zainteresowanego, że miejscem wykonywania pracy jest w Polsce W.,
tj. siedziba Spółki, miało tylko teoretyczny charakter, mający na celu obejście
przepisów dotyczących wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne. Pełnomocnik
odwołującej się przyznał, że miejsce wykonywania pracy określone w umowach o
prace zainteresowanych jako „W.” było umowne i miało na celu uniknięcie kłopotów
dla pracodawcy ze zmianami miejsca pracy pracowników w sytuacji, gdy zmieniało
się miejsce budowy, ponieważ odwołująca się spółka świadczyła usługi budowlane,
co wiąże się z różnymi miejscami wykonywania tych usług. Sąd tego poglądu nie
podzielił, wskazując, że odwołująca się spółka na terenie Polski w ogóle nie
zatrudniała pracowników produkcyjnych, a w takim charakterze zatrudniony był
zainteresowany. W W. spółka zatrudniała jedynie pracowników administracji. W
związku z tym za trafne Sąd Okręgowy uznał stanowisko organu rentowego, że
podstawę składek na ubezpieczenia społeczne zainteresowanego powinna
stanowić kwota nie niższa niż kwota prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia
w gospodarce narodowej, o której mowa w art. 19 ustawy z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. 2013 r., poz.
1442 ze zm.; dalej jako „ustawa systemowa”) oraz w § 2 ust. 1 pkt 16
rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w
sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenia emerytalne i rentowe (Dz.U. Nr 161, poz. 1106 ze zm.; dalej jako
„rozporządzenie”).
Oddalając apelację odwołującej się spółki wyrokiem z dnia 18 września
2012 r., Sąd drugiej instancji, podniósł, że przedmiotem sporu w rozpoznawanej
sprawie była kwestia wysokości podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie
społeczne zainteresowanego uzależniona od ustalenia, czy wykonywał on pracę w
ramach podróży służbowej, czy też miał status pracownika zatrudnionego za
granicą, u polskiego pracodawcy (pracownik oddelegowany). Sąd Apelacyjny
przyjął za własne ustalenia stanu faktycznego dokonane przez Sąd pierwszej
instancji oraz podzielił motywy zapadłego rozstrzygnięcia.
4
W okresie objętym sporem zainteresowany wykonywał obowiązki
pracownicze wyłącznie poza granicami kraju, zaś organ ubezpieczeń społecznych
poświadczył formularze E - 101 za okresy sporne. W ocenie Sądu odwoławczego,
poświadczenie ustawodawstwa właściwego (formularz E - 101), uznawane za
decyzję deklaratywną, ma moc wiążącą również dla sądu rozstrzygającego kwestię,
czy dany pracownik wykonywał pracę za granicą w ramach oddelegowania, czy też
w ramach podróży służbowej. Zarówno wydanie poświadczenia, jak i odmowa jego
wydania poprzedzone być musi każdorazowo oceną Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych, czy pracownicy podlegają polskiemu systemowi ubezpieczeń
społecznych. Wydanie, jak również odmowa wydania takiego zaświadczenia
stanowią zatem rozstrzygnięcie tego organu, odpowiednio co do objęcia, względnie
odmowy objęcia pracownika polskim systemem ubezpieczeń społecznych. Tego
rodzaju zaświadczenie jest zatem decyzją deklaratywną, do wydania której
podstawę prawną stanowi art. 83 ust. 1 pkt 2 ustawy systemowej. Dopóki w obrocie
prawnym funkcjonuje poświadczenie organu rentowego o stosowaniu polskich
przepisów prawnych do pracowników zatrudnionych się za granicą (decyzja),
dopóty sąd rozpoznający sprawę jest nim związany. Inaczej rzecz ujmując,
niezależnie od tego, czy pracownicy odwołującej się mieli w tym okresie status
pracowników delegowanych w rozumieniu rozporządzenia nr 1408/17, czy też taka
kwalifikacja ich statusu była błędna, bez uchylenia, zmiany bądź unieważnienia
decyzji o podleganiu przez nich polskiemu systemowi ubezpieczeń społecznych nie
jest możliwe stwierdzenie, że świadczyli pracę za granicą na innej podstawie
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 2011 r., I UK 403/10, OSNP 2012 nr
