Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 27 maja 2020 r.

Sąd Apelacyjny w Gdańsku – III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 27 maja 2020 r. w Gdańsku

sprawy M. R.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G.

o zwrot nienależnie pobranego świadczenia

na skutek apelacji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G.

od wyroku Sądu Okręgowego w Gdańsku VII Wydziału Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 21 maja 2019 r., sygn. akt VII U 3976/18

zmienia zaskarżony wyrok i oddala odwołanie.

SSO del. Beata Golba-Kilian SSA Iwona Krzeczowska-Lasoń SSA Lucyna Ramlo

Sygn. akt III AUa 891/19

UZASADNIENIE

Decyzją z dnia 23 października 2018 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G. zobowiązał M. R. do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń w kwocie 1.333,90 zł, gdyż łączny przychód osiągnięty przez ubezpieczoną wyniósł 36.856 zł i przekroczył kwotę graniczną ustalona dla tego okresu o 1.333,90 zł. Do wyliczeniu przychodu za rok 2017 r. uwzględniono przychód z umowy zlecenia z L. S. w kwocie 78 zł, przychód z umowy zlecenia z (...) sp z o.o. w kwocie 11.200 zł oraz przychód stanowiący podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne jako osoby współpracującej w kwocie 25.578 zł.

Odwołanie od decyzji złożyła M. R., wnosząc o zwolnienie z obowiązku zwrotu kwoty 1.333,90 zł. W uzasadnieniu odwołania wskazała, że w szeregu decyzji dotyczących prawa do renty z tytułu niezdolności nie było wyczerpującego pouczenia dotyczącego sytuacji osób współpracujących i dlatego uznała, że jej przychodem jest kwota wynikająca z zawartej z mężem umowy o pracę. Zaznaczyła również, że w podobnych sprawach sąd również nie stwierdzał obowiązku zwrotu pobranych świadczeń.

W odpowiedzi na odwołanie organ rentowy wniósł o jego oddalenie.

Sąd Okręgowy w Gdańsku VII Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 21 maja 2019 r. w sprawie VII U 3976/18 zmienił zaskarżoną decyzję w ten sposób, że ustalił, iż M. R. nie ma obowiązku zwrotu pobranego świadczenia w kwocie 1.333,90 zł.

