Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 28 czerwca 2017 r.

Sąd Apelacyjny w Gdańsku - III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 28 czerwca 2017 r. w Gdańsku

sprawy C. N.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w T.

o prawo do emerytury

na skutek apelacji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w T.

od wyroku Sądu Okręgowego w Toruniu IV Wydziału Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 21 grudnia 2016 r., sygn. akt IV U 2558/16

oddala apelację.

SSA Bożena Grubba SSA Grażyna Czyżak SSA Grażyna Horbulewicz

Sygn. akt III AUa 286/17

UZASADNIENIE

Decyzją z dnia 8 sierpnia 2016 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział
w T., powołując się na przepis art. 184 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach
i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2016 r., poz. 887; w dalszej części uzasadnienia: ,,ustawa emerytalna”) oraz § 2-4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia
7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz. U. Nr 8, poz. 43, ze zm.; w dalszej części uzasadnienia: ,,rozporządzenie”), odmówił ubezpieczonemu C. N. prawa do tzw. wcześniejszej emerytury. W uzasadnieniu powyższego rozstrzygnięcia organ rentowy wskazał, że ubezpieczony na dzień 1 stycznia 1999 r. nie udowodnił wymaganego okresu 15 lat pracy wykonywanej w szczególnych warunkach. Do stażu pracy w warunkach szczególnych nie uwzględniono okresu zatrudnienia od 2 grudnia 1981 r. do 31 marca 2008 r. w Zakładach (...) Sp. z o.o. w B., ponieważ ubezpieczony nie przedłożył świadectwa wykonywania pracy w warunkach szczególnych, a ponadto
w zwykłym świadectwie pracy z dnia 31 marca 2008 r. nie określono stanowiska pracy ściśle według wykazu, działu i pozycji rozporządzenia oraz odpowiedniego zarządzenia resortowego, jak również nie zostało wskazane, że praca wykonywana była stale.

W odwołaniu od powyższej decyzji C. N. nie zgodził się z jej treścią
i wyjaśnił, iż pracował na stanowisku asenizatora w Zakładach (...)
Sp. z o.o. w B. w okresie od 2 grudnia 1981 r. do 31 marca 2008 r. i była to praca
w warunkach szczególnych. Ubezpieczony przedłożył otrzymane od pracodawcy świadectwo pracy i nadmienił, iż nie ma możliwości przedstawienia innego świadectwa, gdyż zakład pracy już nie istnieje.

W odpowiedzi na odwołanie organ rentowy wniósł o jego oddalenie, podtrzymując dotychczasową argumentację zawartą w zaskarżonej decyzji.

Sąd Okręgowy w Toruniu – IV Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 21 grudnia 2016 r. zmienił zaskarżoną decyzję i przyznał C. N. prawo do emerytury poczynając od dnia 13 lipca 2016 r. (pkt 1) oraz nie stwierdził odpowiedzialności organu rentowego za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej
do wydania decyzji (pkt 2), sygn. akt IV U 2558/16.

Sąd Okręgowy ustalił następujący stan faktyczny.

C. N. urodził się w dniu (...) Wymagany ustawowo wiek emerytalny 60 lat osiągnął w dniu (...) r.

W dniu 13 lipca 2016 r. ubezpieczony wystąpił z wnioskiem o przyznanie mu prawa do tzw. wcześniejszej emerytury, w którym oświadczył, że jest członkiem OFE, jednocześnie wnosząc o przekazanie za pośrednictwem ZUS środków zgromadzonych na rachunku
w otwartym funduszu emerytalnym na dochody budżetu państwa. W momencie złożenia wniosku nie pobierał świadczeń z ubezpieczenia chorobowego i nie pozostawał
w zatrudnieniu. Na dzień 1 stycznia 1999 r. wykazał staż sumaryczny wynoszący 25 lat,
w tym 23 lata i 19 dni okresów składkowych, 4 miesiące i 8 dni okresów nieskładkowych oraz okres uzupełniający z tytułu pracy w gospodarstwie rolnym rodziców wynoszący
7 miesięcy i 3 dni.

W dniu 8 sierpnia 2016 r. organ rentowy wydał decyzję w przedmiocie odmowy przyznania prawa do wcześniejszej emerytury, wobec nieudowodnienia przez ubezpieczonego okresu 15 lat pracy w warunkach szczególnych.

W okresie od 2 grudnia 1981 r. do 31 marca 2008 r. C. N. był zatrudniony w Zakładach (...) Sp. z o.o. w B. (poprzednio ,, (...) Przedsiębiorstwo (...). Zakłady (...). Zakład Produkcyjny w B.”) na stanowisku asenizatora.

Ubezpieczony odbył 14-dniowy okres próbny i został przyjęty do pracy na czas nieokreślony. Na wystawianych przez zakład pracy angażach stanowisko ubezpieczonego było jednolicie określane jako asenizator.

W zakładzie pracy wraz z ubezpieczonym było zatrudnionych 4 asenizatorów, pracujących w systemie jednozmianowym. Pracowali na terenie całego zakładu, dbając
o zapewnienie drożności sieci kanalizacyjnej rozciągającej się na całej jego powierzchni wynoszącej około 5 ha. Początkowo podlegali pod D. Głównego Mechanika, czyli
tzw. warsztat, a następnie pod D. Elektryczny i D. Ochrony (...).