13 -14, poz. 178). W tym zakresie Sąd powołał się również na uzasadnienie
uchwały Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 2010 r., II UZP 2/10 (OSNP 2010 nr
17-18, poz. 216) oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 września 2011 r., I UK
84/11 (niepublikowany). W ocenie Sądu drugiej instancji pogląd ten należy w pełni
zaaprobować, zwłaszcza że ETS w orzeczeniu z dnia 10 lutego 2000 r. wydanym w
sprawie C - 202/97 (Fitzwilliam Executive Search Ltd przeciwko Bestuur van het
Landelijk Instituut Sociale Verzekeringen) stwierdził, że zaświadczenie E - 101
wydane przez instytucję wyznaczoną przez właściwą władzę Państwa
Członkowskiego wiąże instytucje zabezpieczenia społecznego innych Państw
5
Członkowskich w zakresie, w jakim potwierdza objęcie pracowników przekazanych
przez przedsiębiorstwo pracy czasowej systemem zabezpieczenia społecznego
Państwa Członkowskiego, w którym przedsiębiorstwo to ma siedzibę. Skoro zatem
Zakład Ubezpieczeń Społecznych wydał w stosunku do zainteresowanego
zaświadczenia dotyczące ustawodawstwa właściwego (poświadczył formularze E -
101) w spornych okresach, to w niniejszym postępowaniu Sąd związany jest tą
decyzją i nie może kontrolować jej prawidłowości. Niezależnie więc od tego, czy
zainteresowany miał status pracownika delegowanego, czy też taka kwalifikacja
była błędna, bez uchylenia, zmiany czy unieważnienia decyzji o podleganiu
polskiemu ustawodawstwu w dziedzinie ubezpieczeń społecznych, jest ona dla
Sądu wiążąca, a w konsekwencji nie jest możliwe ustalanie, czy zainteresowany
wykonywał pracę za granicą w ramach podróży służbowej. Nie powinno bowiem
budzić wątpliwości, że potwierdzenie okoliczności wykonywania pracy za granicą
na podstawie czasowego oddelegowania wyklucza możliwość zakwalifikowania tej
sytuacji jako podróży służbowej. Wiążące ustalenie, że w stanie faktycznym sprawy
mamy do czynienia z pracownikiem zatrudnionym za granicą u polskiego
pracodawcy, a nie z pracownikiem odbywającym zagraniczną podróż służbową,
nakazuje, według Sądu odwoławczego przyjąć, że podstawę wymiaru składek na
jego ubezpieczenia emerytalne i rentowe stanowi, w myśl § 1 i § 2 ust. 1 pkt 16
rozporządzenia, przychód w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób
fizycznych z wyłączeniem części wynagrodzenia w wysokości równowartości diety
przysługującej z tytułu podróży służbowych poza granicami kraju, za każdy dzień
pobytu, określonej w przepisach w sprawie wysokości oraz warunków ustalania
należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub
samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej poza
granicami kraju, z tym zastrzeżeniem, że tak ustalony miesięczny przychód nie
może być niższy od kwoty przeciętnego wynagrodzenia, o którym mowa w art. 19
ust. 1 ustawy systemowej. Nie było zatem żadnych podstaw do wyłączenia z
podstawy wymiaru składek kwot wypłacanych zainteresowanemu, a
zakwalifikowanych przez pracodawcę jako diety z tytułu podróży służbowej.
Zainteresowany nie odbywał bowiem podróży służbowej, a tym samym diety mu nie
przysługiwały, a zatem te należności wraz z wynagrodzeniem zasadniczym
6
powinny być poddane procedurze oskładkowania według zasad wynikających z § 2
ust. 1 pkt 16 rozporządzenia. Sąd drugiej instancji wywiódł, że pracodawcy, którzy
wypłacają swoim pracownikom wysokie wynagrodzenia mogą skorzystać z
dobrodziejstwa odliczenia od podstawy wymiaru takiej części wynagrodzenia, która
odpowiada pełnej diecie z tytułu podróży służbowej. Jeśli jednak suma
wynagrodzenia pracownika jest tak ustalona, że po odliczeniu części
wynagrodzenia w wysokości równowartości diety do składkowania pozostanie mniej
niż kwota przeciętnego wynagrodzenia, to pracodawca nie może odliczyć
równowartości całej diety, a jedynie taką jej część, aby do składkowania pozostała
kwota nie niższa niż przeciętne wynagrodzenie, o którym mowa w art. 19 ust. 1
ustawy systemowej.