Podstawę tego rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia i rozważania Sądu pierwszej instancji. W dniu 20 maja 2016 r. M. R. złożyła wniosek o przyznanie jej prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy. W pouczeniu do wniosku zawarta była informacja, że prawo do renty ulega zawieszeniu w razie osiągania przychodu w kwocie wyższej niż 130 % przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy ostatnio ogłoszony przez Prezesa GUS. W razie osiągania przychodu w kwocie przekraczającej 70 % powyższej kwoty i nie wyższej niż 130 % świadczenie podlega zmniejszeniu. Zawieszenie prawa lub zmniejszenie wysokości świadczenia powoduje uzyskiwanie przychodów z tytułu zatrudnienia, służby lub innej pracy zarobkowej albo prowadzenia działalności oraz pobierania zasiłków. Za przychód rencistów prowadzących pozarolniczą działalność uważa się przychód stanowiący podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne. Pozwany decyzją z dnia 28 czerwca 2016 r. przyznał M. R. prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy od dnia 21 maja 2016 r. W pouczeniu do decyzji zawarta była informacja, że prawo do renty ulega zawieszeniu lub zmniejszeniu w razie osiągania przychodów z tytułu zatrudnienia, służby lub innej pracy zarobkowej albo prowadzenia działalności oraz pobierania zasiłków. Za przychód rencistów prowadzących pozarolniczą działalność uważa się przychód stanowiący podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne. Następnie pozwany kolejnymi decyzjami z dnia 16 lutego 2017 r., 24 lipca 2017 r. przyznał ubezpieczonej prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy na dalszy okres. W pouczeniu do wskazanych decyzji zawarta była informacja, że prawo do renty ulega zawieszeniu lub zmniejszeniu w razie osiągania przychodów z tytułu zatrudnienia, służby lub innej pracy zarobkowej albo prowadzenia działalności oraz pobierania zasiłków. Za przychód rencistów prowadzących pozarolniczą działalność uważa się przychód stanowiący podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne. M. R. zawarła z mężem A. R. umowę o pracę w pełnym wymiarze czasu pracy za najniższym wynagrodzeniem. W związku z tym została zgłoszona do ubezpieczeń społecznych jako osoba współpracująca. W 2017 r. osiągnęła przychód z tytułu umowy o pracę w wysokości 21.870 zł. Nadto M. R. wykonywała pracę na podstawie umowy zlecenia i z tego tytułu osiągnęła przychód w kwocie 78 zł w związku z umową zawartą z L. S. oraz w wysokości 11.200 zł w związku z umową zlecenia zawartą z (...) sp. z o.o. W dniu 3 kwietnia 2018 r. ubezpieczona złożyła wniosek o rozliczenie osiągniętego przychodu z tytułu zatrudnienia przez A. R., L. S. i (...) i załączyła PIT 11 za rok 2017 r. (3 sztuki). Pozwany przyjął, że należy dokonać rozliczenia w odniesieniu do umowy o pracę z A. R. na podstawie ukrytych przychodów w kwocie 25.578 zł oraz w kwotach wynikających z PIT-11 w odniesieniu do umów zleceń. Decyzją z dnia 24 kwietnia 2018 r. pozwany stwierdził, że ubezpieczona przekroczyła niższą kwotę graniczną i ustalił, że M. R. pobrała nienależne świadczenie w kwocie 1.333,90 zł, które winna zwrócić. Wnioskodawczyni w piśmie złożonym w dniu 15 maja 2018 r. złożyła wniosek o ponowne rozliczenie renty z tytułu niezdolności do pracy z osiągniętymi przychodami. Wskazała, że wykonywała pracę na podstawie umowy zlecenia i z tego tytułu osiągnęła przychód w kwocie 78 zł w związku z zawartą umową z L. S. oraz w wysokości 11.200 zł w związku z umową zlecenia z (...) sp z o.o. Zaznaczyła też, że zawarła z mężem A. R. umowę o pracę w pełnym wymiarze czasu pracy za najniższym wynagrodzeniem i została zgłoszona do ubezpieczeń społecznych jako osoba współpracująca. W 2017 r. osiągnęła przychód z tytułu umowy o pracę w wysokości 21.870 zł. Załączyła kserokopię PIT-11 od płatnika A. R. oraz zeznanie roczne, które wykazywało jej łączne przychody za rok 2017 r. w kwocie 33.148 zł. M. R. nie wiedziała, że dla osób współpracujących ustala się wysokość przychodów według podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społecznego. Uważała, że przychód w związku ze współpracą z mężem i zawartą umową o pracę odpowiada wysokości otrzymanego wynagrodzenia wykazanego w informacji o dochodach oraz pobranych zaliczkach i w zeznaniu o wysokości osiągniętego dochodu w roku podatkowym. Organ rentowy w dniu 23 października 2018 r. wydał zaskarżoną decyzję.