Do zadań asenizatorów należało utrzymanie zakładu w ruchu, gdyż zapchanie kanalizacji groziło przestojem w produkcji. Głównym obowiązkiem było czyszczenie studzienek, w których gromadziły się nieczystości z całego zakładu. Studzienki miały głębokość od 3 do 5 metrów i było ich kilkadziesiąt. Każda z nich musiała być wyczyszczona co najmniej raz w tygodniu. Powyższe polegało na ręcznym przepychaniu i pozbyciu się odpadów produkcyjnych. W studzienkach panowała wysoka temperatura, co powodowała gorąca woda, a ponadto odpady mięsne fermentowały.

Ubezpieczony obsługiwał również podoczyszczalnię ścieków, z której przewożono odpady do oczyszczalni miejskiej. Należało oczyścić sita i odstojniki oraz załadować
na ciągnik lub beczkowóz nieczystości pochodzące zarówno z podoczyszczalni,
jak i studzienek. Na terenie podoczyszczalni znajdowały się pompy i wentylatory, które asenizatorzy czyścili, jednak do ich obsługi niezbędne było zdobycie stosownych uprawnień w postaci świadectw kwalifikacyjnych. Ponadto ubezpieczony zajmował się przepychaniem rur i usuwaniem osadu.

Sporadycznie ubezpieczony zastępował kierowcę ciągnika w czasie jego nieobecności.

W okresie od 15 listopada 1991 r. do 22 marca 1992 r. ubezpieczony pobierał zasiłek chorobowy.

Z tytułu wykonywanej pracy ubezpieczony przez pewien czas otrzymywał dodatki
za pracę szkodliwą w postaci mleka i posiłków regeneracyjnych.

Pracował stale i w pełnym wymiarze czasu pracy.

Zakład pracy nie wystawił mu świadectwa wykonywania pracy w warunkach szczególnych, jedynie na zwykłym świadectwie pracy z dnia 31 marca 2008 r. zawarto informację, iż wykonywał pracę w warunkach szczególnych ,,zgodnie z Dz. Urz. Nr 8,
poz. 43”.

Razem z ubezpieczonym w spornym okresie na stanowiskach asenizatorów pracowali również R. B. (zatrudniony przez okres 20 lat) i P. P. (w latach 1983-2007).

Sąd Okręgowy wskazał, że powyższy stan faktyczny został ustalony w oparciu o dokumenty zgromadzone w aktach sądowych, w tym w aktach organu rentowego i aktach osobowych wnioskodawcy z Zakładów (...) Sp. z o.o. w B.,
a także na podstawie zeznań świadków R. B. i P. P. oraz dowodu z przesłuchania ubezpieczonego.

Sąd dał wiarę dowodom z dokumentów, gdyż były jasne, pełne, rzetelne, a nadto żadna ze stron nie kwestionowała ich autentyczności i mocy dowodowej, dlatego też nie budziły one wątpliwości Sądu. Sąd nadmienił przy tym, iż ubezpieczony nie otrzymał wystawionego przez pracodawcę świadectwa wykonywania pracy w warunkach szczególnych, a jedynie zwykłe świadectwo pracy z dnia 31 marca 2008 r., gdzie jedynie wskazano, że wykonywał pracę w warunkach szczególnych jako asenizator, jednak nie zostało ono określone ściśle według wykazu, działu i pozycji rozporządzenia oraz odpowiedniego zarządzenia resortowego.

Sąd również uznał za wiarygodne zeznania świadków, oceniając jej jako spontaniczne, szczere, wyczerpujące, logiczne, spójne i wzajemnie zgodne, jak również miarodajne
dla określenia rzeczywiście wykonywanych przez ubezpieczonego czynności w trakcie zatrudnienia w Zakładach (...) Sp. z o.o. w B., gdzie pracował jako asenizator. Sąd jednocześnie nie znalazł powodów, aby odmówić wiarygodności zeznaniom świadków, gdyż pracowali razem z ubezpieczonym w wyżej wskazanym zakładzie pracy, a okresy ich zatrudnienia pokrywały się ze sobą, zatem mieli niekwestionowane rozeznanie co do obowiązków wykonywanych przez ubezpieczonego w spornym okresie, tym bardziej że byli zatrudnieni na tożsamym stanowisku. Świadkowie zeznali, że do zadań ubezpieczonego należało dbanie o drożność sieci kanalizacyjnej, oczyszczanie studzienek, czego dokonywał ręcznie, a ponadto ładował on odpady na wozy asenizacyjne. Potwierdzili, że pracował stale i w pełnym wymiarze czasu pracy, przy czym sporadycznie zastępował kierowcę ciągnika.

Sąd również dał wiarę zeznaniom ubezpieczonego, uznając, że korespondują one
w szczególności z zeznaniami świadków, nie zawierając przy tym żadnych sprzeczności.