W skardze kasacyjnej od tego wyroku, zaskarżając go w całości,
pełnomocnik odwołującej się spółki zarzucił naruszenie prawa materialnego:
1) art. 775
§ 1 k.p., przez jego niezastosowanie wskutek nieprawidłowej wykładni, a
w szczególności przez: a) przyjęcie, że wydanie poświadczenia formularza E - 101
przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych wyłącza możliwość zastosowania instytucji
wyjazdu służbowego, podczas gdy przesłanki podróży służbowej nie pozostają w
sprzeczności z poświadczeniem ustawodawstwa właściwego w formie
deklaratywnej decyzji Zakładu, b) dokonywanie oceny wyjazdu pracowniczego
zainteresowanego bez odniesienia się do charakteru i zakresu działalności
podejmowanej przez Spółkę i jej potrzeb w zakresie dysponowania zasobem
pracowniczym w ramach polecenia wyjazdu służbowego, c) przyjęcie, że podróż
służbowa winna charakteryzować się incydentalnością, podczas gdy taka wykładnia
nie znajduje oparcia w treści art. 775
§ 1 k.p., zarówno przy zastosowaniu wykładni
językowej jak i celowościowej; 2) art. 60 w związku z art. 60 § 1 i 2 k.c., przez
wyłożenie w sposób sprzeczny z tymi przepisami treści zawieranych przez
odwołującą się z zainteresowanym umów o pracę w zakresie ustalonego miejsca
wykonywania pracy; 3) § 2 ust. 1 pkt 16 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki
Socjalnej w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenia emerytalne i rentowe, będące konsekwencją nieprawidłowych
wniosków wyciąganych z faktu związania Sądu Apelacyjnego ostatecznymi
decyzjami Zakładu Ubezpieczeń Społecznych poświadczenia formularza E - 101.
7
Wskazał także na naruszenie przepisów postępowania mające wpływ na wynik
sprawy: 1) art. 378 § 1 k.p.c., przez nierozpoznanie zarzutów naruszenia art. 775
§
1 w związku z art. 29 § 1 pkt 2 k.p. w zakresie odmowy uznania przez Sąd
pierwszej instancji wyjazdów pracowniczych zainteresowanego jako wykonywanych
w ramach podróży służbowej i jednocześnie niezasadne uznanie tych zarzutów
przez Sąd Apelacyjny jako niemających znaczenia dla rozstrzygnięcia niniejszej
sprawy z uwagi na wydanie przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych deklaratywnej
decyzji poświadczenia formularza E - 101; 2) art. 217 § 1 k.p.c. i art. 227 w związku
z art. 382 k.p.c. i art. 391 § 1 k.p.c. oraz art. 278 k.p.c., przez niezasadne
zaakceptowanie postanowień Sądu pierwszej instancji, oddalających wnioski
dowodowe odwołującej się spółki o dopuszczenie i przeprowadzenie dowodu z
protokołów Państwowej Inspekcji Pracy oraz z przesłuchania sporządzających je
inspektorów tej Inspekcji na okoliczność przestrzegania przez Spółkę przepisów
prawa pracy, a w szczególności prawidłowego stosowania instytucji wyjazdu
służbowego oraz dowodu z opinii biegłego w przedmiocie ustalenia, ile powinna
wynosić suma należnych składek i jaka jest różnica pomiędzy tą sumą a kwotą
odprowadzoną przez odwołującą się na dzień wydania zaskarżonej decyzji,
podczas gdy dowody te dotyczyły okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy;
3) art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c., przez brak odniesienia się w
uzasadnieniu wyroku do zarzutu odwołującej się naruszenia art. 775
§ 1 w związku
z art. 29 § 1 pkt 2 k.p. ze szczegółowym rozważeniem przesłanek wyznaczających
zakres podróży służbowej, a jedynie wskazanie, że normy te nie mają w niniejszej
sprawie zastosowania z uwagi na wydanie poświadczenia ustawodawstwa
właściwego przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, co nie spełnia rygorów
prawidłowego i pełnego umotywowania rozstrzygnięcia Sądu. Wskazując na
powyższe zarzuty pełnomocnik wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i
przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wstępnie wypadnie nadmienić, że rozpoznawana sprawa jest kolejną
dotyczącą - mówiąc ogólnie - obowiązku składkowego i wysokości składek na
8
ubezpieczenie społeczne, miedzy tymi samymi stronami, przy udziale kolejnych
pracowników wnioskodawcy, występujących w charakterze zainteresowanych.
