Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 485/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 maja 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Antoni Górski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Wojciech Katner
SSN Krzysztof Pietrzykowski
Protokolant Beata Rogalska
w sprawie z powództwa M.C. i D.S.
przeciwko Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Wojewodę […]
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 14 maja 2009 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 6 czerwca 2008 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok w części dotyczącej pozwanego
Skarbu Państwa (punkty 1 i 3) i w tym zakresie przekazuje
sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powódki domagały się zasądzenia solidarnie od pozwanych Skarbu Państwa
– Wojewody oraz od Miasta Stołecznego Warszawy po 420.000 zł. odszkodowania
za utracone korzyści odpowiadającego wysokości czynszu, jaki mogłyby uzyskać z
najmu lokali użytkowych mieszczących się w budynku przy ul. K. w Warszawie w
okresie od 17 października 1997 r. do 30 listopada 2005 r. Ostatecznie
sprecyzowały swoje roszczenia na rozprawie w dniu 14 maja 2007 r., żądając
zasądzenia wyliczonych przez biegłą kwot: na rzecz M.C. 242.079 zł i na rzecz D.S.
252.850 zł.
Pozwani wnosili o oddalenie powództwa.
Wyrokiem z dnia 28 maja 2007 r. Sąd Okręgowy w W. oddalił powództwo,
nie obciążając powódek kosztami procesu. Podstawą tego rozstrzygnięcia stały się
następujące ustalenia:
Nieruchomość położona w Warszawie przy ul K. była własnością rodziny S. i
została objęta działaniem dekretu z dnia 26 października 1945 r. o własności i
użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy (Dz. U. Nr 59, poz. 279, ze zm.).
Wniosek właścicieli o przyznanie im własności czasowej do tej nieruchomości
został załatwiony odmownie orzeczeniem Prezydium Rady Narodowej m.st.
Warszawy z dnia 29 października 1951 r. Jednocześnie tymże orzeczeniem
stwierdzono przejęcie na rzecz Skarbu Państwa stojących na gruncie budynków.
Na skutek komunalizacji grunt stał się z dniem 27 maja 1990 r. własnością Gminy
Warszawa Centrum (obecnie Miasta Stołecznego Warszawy).
Na wniosek powódki M.C. Samorządowe Kolegium Odwoławcze stwierdziło w dniu
14 października 2003 r. nieważność decyzji Prezydium Rady Narodowej z dnia 29
października 1951 r., a w dniu 1 grudnia 2004 r. odmówiło przyznania powódkom
odszkodowania dochodzonego na podstawie art. 160 k.p.a. Zgodnie z wyliczeniami
powołanych w sprawie biegłych, powódki w okresie od 17 października 1997 r. do
30 listopada 2005 r. mogłyby osiągnąć z wynajmu lokali użytkowych położonych w
tym budynku dochód w wysokości: 242.079 zł. M.C. oraz 252.850 zł. D.S. Kwoty te
obejmują czynsz najmu po potrąceniu należności podatkowych.
3
Sąd Okręgowy uznał roszczenia powódek, sprecyzowane do tych kwot, za
bezzasadne i wyrokiem z dnia 28 maja 2007 r. oddalił powództwo. W stosunku do
Miasta Stołecznego Warszawy oddalenie roszczeń nastąpiło z przyczyny braku
legitymacji biernej tego pozwanego. Natomiast roszczenie przeciwko pozwanemu
Skarbowi Państwa Sąd oddalił uznając, że skoro zdarzenie wyrządzające szkodę w
postaci wydania niezgodnej z prawem decyzji Prezydium Rady Narodowej wydane
zostało w 1951 r., to stosownie do art.160 § 1 k.p.a. odpowiedzialność pozwanego
ogranicza się do szkody rzeczywistej, a zatem domaganie się wyrównania
utraconych korzyści było chybione co do samej zasady prawnej.
Na skutek apelacji powódek od tego rozstrzygnięcia Sąd Apelacyjny
wyrokiem z dnia 6 czerwca 2008 r. zmienił je i uwzględnił powództwo w stosunku
do pozwanego Skarbu Państwa. Powołując się na wyrok Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 23 września 2003 r., K 20/02 (OTK – A 2003, nr 7, poz. 76),
którym uznano niekonstytucyjność przepisu art. 160 § 1 k.p.a. w części
ograniczającej odszkodowanie za niezgodne z prawem działanie organu władzy
publicznej do rzeczywistej szkody, Sąd Apelacyjny uznał, że dla oceny zakresu
odszkodowania dochodzonego na podstawie tego przepisu decydująca jest data
powstania szkody, a nie zdarzenia będącego jej źródłem. Skora zatem powódki
dochodzą utraconych korzyści za okres od wejścia w życie Konstytucji, a więc od
daty uznania przez Trybunał za niekonstytucyjne ograniczenie odpowiedzialności
odszkodowawczej, to szkoda powstała w tym okresie w postaci utraty korzyści
z wynajmu lokali powinna być powetowana przez Skarb Państwa na podstawie art.
160 § 1 k.p.a. stosowanego zgodnie z Konstytucją, w oparciu o powołany wyrok
Trybunału Konstytucyjnego.