Przechodząc do rozważań prawnych Sąd Okręgowy wskazał, że prawo
do wcześniejszej emerytury z tytułu zatrudnienia w warunkach szczególnych reguluje art. 184 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2016 r., poz. 887), zgodnie z którym ubezpieczonym urodzonym
po 31 grudnia 1948 r. przysługuje emerytura po osiągnięciu wieku – w przypadku mężczyzn
– 60 lat, jeżeli w dniu 1 stycznia 1999 r. spełnili łącznie niżej wymienione warunki:

- osiągnęli okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 25 lat,

- posiadają co najmniej 15 – letni okres wykonywania pracy w szczególnych warunkach
lub w szczególnym charakterze zgodnie z rozporządzeniem,

a nadto:

- nie przystąpili do otwartego funduszu emerytalnego, a w przypadku przystąpienia złożyli wniosek o wykreślenie z funduszu i przekazanie środków zgromadzonych na rachunku
w otwartym funduszu emerytalnym, za pośrednictwem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych,
na dochody budżetu państwa.

Stosowne regulacje w przedmiocie wieku emerytalnego, rodzajów prac lub stanowisk oraz warunków, na podstawie których przysługuje prawo do wcześniejszej emerytury znajdują się w cytowanym wyżej rozporządzeniu. Natomiast wykazy prac wykonywanych
w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze zostały zawarte w wykazach
A i B stanowiących załącznik do ww. rozporządzenia. Nadto w § 1 ust. 2 tegoż rozporządzenia w przedmiocie sprecyzowania stanowisk pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach, ustawodawca odsyła do odpowiednich przepisów resortowych.

Istotny w niniejszej sprawie jest również § 2 ust. 1 rozporządzenia z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, w myśl którego okresami pracy uzasadniającymi prawo do wcześniejszej emerytury są okresy, w których praca w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze jest wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy, ustalonym dla danego stanowiska. Pod pojęciem pracy wykonywanej stale należy rozumieć pracę wykonywaną na danym stanowisku pracy, zgodnie z rozkładem czasu pracy i w pełnym wymiarze czasu pracy, ustalonym dla danego stanowiska. W związku z powyższym nie będzie uznawana za taką pracę praca wykonywana, np. w połowie wymiaru czasu pracy
lub tylko kilka czy kilkanaście dni w miesiącu.

Sąd Okręgowy zwrócił uwagę, że w sprawie poza sporem była okoliczność,
iż C. N. osiągnął z dniem (...) r. przewidziany przepisami prawa wiek emerytalny. Organ rentowy w celu ustalenia uprawnień do emerytury uwzględnił
na dzień 1 stycznia 1999 r. staż sumaryczny wynoszący 25 lat, w tym 23 lata i 19 dni okresów składkowych, 4 miesiące i 8 dni okresów nieskładkowych oraz okres uzupełniający z tytułu pracy w gospodarstwie rolnym rodziców wynoszący 7 miesięcy i 3 dni.

Kwestię sporną stanowiło ustalenie, czy praca świadczona przez ubezpieczonego
w Zakładach (...) Sp. z o.o. w B. w okresie od 2 grudnia 1981 r. do 31 grudnia 1998 r., była pracą w szczególnych warunkach, a w konsekwencji, czy C. N. spełnił ostatnią przesłankę warunkująca przyznanie prawa do wcześniejszej emerytury.

Sąd Okręgowy wyjaśnił, że zgodnie z § 2 ust. 2 rozporządzenia okresy pracy
w warunkach szczególnych lub w szczególnym charakterze stwierdza zakład pracy,
na podstawie posiadanej dokumentacji, w świadectwie wykonywania prac w szczególnych warunkach, wystawionym według wzoru stanowiącego załącznik do przepisów wydanych
na podstawie § 1 ust. 2 rozporządzenia lub w świadectwie pracy. Organ rentowy, rozpoznając wniosek w sprawie prawa do emerytury z tytułu zatrudnienia w szczególnych warunkach, może uwzględnić wyłącznie te okresy pracy w szczególnych warunkach, które zostały uwodnione na podstawie powyższego dokumentu bądź zaświadczenia stwierdzającego charakter i stanowisko pracy w warunkach szczególnych w określonych okresach. Dokumenty te są dla organu rentowego wiążące nie tylko w pozytywnym,
ale i w negatywnym tego słowa znaczeniu. Oznacza to, że z jednej strony przedłożone zaświadczenie jest dowodem na fakt wykonywania przez zainteresowanego pracy
w szczególnych warunkach, a z drugiej strony brak takiego zaświadczenia,
czy nieprawidłowo wypełnione, uniemożliwia ustalenie tej okoliczności za pomocą innych środków dowodowych.

Niemniej, w powyższym wypadku – braku bądź zakwestionowania przez organ rentowy powyższych środków dowodowych – zainteresowany może dochodzić ustalenia tych okoliczności w postępowaniu sądowym, w którym w myśl art. 472 i 473 k.p.c. powyższe obostrzenia nie obowiązują. Sąd nie jest bowiem związany środkami dowodowymi określonymi dla dowodzenia przed organem rentowym. W postępowaniu o świadczenie emerytalno – rentowe dopuszczalne jest – jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w uchwale z 27 maja 1985 roku (III UZP 5/85, Legalis nr 24792) – przeprowadzenie przed sądem pracy
i ubezpieczeń społecznych dowodu z zeznań świadków na okoliczność zatrudnienia
w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, jeżeli zainteresowany wykaże,
że nie może przedstawić zaświadczenia zakładu pracy z powodu jego likwidacji
lub zniszczenia dokumentów dotyczących zatrudnienia. Okres pracy w warunkach szczególnych można również ustalić w postępowaniu sądowym na podstawie akt osobowych pracownika (umowy o pracę, świadectwa pracy, angaży, innych dokumentów). Zaliczenie nieudokumentowanych, spornych okresów pracy w szczególnych warunkach do stażu pracy uprawniającego do wcześniejszej emerytury wymaga przy tym dowodów niebudzących wątpliwości, spójnych i precyzyjnych.