Podstawowy zarzut skargi dotyczy uznania przez Sąd drugiej instancji, że
poświadczenie wydane przez organ rentowy co do stosowania polskiego systemu
ubezpieczeń społecznych na formularzu E – 101, ma charakter wiążący i nie
pozwala uznać, że pracownik, którego dotyczy, przebywa w zagranicznej podróży
służbowej. Jak wyżej wspomniano kwestia ta stanowiła już przedmiot wypowiedzi
Sądu Najwyższego m.in. w wyroku z dnia 14 listopada 2013 r., II UK 204/13 (OSNP
2014 nr 8, poz. 121, a także z dnia 18 listopada 2014 r., II UK 559/13 -
niepublikowany), zapadłych w wyniku rozpoznania skargi kasacyjnej tej samej
skarżącej w sprawie o zbieżnym stanie faktycznym i prawnym i przy identycznie
sformułowanych podstawach kasacyjnych. W pierwszym z wymienionych wyroków
Sąd Najwyższy uznał (potwierdzając to stanowisko w wyroku z 18 listopada
2014 r.), że stwierdzenie wykonywania pracy za granicą na podstawie czasowego
oddelegowania wyklucza możliwość zakwalifikowania tej sytuacji jako podróży
służbowej. W rezultacie, pracownik skierowany do wykonywania pracy na
terytorium innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej w rozumieniu art. 14
ust. 1 lit. a rozporządzenia Rady (EWG) Nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w
sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników
najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek i do członków ich
rodzin przemieszczających się we Wspólnocie (Dz.U. UE Polskie wydanie
specjalne Rozdział 05, Tom 01, s. 35 ze zm.) nie przebywa w zagranicznej podróży
służbowej (art. 775
§ 1 k.p.).
W uzasadnieniu wyroku Sąd Najwyższy stwierdził m.in., że „zasada
ustalania wysokości składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe, wypadkowe i
chorobowe polega na odniesieniu się do wysokości bazowej, którą - zgodnie z
art. 18 ustawy systemowej - stanowi przychód zdefiniowany w art. 4 pkt 9 ustawy
jako przychody w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób
fizycznych. Stosownie do art. 10 ust. 1 ust. 1 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o
podatku dochodowym od osób fizycznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2012 r., poz. 361
ze zm.), przychód, którego źródłem jest stosunek pracy, obejmuje - jak stanowi
art. 12 ust. 1 tej ustawy - wszelkiego rodzaju wypłaty pieniężne oraz wartość
9
pieniężną świadczeń w naturze lub ich ekwiwalenty, bez względu na źródło
finansowania tych wypłat i świadczeń, a w szczególności wynagrodzenia
zasadnicze, wynagrodzenia za godziny nadliczbowe, różnego rodzaju dodatki,
nagrody, ekwiwalenty za niewykorzystany urlop i wszelkie inne kwoty niezależnie
od tego, czy ich wysokość została z góry ustalona, a ponadto świadczenia
pieniężne ponoszone za pracownika, jak również wartość innych nieodpłatnych
świadczeń lub świadczeń częściowo odpłatnych. Podstawy wymiaru składek nie
stanowią pewne rodzaje przychodów, które - na podstawie upoważnienia z art. 21
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych - określa w drodze rozporządzenia
minister właściwy do spraw zaopatrzenia społecznego. Wydane na podstawie tej
delegacji rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 18 grudnia 1998 r. w
sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenia emerytalne i rentowe wyłącza w § 2 ust. 1 pkt 15 z podstawy
wymiaru składek przychody w postaci diet i innych należności z tytułu podróży
służbowej pracownika - do wysokości określonej w przepisach w sprawie wysokości
oraz warunków ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu
w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej, z tytułu podróży
służbowej na obszarze kraju oraz poza granicami kraju, a w § 2 ust. 1 pkt 16 część
wynagrodzenia pracowników zatrudnionych za granicą u polskich pracodawców w
wysokości równowartości diety przysługującej z tytułu podróży służbowych poza
granicami kraju, za każdy dzień pobytu, określonej w przepisach w sprawie
wysokości oraz warunków ustalania należności przysługujących pracownikowi
zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z
tytułu podróży służbowej poza granicami kraju, z tym zastrzeżeniem, że tak
ustalony miesięczny przychód tych osób stanowiący podstawę wymiaru składek nie
może być niższy od kwoty przeciętnego wynagrodzenia, o którym mowa w art. 19
ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Wyraźnie zróżnicowany i
odmiennie uregulowany jest więc obowiązek składkowy odnośnie do dwu grup
pracowników wykonujących pracę poza umówionym miejscem świadczenia pracy.