Sąd Okręgowy w rozważanych prawnych odwołał się do treści art. 104 ust. 1, 1a, 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2020 r., poz. 53; dalej ustawa emerytalna) w zw. z art. 18 ust. 8 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2020 r., poz. 266; dalej ustawa systemowa) oraz art. 2 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej. Sąd I instancji uznał, że wobec osiągnięcia przez ubezpieczoną przychodu w kwocie przekraczającej 70 % przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy, ostatnio ogłoszonego przez Prezesa GUS dla 2013 r. wynoszącej 35.522,10 zł, jej świadczenie rentowe ulegało zmniejszeniu o kwotę przekroczenia, tj. o kwotę 1.333,90 zł. Sąd Okręgowy po analizie art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy emerytalnej uznał, że pouczenie zawarte we wniosku i decyzjach przyznających prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy nie było wyczerpujące i zrozumiałe. Nie wskazywało, że osoby współpracujące przy prowadzeniu działalności gospodarczej są traktowane tak samo jak osoby prowadzące działalność gospodarczą i w związku z tym wysokość osiąganego przychodu oblicza się według podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne. W przypadku ubezpieczonej M. R. było to tym bardziej wątpliwe, że zawarła z mężem A. R. umowę o pracę i otrzymywała wynagrodzenie, które rozliczała w zeznaniu podatkowym, a w związku z pouczeniem, że należy uwzględnić przychody z tytułu zatrudnienia, to uznała, że wysokość wynagrodzenia stanowi o uzyskiwanych przychodach z tytułu zatrudnienia przez męża A. R.. Ubezpieczona mogła więc pozostawać w usprawiedliwionym okolicznościami przekonaniu, że nie przekroczyła minimalnej kwoty przychodu (35.522,10 zł) z uwagi na to, że jej łączny przychód wyniósł 33.148 zł przy uwzględnieniu wysokości wynagrodzenia uzyskanego u pracodawcy A. R. w kwocie 21.870 zł. Pouczenie organu rentowego nie zawierało wyczerpujących informacji o obowiązujących w dniu pouczenia zasadach zmniejszania świadczenia. Skoro wypłacone M. R. świadczenie miało charakter nienależnego, to nie może być traktowane jako nienależnie pobrane skutkujące obowiązkiem zwrotu świadczenia w myśl art.138 ust. 2 ustawy emerytalnej z uwagi na brak czytelnego i zrozumiałego pouczenia. Z tych względów, na podstawie przywołanych przepisów oraz art. 477 ¹⁴ § 2 k.p.c., Sąd Okręgowy orzekł, jak w sentencji wyroku.

Apelację od wyroku wywiódł organ rentowy zaskarżając go w całości, zarzucając mu naruszenie:

- art. 138 w zw. z art.103-104 i 105, art. 127, art. 139-140, art. 141, art. 142-144 ustawy emerytalnej, art. 8 ust. 11, art. 18 ust. 8 ustawy systemowej,

- oraz naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. poprzez brak wszechstronnego wyjaśnienia okoliczności sprawy skutkujące niewłaściwą oceną stanu faktycznego.

Wskazując na powyższe pozwany wniósł o uwzględnienie apelacji poprzez zmianę zaskarżonego wyroku w całości i oddalenie odwołania wnioskodawczyni, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpatrzenia przez Sąd I instancji.

W uzasadnieniu apelacji organ rentowy przedstawił argumentację na poparcie wskazanych zarzutów.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja organu rentowego zasługuje na uwzględnienie skutkując zmianą zaskarżonego wyroku i oddaleniem odwołanie.

Przedmiotem sporu było, czy M. R. jako osoba pobierająca świadczenie rentowe i będąca osobą aktywną zawodowo jest zobowiązana do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń za 2017 r. w kwocie 1.333,90 zł.

Sąd Apelacyjny uznał, że Sąd Okręgowy przeprowadził stosowne postępowanie dowodowe i w przeważającej części dokonał prawidłowych ustaleń faktycznych, które należy podzielić. Jednakże Sąd Apelacyjny uznał za nieprawidłowe ustalenia faktyczne - „M. R. nie wiedziała, że dla osób współpracujących ustala się wysokość przychodów według podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społecznego. Uważała, że przychód w związku z współpracą z mężem i zawartą umową o pracę odpowiada wysokości otrzymanego wynagrodzenia wykazanego w informacji o dochodach oraz pobranych zaliczkach i w zeznaniu o wysokości osiągniętego dochodu w roku podatkowym”. Otóż Sąd II instancji w oparciu o analizę materiału dowodowego zgromadzonego przed Sądem I instancji oraz o oświadczenie ubezpieczonej złożone na rozprawie apelacyjnej ustalił, że wnioskodawczyni jako osoba pobierająca świadczenie rentowe wiedziała, że pomimo zawartej umowy o pracę z małżonkiem, z tytułu dobrowolnego ubezpieczenia emerytalnego i rentowego posiada status osoby współpracującej przy prowadzeniu działalności gospodarczej i składki na ubezpieczenia społeczne opłacane były od zadeklarowanej kwoty nie niższej niż 60% prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego.