Sąd I instancji przytoczył także treść § 19 ust. 1 rozporządzenia, który stanowi,
iż przy ustalaniu okresów pracy, o których mowa w § 2, uwzględnia się również okresy takiej pracy (służby), wykonywanej przed dniem wejścia w życie rozporządzenia, co ma miejsce
w niniejszej sprawie, albowiem postępowanie dotyczy okresu zatrudnienia ubezpieczonego począwszy od 2 grudnia 1981 r.

Biorąc pod uwagę powyższe rozważania prawne, Sąd Okręgowy stwierdził
w pierwszej kolejności, że praca asenizatora zalicza się do stanowisk pracy, na których wykonywane są prace w szczególnych warunkach. Jest ona wymieniona w wykazie A Dziale IX „W gospodarce komunalnej” pod pozycją 1 „Praca w kanałach ściekowych” załącznika
nr 1 do rozporządzenia. Jest to praca o znacznej szkodliwości dla zdrowia i o znacznym stopniu uciążliwości. Jej wykonywanie znajduje potwierdzenie w zeznaniach świadków oraz w dokumentacji osobowej, gdzie na wystawianych angażach stanowisko ubezpieczonego określano jako asenizator.

Sąd I instancji podkreślił, że źródłem prawa do emerytury za pracę w szczególnych warunkach jest ustawa emerytalna oraz rozporządzenie. Nie jest nim natomiast zarządzenie resortowe, jako że nie stanowi źródła prawa (por. wyrok SA w Szczecinie z dnia 13 stycznia 2015 r., III AUa 354/14, Legalis nr 1229560; wyrok SA w Rzeszowie z dnia 25 czerwca
2014 r., III AUa 160/14, Legalis nr 1079454).

Sąd Okręgowy wyjaśnił również, że sporadycznie wykonywana przez ubezpieczonego praca kierowcy ciągnika także zalicza się do stanowisk pracy, na których wykonywane są prace w szczególnych warunkach, gdyż została wymieniona w wykazie A Dziale VIII
„W transporcie i łączności” pod pozycją 3 „Prace kierowców ciągników, kombajnów
lub pojazdów gąsienicowych” załącznika nr 1 do rozporządzenia. Jak wskazuje się
w orzecznictwie – dla zachowania prawa do emerytury, o której mowa w art. 184 ustawy emerytalnej, pracownik w ramach dobowej normy czasu pracy może wykonywać u jednego pracodawcy, stale i w pełnym wymiarze czasu pracy, różne rodzajowo obowiązki (czynności) zawodowe – pod tym wszakże warunkiem, że wszystkie te obowiązki będą należeć
do kategorii prac w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, w rozumieniu wykazów A i B stanowiących załączniki do rozporządzenia (wyrok SA w Łodzi z dnia
9 kwietnia 2015 r., sygn. akt: III AUa 858/14, LEX nr 1746850). Wobec powyższego Sąd uznał, że ubezpieczony w spornym okresie wykonywał pracę stale i w pełnym wymiarze czasu pracy.

Reasumując, do stażu pracy wykonywanej w warunkach szczególnych Sąd Okręgowy zaliczył ubezpieczonemu okres zatrudnienia od 2 grudnia 1981 r. do 31 grudnia 1998 r.
w całości (17 lat i 1 miesiąc), wliczając okres pobierania zasiłku chorobowego od 15 listopada 1991 r. do 22 marca 1992 r.

Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 27 listopada 2003 r. (III UZP 10/03, Legalis
nr 59876) podkreślił, iż ,,do okresu pracy w szczególnych warunkach, o jakich mowa w § 4 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, wlicza się okresy zasiłku chorobowego w czasie trwania tego stosunku pracy, przypadające po dniu wejścia w życie ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 104, poz. 450 ze zm.)”. Przepis art. 32 ust. 1a pkt 1 ustawy emerytalnej stanowi,
iż przy ustalaniu okresu zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze nie uwzględnia się okresów niewykonywania pracy, za które pracownik otrzymał po dniu 14 listopada 1991 r. wynagrodzenie lub świadczenia z ubezpieczenia społecznego
w razie choroby i macierzyństwa. Okres pobierania wynagrodzenia za czas niezdolności
do pracy wypłaconego na podstawie przepisów Kodeksu pracy jak i okres pobierania zasiłku chorobowego jest natomiast okresem nieskładkowym (art. 7 pkt 1 lit a i b ustawy).