Rozróżnienie to jest istotne, gdyż wskazane wypłaty pokrywają inne potrzeby
pracowników odbywających podroż służbową, a inne pracowników zatrudnionych
za granicą w polskich zakładach pracy. W związku z tym w § 2 ust. 1 pkt 15
10
rozporządzenia ujęte są diety i inne należności z tytułu podróży służbowej, a w § 2
ust. 1 pkt 16 tylko część wynagrodzenia, która ma odpowiadać równowartości diety
przysługującej z tytułu podróży służbowej poza granicami kraju, za każdy dzień
pobytu. Przyporządkowanie stanów faktycznych pod wskazane przepisy następuje
nie tylko ze względu na miejsce wykonywania pracy, lecz przede wszystkim ze
względu na rodzaj, czas trwania i charakter wykonywanych czynności. Tylko wtedy
odliczenie z podstawy wymiaru składek dokonywane jest według § 2 ust. 1 pkt 15
rozporządzenia, gdy delegowanie pracownika ma cechy podróży służbowej,
tzn. zjawiska wśród obowiązków pracownika niecodziennego, okazjonalnego, w
ramach pracowniczych powinności niezwyczajnego i nietypowego, stanowiącego
pewien wyłom w zwykłym świadczeniu pracy. Pracę w ramach delegacji (podróży
służbowej) wyróżnia sporadyczność i przemijający czas trwania wysłania oraz
wykonywanie konkretnie określonego zadania (por. wyroki Sądu Najwyższego z
dnia 3 grudnia 2009 r., II PK 138/09, Monitor Prawa Pracy 2010 nr 6, s. 312, z dnia
9 lutego 2010 r., I PK 57/09, OSNP 2011 nr 15-16, poz. 200, z dnia 3 kwietnia
2001 r., I PKN 765/00, OSNP 2003 nr 1, poz. 17 i z dnia 22 lutego 2008 r., I PK
208/07, OSNP 2009 nr 11-12, poz. 134). Ze względu na przedmiot podroży
służbowej istotne jest to, że pracownik ma wykonać czynności pracownicze
wyznaczone do zrealizowania w poleceniu pracodawcy, które nie powinny należeć
do zwykłych, umówionych czynności pracowniczych (por. uchwałę siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 2008 r., II PZP 11/08, OSNP 2009 nr 13-14,
poz. 166, uchwały Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 1998 r., III ZP 20/97,
OSNAPiUS 1998 nr 21, poz. 619, z dnia 15 sierpnia 1980 r., I PZP 23/80, OSNCP
1981 nr 2-3, poz. 26 oraz wyroki z dnia 4 marca 2009 r., II PK 210/08, OSNP 2010
nr 19-20, poz. 233, z dnia 4 lipca 1978 r., I PR 45/78, OSNCP 1979 nr 1, poz. 16 z
glosą A. Kijowskiego, Nowe Prawo 1979 nr 11, s. 162, z dnia z 16 września 2009 r.,
I UK 105/09, OSNP 2011 nr 9-10, poz. 131 oraz z dnia 20 lutego 2007 r., II PK
165/06, OSNP 2008 nr 7-8, poz. 97). Wykonywanie podróży służbowej wyróżnia się
wśród czynności pracowniczych także ze względu na to, że podstawą odbycia
podróży służbowej jest polecenie wykonania konkretnego zadania (polecenie
służbowe). O wysłaniu w podróż służbową decyduje polecenie służbowe udania się
poza określone w umowie o pracę miejsce wykonywania pracy (por. art. 29 § 1 pkt
11
2 k.p.). W wyroku z dnia 8 listopada 2012 r., II UK 87/12 (LEX nr 1341675) Sąd
Najwyższy stwierdził, że o podróży służbowej można mówić jedynie w wypadku
delegowania narzuconego pracownikowi, wobec czego zawarcie porozumienia co
do wykonywania określonej pracy w ramach delegowania prowadzi do okresowej
zmiany ustalonego w umowie miejsca pracy (por. także wyroki Sądu Najwyższego
z dnia 20 lutego 2007 r., II PK 165/06, OSNP 2008 nr 7-8, poz. 97, z dnia 4 marca
2009 r., II PK 210/08, OSNP 2010 nr 19-20, poz. 233, z dnia 11 stycznia 2013 r.,
II UK 157/12, niepublikowany). Gdy delegowanie dotyczy stałej pracy za granicą na
rzecz swego pracodawcy, wysłanie (delegowanie) pracownika na obszar innego
państwa Unii należy traktować jako odrębną instytucję prawną określoną w czasie
objętym sporem w art. 14 ust. 1 rozporządzenia Rady (EWG) Nr 1408/71 z dnia 14
czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do
pracowników najemnych i ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie,
współcześnie wyłożoną w decyzji Komisji Administracyjnej ds. Koordynacji
Systemów Zabezpieczenia Społecznego, Nr A2 z dnia 12 czerwca 2009 r.,
dotyczącej wykładni art. 12 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE)
nr 883/2004 w sprawie ustawodawstwa mającego zastosowanie do pracowników
delegowanych i osób wykonujących pracę na własny rachunek, tymczasowo
pracujących poza państwem właściwym (Dz.Urz.UE C 106/5 z 24.4.2010) - por. też
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 30 października 2013 r., II UK 111/13 (LEX nr
1393796) oraz z dnia 30 października 2013 r., II UK 112/13 (LEX nr 1403878).”