Wnioskodawczyni na rozprawie apelacyjnej oświadczyła, że zarówno ona, jak i małżonek uzyskali w ZUS informację, że przy zatrudnieniu w firmie męża stosunek pracowniczy będzie traktowany z innej podstawy prawnej i składki za nią będą opłacane jako za osobę współpracującą (składki dobrowolne). Wskazała, że pozwany ją poinformował, że mąż może ją zatrudnić na podstawie umowy o pracę, ale nie zwalnia jej to z obowiązku opłacenia składek jako za osobę współpracującą (oświadczenie - k. 83-83v a.s., zapis na płycie CD 00:02:31-00:14:48, płyta CD – k. 84 a.s.).

Ponadto w piśmie z dnia 15 maja 2018 r. złożonym w organie rentowym po wydaniu decyzji z dnia 24 kwietnia 2018 r. rozliczającej rentę z tytułu niezdolności do pracy wnioskodawczyni wskazała między innymi na dochód – umowa o pracę z firmą (...), w której jest zgłoszona do ZUS-u jako osoba współpracująca i opłacała składki dobrowolnie zgodnie z ustawą (k. 101 a.r.). Podczas przesłuchania w charakterze strony przed Sądem Okręgowym zeznała, że była zgłoszona do ZUS jako osoba współpracująca. Zawarli umowę z mężem umowę o pracę, która nie była „ozusowana” (k. 19-20 a.s.).

Ubezpieczona kwestionowała sposób rozliczenia przez organ rentowy jej przychodu za 2017 r., gdyż pozwany uznał, że łączny przychód osiągnięty przez ubezpieczoną wyniósł 36.856 zł i przekroczył kwotę graniczną ustaloną dla tego okresu o 1.333,90 zł. Do wyliczeniu przychodu za rok 2017 r. uwzględniono przychód z umowy zlecenia z L. S. w kwocie 78 zł, przychód z umowy zlecenia z (...)sp z o.o. w kwocie 11.200 zł oraz przychód stanowiący podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne jako osoby współpracującej w kwocie 25.578 zł. Z kolei ubezpieczona twierdziła, że jej przychód w 2017 r. z tytułu umowy o pracę wyniósł 21.870 zł (co wynika z zeznań podatkowych) i po uwzględnieniu przychodu z dwóch ww. umów zlecenia, jej łączne przychody za rok 2017 r. wynosiły 33.148 zł i ta kwota nie przekraczała kwoty granicznej ustalonej dla tego okresu, zatem nie byłoby podstaw do zmniejszenia lub zawieszenia prawa do świadczenia rentowego.

Wnioskodawczyni kwestionowała rozliczenie przez organ rentowy przychodu związanego z zatrudnieniem w oparciu o podstawę wymiaru składek zadeklarowanych przy zgłoszenie jej przez męża jako osoby współpracującej przy prowadzeniu działalności gospodarczej, gdyż jej zdaniem do zawieszenia lub zmniejszenia świadczeń organ rentowy powinien przyjąć przychód uzyskany z tytułu stosunku pracy, tj. wynagrodzenie za pracę. Nie przedstawiała ona innego matematycznego sposobu wyliczenia przychodu. Podnosiła również nieprawidłowość pouczenia o zasadach powodujących zawieszenie lub zmniejszenie prawa do pobieranych świadczeń.