Przepis ten, obowiązujący od 1 lipca 2004 r. (dodany przez art. 1 pkt 16 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2004 r. Nr 121, poz. 1264) stanowi reakcję ustawodawcy na zauważone w praktyce orzeczniczej wątpliwości co do relacji zawartego w cyt. rozporządzeniu pojęcia „okresów zatrudnienia”, a zastosowanym
w aktualnie obowiązującej ustawie emerytalnej podziale stażu ubezpieczenia warunkującego nabycie prawa do świadczeń z ubezpieczeń społecznych na okresy składkowe i nieskładkowe. Ściślej rzecz ujmując, chodziło o problemy z prawnym zakwalifikowaniem, na potrzeby ustalenia prawa do świadczeń określonych w cyt. rozporządzeniu, okresów pozostawania
w stosunku pracy, lecz jej niewykonywania z jednoczesnym pobieraniem wynagrodzenia
(np. za czas niezdolności do pracy z art. 92 k.p.) albo świadczeń z ubezpieczenia chorobowego (m. in. zasiłku chorobowego). Zgodnie z poglądem wyrażanym w judykaturze (tak: wyroki SN z dnia 5 maja 2005 r., II UK 219/04, Legalis nr 71266 i z dnia 7 lutego
2006 r., I UK 154/05, Legalis nr 177823) powołany przepis nie ma zastosowania do stanów powstałych przed jego wejściem w życie. Przepis ten wprowadza istotną zmianę
w dotychczasowym stanie prawnym, określając szczegółowo okresy, które nie są do niego wliczane (na przykład okresy niezdolności do pracy spowodowane chorobą), którego to rozróżnienia nie można było w żaden sposób wywieść w drodze wykładni dotychczasowych przepisów. Sąd Okręgowy w pełni podzielił powyższe stanowisko.

Stąd też Sąd Okręgowy – na mocy art. 477 ¹⁴ § 2 k.p.c. – zmienił zaskarżoną decyzję
i przyznał C. N. prawo do emerytury, poczynając od dnia 13 lipca 2016 r., tj. od dnia złożenia wniosku o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku
w OFE na dochody budżetu państwa, czyli od dnia powstania prawa do wnioskowanego świadczenia, zgodnie z art. 129 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (punkt I sentencji wyroku).

Sąd Okręgowy nie stwierdził odpowiedzialności organu rentowego za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji na podstawie art. 118 ust. 1a a contrario ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych albowiem ustalenie faktycznych warunków pracy ubezpieczonego w okresie zatrudnienia w Zakładach (...) w B. na stanowisku asenizatora, wobec braku świadectwa wykonywania pracy w warunkach szczególnych oraz niewskazania w zwykłym świadectwie pracy pełnej podstawy prawnej ściśle według wykazu, działu i pozycji rozporządzenia, mogło zostać poczynione dopiero na etapie postępowania sądowego na podstawie dowodów, którymi organ rentowy nie dysponował w trakcie postępowania administracyjnego (punkt II sentencji wyroku).

Apelację od wyroku wywiódł pozwany organ rentowy, zaskarżając je w części
i zarzucając naruszenie przepisów prawa materialnego poprzez błędną wykładnię przepisu
art. 184 w związku z art. 32 ustawy z dnia 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz § 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 07.02.1983 r.
w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach
lub szczególnym charakterze poprzez przyznanie wnioskodawcy C. N. prawa do emerytury poczynając od dnia 13 lipca 2016 r. - mimo braku wymaganych 15 lat pracy w szczególnych warunkach.

Wskazując na powyższe organ rentowy wniósł o zmianę pkt 1 powyższego orzeczenia i oddalenie odwołania.

W uzasadnieniu apelacji podniesiono, iż Sąd I instancji dokonując rozważań prawnych ograniczył się jedynie do wskazania, że „Praca w kanałach ściekowych" zgodnie
z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 07.02.1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze (Dz. U. z 1983 r. Nr 8, poz. 43 ze zm.) (Wykaz A Dział IX poz. 1) zaliczana jest do prac
w szczególnych warunkach, przy czym zdaje się nie zauważać, iż dotyczy to tylko prac
w gospodarce komunalnej. Równocześnie Sąd I instancji nie wskazał zarządzenia resortowego, w którym ustawodawca stricte wymieniłby stanowisko asenizatora jako stanowisko pracy w szczególnych warunkach. Pomimo braku podstawy prawnej, Sąd
I instancji uwzględnił ubezpieczonemu do stażu pracy w szczególnych warunkach okres zatrudnienia od 2.12.1981 r. do 31.12.1998 r. - wskazując, iż praca na stanowisku asenizatora to praca o znacznej szkodliwości dla zdrowia i o znacznym stopniu uciążliwości. Organ rentowy zarzucił, że Sąd I instancji całkowicie pominął okoliczność, iż Zakłady (...) w B. podlegały pod resort Ministra Rolnictwa, Leśnictwa i Gospodarki Żywnościowej i to właśnie Zarządzenie Ministra Rolnictwa Leśnictwa i Gospodarski Żywnościowej z dnia 31.03.1988 r. winno stanowić podstawę rozważań prawnych. Kluczowe jest, iż ustawodawca w w/w zarządzeniu z dnia 31.03.1988 r. - w P. mięsnym
- nie wymienił prac w kanałach ściekowych, a w tym prac na stanowisku asenizatora jako pracy w szczególnych warunkach, brak zatem - w ocenie organu rentowego - podstaw
do zaliczenia do stażu pracy w szczególnych warunkach okresu zatrudnienia ubezpieczonego w Zakładach (...) w B..

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja pozwanego organu rentowego nie zasługuje na uwzględnienie.