Obecny skład Sądu Najwyższego, rozpoznający niniejszą sprawę, pogląd
ten w pełni podziela, uznając że „z wiążących Sąd Najwyższy ustaleń wynika, iż
właśnie na podstawie tych przepisów rozpoznano wniosek odwołującego się o
stwierdzenie w okresach wskazanych w decyzjach organu ubezpieczeń
społecznych podlegania zainteresowanego polskiemu ubezpieczeniu społecznemu
jako obywatelowi polskiemu zatrudnionemu za granicą, wysłanemu przez polskiego
pracodawcę w ramach istniejącej umowy o pracę. Trafne jest więc stanowisko
Sądu Apelacyjnego, że wydanie poświadczeń na formularzach E - 101 wyklucza
uznanie, że zainteresowany we wskazanych w nich okresach przebywał w
podróżach służbowych, a tym samym zarzuty skargi kasacyjnej w tym zakresie są
nieuzasadnione. Dotyczy to również zarzutu naruszenia przepisów prawa
12
procesowego, tj. art. 217 § 1 k.p.c., art. 227 w związku z art. 382 k.p.c. i art. 391 § 1
k.p.c. oraz art. 278 k.p.c., przez zaakceptowanie tych postanowień Sądu
Okręgowego, którymi oddalono wnioski dowodowe skarżącej o dopuszczenie
dowodu z protokołów Państwowej Inspekcji Pracy i z przesłuchania
sporządzających je inspektorów. W odniesieniu do decyzji administracyjnych
pewność prawa wymaga, aby dopuszczalność weryfikacji mocy obowiązującej
decyzji została ograniczona pod względem szczegółowych przesłanek oraz czasu
ich stosowania. Jednostka będąca adresatem ostatecznych rozstrzygnięć
administracyjnych ma więc prawo oczekiwać, że jej sytuacja prawna ukształtowana
w sposób autorytatywny i wiążący przez organy państwa prawa nie będzie w
sposób dowolny i nieprzewidywalny zmieniana przez ten sam organ, a granice
czasowe i treściowe władczej ingerencji w tę sytuację będą w sposób jasny i
precyzyjny wyznaczone (por. np. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 lutego
2012 r., K 5/11, OTK-A 2012 nr 2, poz. 16). W tym zakresie istotne jest też to, że
organ administracji publicznej jest związany wydaną przez siebie decyzją
administracyjną (art. 110 k.p.a.). Przepis ten nie daje natomiast podstawy do
konstruowania zasady związania organu administracji publicznej decyzją wydaną
przez inny organ administracji publicznej, czy też konieczności uwzględniania
interpretacji przepisów prawa dokonanej przez inny organ administracji publicznej i
dla innych celów. Zasadnie zatem Sąd drugiej instancji stwierdził, że przedmiotem
tych dowodów nie miały być okoliczności mające istotne znaczenie dla
rozstrzygnięcia niniejszej sprawy. Tak bowiem należy ocenić stanowisko
Państwowej Inspekcji Pracy o przestrzeganiu lub nie przez skarżącą przepisów
prawa pracy dla innych celów niż prawidłowość odprowadzania przez spółkę
składek na ubezpieczenia społeczne.
Za trafne natomiast uznać należy zarzuty skarżącej odnoszące się do
naruszenia zarówno przepisów postępowania, jak i prawa materialnego, tj. § 2
ust. 1 pkt 16 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej, w zakresie
dotyczącym wysokości podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne
zainteresowanego.