Sąd Apelacyjny w niniejszym składzie podzielając stanowisko organu rentowego jako prawidłowe odwołał się do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2018 r., II UK 334/17, który wyjaśnił, że przychodem wpływającym na zmniejszenie wysokości lub zawieszenie świadczeń wypłacanych emerytom i rencistom współpracującym przy prowadzeniu pozarolniczej działalności gospodarczej jest kwota zadeklarowana jako podstawa wymiaru składek (art. 104 ust. 1a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS /t.j. Dz.U. z 2020 r., poz. 53 ze zm.; dalej ustawa emerytalna/) w związku z art. 18 ust. 8 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2020 r., poz. 266 ze zm.; dalej ustawa systemowa). Dla celów rozliczania świadczeń emerytów i rencistów będących osobami współpracującymi przy prowadzeniu pozarolniczej działalności gospodarczej, za przychód wpływający na zmniejszenie wysokości świadczeń lub ich zawieszenie przyjmuje się przychód stanowiący podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych, ustalony zgodnie z regułą zawartą w art. 104 ust. 1a ustawy emerytalnej, w wysokości określonej w art. 18 ust. 8 ustawy systemowej.

Przypomnieć należy, że zgodnie z art. 104 ustawy emerytalnej, prawo do emerytury lub renty ulega zawieszeniu lub świadczenia te ulegają zmniejszeniu, na zasadach określonych w ust. 3-8 oraz w art. 105, w razie osiągania przychodu z tytułu działalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, o której mowa w ust. 2 oraz z tytułu służby wymienionej w art. 6 ust. 1 pkt 4 i 6 (ust. 1). Dla emerytów i rencistów prowadzących pozarolniczą działalność za przychód, o którym mowa w ust. 1, przyjmuje się przychód stanowiący podstawę wymiaru składki na ubezpieczenia społeczne w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych (ust. 1a). Za działalność podlegającą obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, o której mowa w ust. 1, uważa się zatrudnienie, służbę lub inną pracę zarobkową albo prowadzenie pozarolniczej działalności, z uwzględnieniem ust. 3 (ust. 2). Przepisy ust. 1 i 2 stosuje się również do emerytów i rencistów osiągających przychód z tytułu działalności wykonywanej za granicą (ust. 3). Przepisy ust. 1, 1a i 2 stosuje się również do osób wyłączonych z obowiązku ubezpieczenia społecznego z tytułu ustalenia prawa do emerytury i renty lub wykonujących działalność niepodlegającą obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu z uwagi na podleganie temu obowiązkowi z innego tytułu (ust. 4). Przepisów ust. 1-4 nie stosuje się do honorariów z tytułu działalności twórczej i artystycznej (ust. 5). Za przychód, o którym mowa w ust. 1, uważa się również kwoty pobranych zasiłków: chorobowego, macierzyńskiego i opiekuńczego oraz wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy, wypłacanego na podstawie przepisów Kodeksu pracy, i kwoty świadczenia rehabilitacyjnego i wyrównawczego, zasiłku wyrównawczego i dodatku wyrównawczego (ust. 6). Prawo do emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy oraz renty rodzinnej, do której uprawniona jest jedna osoba, ulega zawieszeniu w razie osiągania przychodu w kwocie wyższej niż 130 % przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy, ostatnio ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego (ust. 7). W razie osiągania przychodu w kwocie przekraczającej 70 % przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy, ostatnio ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, nie wyżej jednak niż 130 % tej kwoty, świadczenie ulega zmniejszeniu o kwotę przekroczenia, nie większą jednak niż kwota maksymalnego zmniejszenia obowiązująca w dniu 31 grudnia 1998 r. w wysokości: (1) 24 % kwoty bazowej obowiązującej przy ostatniej waloryzacji w 1998 r. - dla emerytury lub renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy; (2) 18 % kwoty bazowej, o której mowa w pkt 1 - dla renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy; (3) 20,4 % kwoty bazowej, o której mowa w pkt 1 - dla renty rodzinnej, do której uprawniona jest jedna osoba (ust. 8).