Przedmiotem sporu między stronami było, czy wnioskodawca C. N. spełnił kumulatywne przesłanki warunkujące nabycie prawa do emerytury w wieku obniżonym, przewidzianej w art. 184 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach
i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227
ze zm.) w zw. z art. 32 tej ustawy, a w szczególności - czy w okresie zatrudnienia
w Zakładach (...) Sp. z o.o. w B. w okresie od 2 grudnia 1981 r. do 31 grudnia 1998 r. wykonywał stale i w pełnym wymiarze czasu pracę w warunkach szczególnych.

We wskazanym powyżej zakresie Sąd Okręgowy przeprowadził stosowne postępowanie dowodowe, a w swych ustaleniach i wnioskach, nie wykroczył poza ramy swobodnej oceny wiarygodności i mocy dowodów wynikające z przepisu art. 233 k.p.c., nie popełnił też uchybień w zakresie zarówno ustalonych faktów. Podkreślić przy tym należy,
iż stan faktyczny nie był między stronami sporny, a pozwany organ rentowy nie podnosił
w apelacji żadnych zarzutów naruszenia prawa procesowego.

Wobec powyższego Sąd Apelacyjny zaakceptował ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji, nie widząc w związku z tym konieczności ich ponownego szczegółowego przytaczania (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 listopada 1998 r., I PKN 339/98, OSNP 1999, nr 24, poz. 776).

Sąd Apelacyjny w całości podziela także trafne i rzeczowe rozważania Sądu I instancji przyjmując je za punkt wyjścia oceny własnej i nie widząc potrzeby ich powielania. Rozważania te – w kontekście wywiedzionej przez pozwanego apelacji – wymagały jednak rozwinięcia.

Przypomnieć można, że pozwany organ rentowy zarzucił, że Sąd I instancji pominął okoliczność, iż Zakłady (...) w B. podlegały pod resort Ministra Rolnictwa, Leśnictwa i Gospodarki Żywnościowej i to właśnie Zarządzenie Ministra Rolnictwa Leśnictwa i Gospodarski Żywnościowej z dnia 31.03.1988 r. winno stanowić podstawę rozważań prawnych. Ustawodawca w w/w zarządzeniu z dnia 31.03.1988 r.
- w P. mięsnym - nie wymienił zaś prac w kanałach ściekowych, a w tym prac
na stanowisku asenizatora, jako pracy w szczególnych warunkach.

Wobec takiej treści zarzutu, Sąd Apelacyjny w pierwszej kolejności wskazuje,
że podziela stanowisko wyrażone w niniejszej sprawie przez Sąd I instancji, iż dla uznania konkretnego rodzaju lub stanowiska pracy za pracę wykonywaną w szczególnych warunkach decydujące znaczenie ma to, czy jest to praca wymieniona w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych
w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz. U. Nr 8, poz. 43 ze zm.)
i w wykazie A stanowiącym załącznik do tego rozporządzenia (por. wyrok SA w Lublinie
z dnia 22 lipca 2015 r., III AUa 379/15, LEX nr 1770705). Zarządzeniom resortowym przypisuje się natomiast charakter informacyjny, techniczno-porządkujący i uściślający. Mogą one być pomocne przy dokonywaniu wykładni oraz kwalifikacji stanowisk pracy określonych w załączniku do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.
w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach
lub szczególnym charakterze.

Wyjaśnić należy, iż mimo wyłączenia dalszego obowiązywania tych przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, które zawierały upoważnienie dla ministrów, kierowników urzędów centralnych i centralnych związków spółdzielczych do ustalenia wykazu stanowisk pracy w podległych im zakładach pracy ( vide: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 2002r., III ZP 30/01, OSNP 2002
nr 10, poz. 243), to jednak w granicach i na podstawie rozporządzenia wymienione podmioty mogły wskazać, na których stanowiskach w podległych im zakładach pracy wykonywane są prace wyszczególnione w wykazach - załącznikach do rozporządzenia jako prace
w szczególnych warunkach. Wymienione podmioty nie miały jedynie kompetencji
do ustanawiania wykazów nowych stanowisk pracy jako pracy wykonywanej w szczególnych warunkach.

Określenie rodzajów prac lub stanowisk pracy oraz warunków, na podstawie których przysługuje prawo do emerytury w wieku niższym niż powszechny, powierzone zostało
w art. 55 ustawy z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 267 ze zm.) wyłącznie Radzie Ministrów. Tym samym na podstawie upoważnienia wynikającego z § 2 ust. 2 rozporządzenia właściwi ministrowie, kierownicy urzędów centralnych oraz centralnych związków spółdzielczych (w porozumieniu
z Ministrem Pracy, Płac i Spraw Socjalnych) mogli wydawać akty prawne obejmujące jedynie ustalenie w podległych i nadzorowanych zakładach pracy stanowisk pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach.

Mając na uwadze powyższe wyjaśnić należy, że wykazy resortowe należy traktować jako posiadające charakter informacyjny, techniczno-porządkujący i uściślający. Wykaz resortowy ułatwia w szczególności identyfikację określonego stanowiska pracy jako stanowiska pracy w szczególnych warunkach - zwłaszcza, jeśli w wykazie stanowiącym załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. nie wymienia się konkretnych stanowisk, lecz operuje się pojęciem ogólnym.