Z ustaleń poczynionych w niniejszej sprawie wynika bowiem, że organ
ubezpieczeń społecznych przyjął, że podstawę składek na ubezpieczenia
13
społeczne zainteresowanego w każdym miesiącu powinna stanowić kwota nie
niższa niż kwota prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce
narodowej, o której mowa w art. 19 ustawy systemowej, co zostało zaakceptowane
zarówno przez Sąd Okręgowy, jak i Apelacyjny. W podstawie faktycznej brakuje
jednak stwierdzenia, czy rzeczywiście wypłacone zainteresowanemu
wynagrodzenie w każdym miesiącu pracy za granicą było wyższe niż przeciętne,
choć ma to podstawowe znaczenie dla rozstrzygnięcia o prawidłowości
zastosowanego przez ZUS mechanizmu wyliczania podstawy wymiaru składek w
spornych okresach.
Jak już powiedziano, stosownie do treści art. 18 ust. 1 ustawy systemowej,
podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe ubezpieczonych
będących pracownikami stanowi przychód, o którym mowa w art. 4 pkt 9 ustawy, co
oznacza przychody w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób
fizycznych z tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy. Przepis art. 12 ust. 1
ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych za przychody ze stosunku
pracy uznaje zaś wszelkiego rodzaju wypłaty pieniężne oraz wartość pieniężną
świadczeń w naturze bądź ich ekwiwalenty, bez względu na źródło finansowania
tych wypłat i świadczeń, a w szczególności: wynagrodzenie zasadnicze,
wynagrodzenie za godziny nadliczbowe, różnego rodzaju dodatki, nagrody,
ekwiwalenty za niewykorzystany urlop i wszelkie inne kwoty niezależnie od tego,
czy ich wysokość została z góry ustalona, a ponadto świadczenia pieniężne
ponoszone za pracownika, jak również wartość innych nieodpłatnych świadczeń lub
świadczeń częściowo odpłatnych. Innymi słowy, podstawą wymiaru składek są
(fizycznie) otrzymane - wypłacone środki pieniężne, albo też takie środki
postawione do dyspozycji pracownika (a więc środki pieniężne wypłacone, ale z
przyczyn leżących po stronie pracownika niepobrane przez niego, a więc należność
przekazana do dyspozycji pracownika jako prawnie mu przysługująca). Przychód z
tytułu wynagrodzenia za pracę - zgodnie z ogólnymi zasadami określonymi w
art. 11 ust. 1 ustawy o podatku dochodowym - powstaje z chwilą jego otrzymania
lub postawienia do dyspozycji. Płatnik składek jest obowiązany według zasad
wynikających z przepisów ustawy obliczać, potrącać z dochodów ubezpieczonych,
rozliczać oraz opłacać należne składki za każdy miesiąc kalendarzowy (por. art. 46
14
ust. 1 ustawy systemowej). Podstawą wymiaru składek na ubezpieczenia
emerytalne i rentowe pracowników jest więc faktycznie wypłacone im w danym
miesiącu kalendarzowym wynagrodzenie (por. uchwałę składu siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z dnia 10 września 2009 r., I UZP 5/09, OSNP 2010 nr 5-6,
poz. 71), pomniejszone o te należności (kwoty), które nie stanowią podstawy
wymiaru składek w myśl przepisów rozporządzenia.
Przepis art. 21 ustawy systemowej upoważnił ministra do określenia w
drodze rozporządzenia szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek,
z uwzględnieniem ograniczenia, o którym mowa w art. 19 ust. 1 (ograniczenie
wysokości rocznej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i
rentowe), oraz wyłączenia z podstawy wymiaru składek niektórych rodzajów
przychodów. Formalnie rzecz biorąc, § 2 ust. 1 rozporządzenia jest wykonaniem tej
części treści przepisu upoważniającego, który upoważnia do wyłączenia z
podstawy wymiaru składek „niektórych rodzajów przychodów”, a zatem zawiera tu
upoważnienie do doprecyzowania regulacji ustawowej na płaszczyźnie
przedmiotowej, przez obniżenie podstawy wymiaru składek o niektóre rodzaje
przychodów ze stosunku pracy. Inaczej rzecz ujmując, minister został upoważniony
do modyfikacji w drodze rozporządzenia podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenia społeczne tylko w jednym kierunku, tj. przez jej obniżenie o niektóre
uzyskiwane przez pracowników należności. Nie ma więc żadnych możliwości
stwierdzenia, że zastosowanie § 2 ust. 1 rozporządzenia mogłoby prowadzić do
takiej modyfikacji podstawy wymiaru składek, że byłaby ona wyższa niż
przewidziana ustawą systemową. Skoro zatem z § 2 ust. 1 pkt 16 in principio
rozporządzenia wynika, że podstawy wymiaru składek nie stanowi przychód
stanowiący część wynagrodzenia pracowników zatrudnionych za granicą u polskich
pracodawców, odpowiadający równowartości diety przysługującej z tytułu podróży
służbowej poza granicami kraju, za każdy dzień pobytu, to znaczy, że o taką kwotę
podlega obniżeniu podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne.