Kluczowe znaczenie ma przy tym wykładnia art. 104 ust. 2 ustawy emerytalnej. To ten przepis określa bowiem rodzaje działalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, z której osiągnięty przychód będzie decydował o zawieszeniu lub zmniejszeniu świadczenia emerytalno-rentowego pobieranego przez daną osobę. Łatwo zauważyć, że wskazany przepis, wykładany wyłącznie z uwzględnieniem reguł gramatycznych, nie daje stanowczej odpowiedzi na pytanie co do konkretnych rodzajów działalności w nim wymienionych. Poprzestaje bowiem na bardzo lakonicznym i nieprecyzyjnym stwierdzeniu, że za działalność taką uważa się zatrudnienie, służbę lub inną pracę zarobkową albo prowadzenie pozarolniczej działalności. Znamienne jest jednak, że wszystkie wymienione w art. 104 ust. 2 ustawy rodzaje działalności winny stanowić tytuł podlegania obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, co dodatkowo wynika z art. 104 ust. 1. Zwraca także uwagę swoiste „pogrupowanie” owych rodzajów działalności ze względu na ich specyfikę (zatrudnienie, służba, inna praca zarobkowa, działalność gospodarcza). Zdekodowanie pojęć użytych w art. 104 ust. 2 ustawy emerytalnej wymaga zatem odwołania się do systemowych reguł interpretacyjnych, a te nakazują sięgnięcie do przepisów ustawy systemowej, które określają oraz definiują tytuły podlegania ubezpieczeniu społecznemu. Chodzi więc o art. 6 i art. 8 tej ustawy. Przepisy te definiują zaś zatrudnienie jako pozostawanie w stosunku pracy oraz jako zatrudnienie na podstawie umowy o pracę nakładczą, służbę jako niezawodową czynną służbę wojskową i służbę zastępczą, a jako działalność zarobkową uzyskiwanie dochodów z tytułów, o których mowa między innymi w art. 6 ust. 1 pkt 7-9b. Nie ulega z kolei wątpliwości, że w art. 6 ust. 1 pkt 5 wymienia się łącznie osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą oraz osoby z nimi współpracujące. Nie ma więc żadnych racjonalnych argumentów, które na gruncie art. 104 ustawy emerytalnej, wykładanym przy uwzględnieniu regulacji art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy systemowej, kazałyby traktować współpracę przy prowadzeniu pozarolniczej działalności gospodarczej inaczej niż prowadzenie takiej działalności, zwłaszcza że cechami konstytutywnymi pojęcia „współpraca przy prowadzeniu pozarolniczej działalności” w rozumieniu art. 8 ust. 11 ustawy systemowej są występujące łącznie: a) istotny dla działalności gospodarczej ciężar gatunkowy działań współpracownika, które to działania nie mogą mieć charakteru wtórnego; muszą pozostawać w bezpośrednim związku z przedmiotem podjętej działalności oraz muszą charakteryzować się pewną systematycznością, stabilnością i zorganizowaniem; b) znaczący czas i częstotliwość podejmowanych robót (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 6 stycznia 2009 r., II UK 134/08, OSNP 2010 nr 13-14, poz. 170; z dnia 23 kwietnia 2010 r., II UK 315/09, LEX nr 604215 oraz z dnia 13 lipca 2017 r., III UK 181/16, LEX nr 2375932). Dlatego też, zgodnie z art. 104 ust. 1a ustawy emerytalnej, dla obu tych kategorii osób za przychód, o którym mowa w ust. 1, należy przyjmować przychód stanowiący podstawę wymiaru składki na ubezpieczenia społeczne w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych. Przychód ten określa art. 18 ust. 8 ustawy systemowej, w myśl którego, podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe ubezpieczonych, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 5 (a więc zarówno osób prowadzących pozarolnicza działalność gospodarczą, jak i osób z nimi współpracujących), stanowi zadeklarowana kwota, nie niższa jednak niż 60 % prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego przyjętego do ustalenia kwoty ograniczenia rocznej podstawy wymiaru składek, ogłoszonego w trybie art. 19 ust. 10 na dany rok kalendarzowy. Składka w nowej wysokości obowiązuje od dnia 1 stycznia do dnia 31 grudnia danego roku. Jak wyjaśnił przy tym Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 maja 2005 r., II UK 201/04 (OSNP 2005 Nr 22, poz. 359), w którym rozważana była zresztą sytuacja prawna adwokata, również niewymienionego wprost w art. 104 ust. 2 ustawy emerytalnej, regulacja zawarta w art. 104 ust. 1a ustawy emerytalnej, służąca ustaleniu przychodu emerytów i rencistów prowadzących działalność pozarolniczą wpływającego na ewentualne zawieszenie lub zmniejszenie świadczeń, odwołuje się jedynie do zasad ustalania przychodu analogicznych do zasad ustalenia podstawy wymiaru składek, nie odnosi się natomiast do faktycznej podstawy wymiaru składek opłacanych przez emeryta lub rencistę. Z chwilą ustalenia prawa do emerytury lub renty osoby prowadzącej działalność pozarolniczą obowiązek jej ubezpieczenia ustaje i może się ona jedynie ubezpieczyć dobrowolnie (art. 9 ust. 5 ustawy systemowej). Wraz z ustaniem ubezpieczenia ustaje też obowiązek opłacania składek na ubezpieczenie społeczne. Dla celów ustalenia podstawy wymiaru składki deklarację kwoty podstawy wymiaru składek składają tylko ci emeryci i renciści, którzy ubezpieczyli się dobrowolnie. Przepis art. 104 ust. 1a ustawy emerytalnej odnosi się (jednak) do wszystkich emerytów i rencistów omawianej grupy osób, a więc niezależnie od tego, czy ubezpieczyli się dobrowolnie, czy też nie, zobowiązani są do złożenia deklaracji o przychodach, które zamierzają uzyskać po przyznaniu prawa do świadczenia. Nie jest to deklaracja dotycząca podstawy wymiaru składek, lecz deklaracja przychodu spodziewanego po ustaniu ubezpieczenia. Powołanie się w art. 104 ust. 1a na podstawę wymiaru składek w sytuacji, gdy nie ma obowiązku zapłaty składki, odnosi się jedynie do zasad ustalania kwoty przychodu. Deklarację dotyczącą zamierzonego osiągania przychodu każdy emeryt i rencista składa wraz z zawiadomieniem o podjęciu działalności lub jej kontynuowaniu po uzyskaniu prawa do emerytury lub renty.