Innymi słowy, zarządzenia resortowe mogą mieć znaczenie w sferze dowodowej.
Jak wskazał Sąd Najwyższy - z faktu, że właściwy minister, kierownik urzędu centralnego, czy centralny związek spółdzielczy, w porozumieniu z Ministrem Pracy, Płac i Spraw Socjalnych, ustalił w podległych i nadzorowanych zakładach pracy, że dane stanowisko pracy jest stanowiskiem pracy w szczególnych warunkach, może płynąć domniemanie faktyczne,
że praca na tym stanowisku w istocie wykonywana była w takich warunkach i odwrotnie - brak konkretnego stanowiska pracy w takim wykazie może - w kontekście całokształtu ustaleń faktycznych - stanowić negatywną przesłankę dowodową (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2010 r., II UK 218/09, LEX nr 590247; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 listopada 2010 r., II UK 124/10, LEX nr 707404).

Prace w kanałach ściekowych oraz oczyszczanie ścieków i filtrów otwartych – a taki charakter miały prace wykonywane przez ubezpieczonego w kwestionowanym
przez pozwanego okresie zatrudnienia – wymienione zostały w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 07.02.1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych
w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze (Dz. U. z 1983 r. Nr 8, poz. 43
ze zm.) - Wykaz A, Dział IX – W gospodarce komunalnej, poz. 1 i 2. W zarządzeniu Nr 16 Ministra Rolnictwa, Leśnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 31 marca 1988 r.
w sprawie stanowisk pracy, na których wykonywane są prace w szczególnych warunkach
lub w szczególnym charakterze (Dz. Urz. MRiRW z 1988 r. Nr 2, poz. 4) - w Przemyśle mięsnym – prac takich bezsprzecznie nie wymieniono. Niemniej jednak, prace w kanałach ściekowych oraz oczyszczanie ścieków i filtrów otwartych (w tym stanowisko asenizatora) wymienione zostały w tymże zarządzeniu w Dziale IX – W gospodarce komunalnej.

Nie budzi wątpliwości, że odwołujący się wykonywał prace asenizatora
w przedsiębiorstwie podlegającym pod resort Ministra Rolnictwa, Leśnictwa i Gospodarki Żywnościowej, a zatem nie w gospodarce komunalnej.

W tym zakresie Sąd odwoławczy miał na względzie, iż w orzecznictwie tak sądów powszechnych, jak i Sądu Najwyższego, wyrażany jest pogląd, zgodnie z którym wyodrębnienie prac w wykazie A stanowiącym załącznik do ww. rozporządzenia ma charakter stanowiskowo-branżowy i nie można dowolnie, z naruszeniem postanowień rozporządzenia, wiązać konkretnych stanowisk pracy z branżami, do których nie zostały one przypisane w akcie prawnym. Sąd Apelacyjny zasadniczo podziela pogląd wyrażony
przez Sąd Najwyższy np. w wyroku z dnia 1 czerwca 2010 r. II UK 21/10, Lex 619638
i z dnia 19 maja 2011 r. III UK 174/10, Lex 901652, że to specyfika poszczególnych branż determinuje charakter świadczonych w nich prac i warunki, w jakich są wykonywane, ich uciążliwość oraz szkodliwość dla zdrowia

Jednocześnie jednak należy zwrócić uwagę, że Sąd Najwyższy stoi na stanowisku, które Sąd Apelacyjny w pełni akceptuje, iż : „co do zasady przyporządkowanie danego rodzaju pracy do określonej branży ma istotne znaczenie dla jej kwalifikacji jako pracy
w szczególnych warunkach, ale nie zawsze wynika ono z funkcjonowania zakładu pracy
w określonym resorcie. Może się bowiem zdarzyć, że zakład pracy podległy określonemu ministrowi wykonuje także zadania całkowicie odpowiadające innemu działowi gospodarki, leżącemu w sferze zainteresowania innego ministra” – por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 marca 2014 r. sygn. I UK 337/13 (Lex nr 1458817). W uzasadnieniu tego wyroku Sąd Najwyższy wyjaśnił, iż „ nietrafne jest stanowisko, zgodnie z którym przy ocenie charakteru stanowiska pracy w ramach zakładu pracy kwalifikującego się do określonej gałęzi przemysłu, należy ściśle posługiwać się stanowiskami wymienionymi w konkretnych działach załącznika do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.

Przenosząc powyższe rozważania na grunt niniejszej sprawy, wskazać należy,
że funkcjonowanie zakładu pracy zatrudniającego ubezpieczonego w resorcie przemysłu rolno-spożywczego (dział X wykazu A stanowiącego załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.) nie przekreśla możliwości zakwalifikowania pracy wnioskodawcy na stanowisku asenizatora (pracującego w kanałach ściekowych, zajmującego się oczyszczaniem ścieków) jako pracy wymienionej w dziale IX (W gospodarce komunalnej) wykazu A stanowiącego załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r., jeśli pracodawca zatrudniający ubezpieczonego, oprócz działalności podstawowej, prowadził także na własne potrzeby działalność o charakterze odpowiadającym pracom wykonywanym w gospodarce komunalnej.