Zastrzeżenie zawarte w § 2 ust. 1 pkt 16 in fine rozporządzenia, że tak ustalony
miesięczny przychód tych osób nie może być niższy od kwoty przeciętnego
wynagrodzenia, o którym mowa w art. 19 ust. 1 ustawy systemowej, oznacza
zatem, że jeżeli faktycznie wypłacone pracownikowi w danym miesiącu
15
kalendarzowym wynagrodzenie jest wyższe niż przeciętne, to zastosowanie
wyłączenia przewidzianego w części wstępnej § 2 ust. 1 pkt 16 rozporządzenia nie
może doprowadzić do obniżenia podstawy wymiaru składek do kwoty niższej niż
przeciętne wynagrodzenie. W takiej sytuacji ulga w opłacaniu składek na
ubezpieczenia społeczne będzie zatem niższa niż wynikająca z działania
mechanizmu przewidzianego w § 2 ust. 1 pkt 16 in principio rozporządzenia, ale
nadal podstawa wymiaru składek będzie obniżona w stosunku do przewidzianej
ustawą systemową. Kwota przeciętnego wynagrodzenia, o której mowa w § 2 ust. 1
pkt 16 in fine rozporządzenia, nie więc jest progiem, od jakiego podstawa wymiaru
składek nie może być niższa, jeżeli rzeczywisty przychód pracownika jest od tej
kwoty niższy. Jest progiem mającym zastosowanie, gdy faktycznie wypłacone
wynagrodzenie jest wyższe niż przeciętne, a zastosowanie odliczeń przewidzianych
przepisem spowodowałoby obniżenie podstawy wymiaru składek poniżej tego
progu (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 2 października 2013 r., II UK 78/13,
OSNP 2014 nr 8, poz. 120) i z dnia 10 października 2013 r., II UK 104/13, LEX nr
1380937).
Jeżeli zatem organ ubezpieczeń społecznych określał przeciętne
wynagrodzenie jako kwotę podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia
emerytalne i rentowe zainteresowanego także w tych miesiącach, w których
faktycznie osiągnięte przez niego wynagrodzenie było niższe niż przeciętne, to
zaakceptowanie decyzji w tym zakresie przez Sąd Apelacyjny należałoby uznać za
oczywiście nietrafne, bo prowadząc do podwyższenia podstawy wymiaru składek
na ubezpieczenia społeczne w stosunku do przewidzianej ustawą systemową,
wychodziłoby nie tylko poza upoważnienie ustawowe (do określenia wyłączenia z
podstawy wymiaru składek niektórych rodzajów przychodów), ale i poza treść § 2
ust. 1 rozporządzenia, który zawiera wyliczenie składników niestanowiących
podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, czyli obniżających tę
podstawę, nie zaś prowadzących do ustalenia tej podstawy w wymiarze wyższym
niż przychód rzeczywiście uzyskany przez pracownika. W tym jednak zakresie
wyrok nie poddaje się kontroli kasacyjnej z uwagi na brak ustaleń dotyczących
zastosowanej przez ZUS zasady wyliczania podstawy wymiaru składek, a także
faktycznie osiągniętego przez zainteresowanego wynagrodzenia w poszczególnych
16
miesiącach oraz wyraźnie sprecyzowanego stanowiska Sądu drugiej instancji w
przedmiocie zaprezentowanego przez organ ubezpieczeń społecznych
mechanizmu obliczania podstawy wymiaru składek w spornych okresach, czyniąc
zarzuty skargi kasacyjnej w tym zakresie usprawiedliwionymi”.
Tym się kierując, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39815
§ 1 i odpowiednio stosowanego art. 108 § 2 k.p.c.