W świetle powyższego Sąd II instancji uznał, że pozwany prawidłowo rozliczył przychód wnioskodawczyni za 2017 r. uznając, że łączny przychód osiągnięty przez nią wyniósł 36.856 zł, w tym przychód stanowiący podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne jako osoby współpracującej w kwocie 25.578 zł. Wobec osiągnięcia przez ubezpieczoną przychodu w kwocie przekraczającej 70 % przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy, ostatnio ogłoszonego przez Prezesa GUS dla 2013 r. wynoszącej 35.522,10 zł, jej świadczenie rentowe ulegało zmniejszeniu o kwotę przekroczenia, tj. o kwotę 1.333,90 zł. Podkreślić należy, że skoro organ rentowy traktuje ubezpieczoną jako osobę współpracującą przy prowadzeniu działalności gospodarczej, czego ona sama co do zasady nie kwestionuje, to nie ma znaczenia kwota wynagrodzenia z tytułu zatrudnienia, tylko kwota zadeklarowana przez jej męża przy zgłoszeniu jej do ubezpieczenia.

Sąd Apelacyjny uznał, wbrew twierdzeniom wnioskodawczyni, że była ona prawidłowo pouczona o zasadach zmniejszaniu lub zawieszania pobieranych świadczeń. Sama wskazała na rozprawie apelacyjnej, że były pouczenia dotyczące art. 104 ustawy emerytalnej, ale w sposób nieprawidłowy nie odniosła tych pouczeń do swojej sytuacji.