Z taką sytuacją mamy do czynienia w realiach rozpoznawanej sprawy. Zakłady (...) Sp. z o.o. w B. (poprzednio: ,, (...) Przedsiębiorstwo (...). Zakłady (...)) zatrudniały w okresie pracy ubezpieczonego łącznie 4 asenizatorów, pracujących w systemie jednozmianowym, którzy pracowali na terenie całego zakładu, dbając o zapewnienie drożności sieci kanalizacyjnej rozciągającej się na całej jego powierzchni wynoszącej około 5 ha. Z całą pewnością można zatem stwierdzić, że choć praca wnioskodawcy nie była wykonywana jako usługi powszechne na rzecz ludności, jak ma to miejsce w gospodarce komunalnej, nie różniła od takiej samej pracy wykonywanej na rzecz przedsiębiorstwa komunalnego. Gdyby zakład pracy wnioskodawcy nie utworzył na własne potrzeby wewnętrznej jednostki organizacyjnej odpowiedzialnej za utylizację odpadów zwierzęcych, zadanie to należałoby właśnie
do przedsiębiorstwa komunalnego.

Mając na uwadze powyższe rozważania Sąd Apelacyjny, po analizie materiału dowodowego zgromadzonego w rozpoznawanej sprawie, doszedł do przekonania,
iż w okresie zatrudnienia w Zakładach (...) Sp. z o.o. w B.
od 2 grudnia 1981 r. do 31 grudnia 1998 r. C. N. na stanowisku asenizatora wykonywał stale i w pełnym wymiarze czasu pracę w warunkach szczególnych – pracę
w kanałach ściekowych oraz pracę przy oczyszczaniu ścieków i filtrów otwartych.

Jak wynika z prawidłowych i niekwestionowanych ustaleń faktycznych Sądu
I instancji ubezpieczony zajmował się wówczas czyszczeniem studzienek, w których gromadziły się nieczystości z całego zakładu. Studzienki te miały głębokość od 3 do 5 metrów i było ich kilkadziesiąt, z każda musiała zostać wyczyszczona co najmniej raz
w tygodniu. Oczyszczanie studzienek polegało na ręcznym przepychaniu i pozbyciu się odpadów produkcyjnych (mięsnych). Ubezpieczony obsługiwał również podoczyszczalnię ścieków, z której przewożono odpady do oczyszczalni miejskiej. Oczyszczał sita i odstojniki oraz załadowywał na ciągnik lub beczkowóz nieczystości pochodzące zarówno
z podoczyszczalni, jak i studzienek. Wnioskodawca czyścił także pompy i wentylatory,
jak również przepychał rury i usuwał osady.

Praca ta, choć formalnie nie była wykonywana w gospodarce komunalnej, nie różniła się w ocenie Sądu odwoławczego od tego rodzaju prac wykonywanych w ramach przedsiębiorstw komunalnych.

Pamiętać należy, że głównym motywem przyświecającym ustawodawcy w stworzeniu instytucji przewidzianej w art. 184 ustawy o emeryturach i rentach z FUS było założenie,
że praca wykonywana w szczególnych warunkach stale i w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku przyczynia się do szybszego obniżenia wydolności organizmu, dlatego też osoba wykonująca taką pracę ma prawo do emerytury wcześniej niż inni ubezpieczeni. Za pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach uważa się pracowników zatrudnionych przy pracach o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz
o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej
ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia. Praca w warunkach szczególnych to praca, w której pracownik w znaczny sposób jest narażony na niekorzystne dla zdrowia czynniki. Zdaniem Sądu Apelacyjnego praca ubezpieczonego w spornym okresie zatrudnienia miała taki właśnie charakter. Niewątpliwie wnioskodawca narażony był na działanie takich czynników szkodliwych dla zdrowia, jak wysoka temperatura czy opary fermentujących odpadów mięsnych.

Przekonanie Sądu o tym, że warunki pracy, w jakich funkcjonował wnioskodawca, miały charakter szczególny, wzmacnia fakt, że w Dziale X (W rolnictwie i przemyśle rolno-spożywczym) rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. pod poz. 9 wymieniono prace wykonywane bezpośrednio przy utylizacji surowców zwierzęcych, a w zarządzeniu resortowym w Dziale X (W rolnictwie i przemyśle rolno-spożywczym), pod poz. 9 (Prace wykonywane bezpośrednio przy utylizacji surowców zwierzęcych) wśród szczegółowych stanowisk pracy znajdują się stanowiska: zbieracza surowców utylizacyjnych (pkt 1) oraz utylizatorowego (pkt 2). W ocenie Sądu II instancji pomiędzy warunkami zatrudnienia ubezpieczonego oraz warunkami pracy na ww. stanowiskach zachodzą na tyle duże podobieństwa, że analogicznie ich traktowanie w kontekście prawa do emerytury
w warunkach szczególnych, jest jak najbardziej uzasadnione.

Reasumując, w ocenie Sądu Apelacyjnego wnioskodawca udowodnił 15 lat pracy
w szczególnych warunkach, a co za tym idzie spełnił wszystkie, konieczne do przyznania wcześniejszej emerytury warunki określone w przepisie art. 32 w zw. z art. 184 ustawy
o emeryturach i rentach z FUS oraz rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 7 lutego
1983 roku, w związku z czym zasadnym było przyznanie mu prawa do żądanego świadczenia.

Mając na uwadze całość powyższych rozważań Sąd Apelacyjny na podstawie art. 385 k.p.c. oddalił apelację pozwanego organu rentowego, jak w sentencji wyroku.

SSA Bożena Grubba SSA Grażyna Czyżak SSA Grażyna Horbulewicz