Zgodnie z art. 138 ust. 1 ustawy emerytalnej osoba, która nienależnie pobrała świadczenia, jest obowiązana do ich zwrotu. Stosownie do ust. 2 pkt 1 tego artykułu, za nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu ust. 1 uważa się świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania. Zwrot „była pouczona o braku prawa” nie może być rozumiany dosłownie; chodzi tu o klasyczne pouczenie, w którym organ rentowy informuje ubezpieczonego, że utraci prawo do świadczenia, gdy wystąpią okoliczności, które zgodnie z przepisami prawa spowodują utratę tego prawa (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 czerwca 2005 r., III UK 63/05). Pouczenie musi być na tyle zrozumiałe, by pobierający świadczenie mógł odnieść je do swojej sytuacji, jednak nie musi odnosić się do indywidualnie pobierającego świadczenie, gdyż nie da się przewidzieć, które z okoliczności wystąpią u konkretnego świadczeniobiorcy (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 stycznia 2005 r., I UK 136/04, OSNP 2005, Nr 16, poz. 252). Pouczenie może polegać na przytoczeniu przepisów określających te okoliczności, ale musi być na tyle zrozumiałe, aby ubezpieczony mógł je odnieść do własnej sytuacji (wyroki Sądu Najwyższego z: 14 marca 2006 r., I UK 161/05, OSNP 2007, nr 5-6, poz. 78; 10 czerwca 2008 r., I UK 394/07, 25 czerwca 2010 r., II UK 66/10). Zważywszy na funkcję, jaką pouczenie odgrywa w normatywnej konstrukcji nienależnie pobranego świadczenia, warunkiem uznania, że ubezpieczony pobrał takie nienależne świadczenie jest ustalenie przez sąd, że pobierający świadczenia wiedział (został pouczony) „o braku prawa do ich pobierania” (wyroku Sądu Najwyższego z dnia 4 września 2007 r., I UK 90/07, OSNP 2008, nr 19-20, poz. 301).

Celem pouczenia, nie jest więc wyczerpujące wyjaśnienie sytuacji prawnej i faktycznej ubezpieczonego, lecz pouczenie o konsekwencjach prawnych niezastosowania się emeryta do dyspozycji normy prawnej (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 29 lipca 2009 r., III AUa 323/09, LEX nr 1645756).

W ocenie Sądu Odwoławczego wnioskodawczyni była prawidłowo pouczona o zasadach zmniejszenia lub zawieszenia świadczenia w związku z przekroczeniem przychodu zarówno we wniosku o rentę (informacja „osiąganie przychodu” – k. 4 a.r.), w decyzji przyznającej rentę z tytułu niezdolności do pracy z dnia 28 czerwca 2016 r. (pouczenie w decyzji cz. VI pkt 1-3 k. 75 a.r.) oraz w decyzji z dnia 16 lutego 2017 (pouczenie w decyzji cz. VI pkt 1-3 - k.81 a.r.). W pouczeniach tych zawarta była informacja, że prawo do renty ulega zawieszeniu lub zmniejszeniu w razie osiągania przychodów z tytułu zatrudnienia, służby lub innej pracy zarobkowej albo prowadzenia działalności oraz pobierania zasiłków. Za przychód rencistów prowadzących pozarolniczą działalność uważa się przychód stanowiący podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne.

Zatem przyjąć należało, że wnioskodawczyni powinna odnieść treść pouczenia, mając świadomość, że dla celów ubezpieczeń społecznych posiada status osoby współpracującej przy prowadzeniu działalności gospodarczej, a przychód stanowiący podstawę wymiaru składki na ubezpieczenia społeczne w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych będzie decydował o zawieszeniu lub zmniejszeniu pobieranego przez nią świadczenia rentowego. W razie wątpliwości mogła skontaktować się organem rentowym w celu ich wyjaśnienia.

Mając na uwadze powyższe Sąd Apelacyjny uznał apelację organu rentowego za zasadną i na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. zmienił zaskarżony wyrok i oddalił odwołanie.

SSO del. Beata Golba-Kilian SSA Iwona Krzeczowska-Lasoń SSA Lucyna Ramlo