Wyrok Sądu Apelacyjnego zakwestionował skargą kasacyjną pozwany Skarb
Państwa. W podstawie materialnoprawnej skargi zarzucił naruszenie art. 160 § 1
k.p.a. o treści wynikającej z wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 23 września
2003 r., art. 160 k.p.a. w zw. z art. 361 § 2 , art. 160 § 1 k.p.a. w zw. z art. 362 k.c.
oraz art. 160 § 1 k.p.a. w zw. z art. 361 § 1 k.c. W ramach podstawy procesowej
zarzucił mające wpływ na wynik sprawy uchybienie art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1
k.p.c. Na tych podstawach wniósł o jego uchylenie i oddalenie apelacji wniesionej
4
od wyroku Sądu Okręgowego, ewentualnie o przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Niezasadne są zarzuty procesowe skargi kasacyjnej. Uzasadnienie
orzeczenia Sądu Apelacyjnego w części prezentującej stanowisko tego Sądu jest,
co prawda, zwarte, ale nie przesadnie skrótowe. Nawiązując do ustaleń Sądu I – ej
Instancji, wskazuje podstawę faktyczną rozstrzygnięcia oraz przedstawia
argumentację jurydyczną. Ostatecznie odpowiada zatem wymogom zawartym
w art. 328 § 2 k.p.c., a więc podjęta przez pozwanego próba zdyskredytowania jego
poprawności procesowej nie mogła się powieść.
2. Trybunał Konstytucyjny, uznając w wyroku z dnia 23 września 2003 r.
K 20/02, że art. 160 § 1 k.p.a., w części ograniczającej odszkodowanie za
niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej do rzeczywistej szkody,
jest niezgodny z art. 77 ust. 1 Konstytucji, zastrzegł jednocześnie, iż to jego
rozstrzygnięcie znajduje zastosowanie do szkód powstałych od dnia 17 września
1997 r., to jest od daty wejścia w życie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Zastrzeżenie to wywołało rozbieżności co do jego rozumienia. W szczególności
dotyczyły one sytuacji, w których zdarzenie wywołujące szkodę zaszło przed datą
wejścia w życie Konstytucji, zaś skutki tego zdarzenia w postaci trwania
i powiększania się rozmiarów szkody rozciągały się w czasie po tej dacie.
Początkowo w orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmowano stanowisko,
że stwierdzenie przez Trybunał niekonstytucyjności art. 160 § 1 k.p.a. w części
ograniczającej odszkodowanie do rzeczywistej straty nie dotyczy dochodzenia
odszkodowania za szkody powstałe przed wejściem w życie Konstytucji, ponieważ
przy orzekaniu odszkodowania powinno się stosować stan prawny obowiązujący
w dacie zaistnienia zdarzenia wywołującego szkodę (por. wyroki: z dnia 25 stycznia
2006 r., I CK 273/05, z dnia 12 września 2007r., I CSK 220/07, czy z dnia 5 grudnia
2007r., I CSK 301/07 – niepubl.). W tym nurcie orzeczniczym utrzymuje się również
rozstrzygnięcie Sądu I - ej Instancji zapadłe w rozpoznawanej sprawie.
Stopniowo jednak Sąd Najwyższy odchodził od tego poglądu, przyjmującego
zasadę jedności szkody na rzecz stanowiska odmiennego, zgodnie z którym na
5
podstawie art. 160 § 1 k.p.a. możliwe jest dochodzenie odszkodowania za okres po
dniu 17 października 1997 r., obejmującego utracone korzyści w wypadku, gdy
wadliwa decyzja administracyjna, stanowiąca źródło szkody, została wydana przed
tą datą (por. wyroki : z dnia 9 października 2003 r., I CK 150/02, OSNC 2004, nr 7 –
8, poz. 132, z dnia 22 stycznia 2008 r. II CSK 376/07, niepubl, z dnia 8 lutego 2008
r., I CSK 477/07, niepubl., z dnia 12 marca 2008 r., I CSK 435/07, niepubl., z dnia
4 kwietnia 2008 r., I CSK 464/07, niepubl., z dnia 26 czerwca 2008 r., II CSK 79/08,
niepubl. oraz uchwałę z dnia 5 grudnia 2008 r., III CZP 123/08, Biul. SN 2008,
nr 12, poz. 5). Stanowisko to uwzględnia i akcentuje zróżnicowaną strukturę szkody
oraz jej potencjalnie dynamiczny charakter, który może powodować jej zmienność
w czasie zarówno pod względem jakości, jak i ilości. Dlatego też dla ostatecznej
oceny zobowiązania odszkodowawczego znaczenie ma nie tylko kiedy nastąpiło
zdarzenie wywołujące szkodę, ale także kiedy ona się pojawiła (powstała).
W związku z tym w powołanej uchwale Sąd Najwyższy, rozważając kwestię
powstania i wymagalności utraconej korzyści, w postaci pozbawienia właściciela
możliwości pobierania czynszu za najem, uznał że szkoda z tego tytułu, będąca
następstwem wydania decyzji administracyjnej, której nieważność następnie
stwierdzono, powstaje nie tylko w chwili utraty możliwości korzystania z rzeczy,
lecz także w każdej chwili niemożności. Sąd Najwyższy potwierdził stanowisko
zajęte w tej uchwale w wyroku z dnia 9 stycznia 2009 r., I CSK 272/08, niepubl.
Kierując się tym dominującym, a w ostatnim okresie w zasadzie jednolitym
stanowiskiem Sądu Najwyższego, trzeba stwierdzić, że w razie wyrządzenia
szkody na skutek decyzji administracyjnej wydanej przed dniem 17 października
1997 r., której niezgodność z prawem stwierdzono po tej dacie, powodowi
przysługuje od dnia 17 października 1997 r. na podstawie art. 160 § 1 k.p.a.
odszkodowanie nie tylko za poniesioną rzeczywistą szkodę, ale także za utracone
od tej daty korzyści. Jest tak zwłaszcza w sytuacji, z która mamy do czynienie
w rozpoznawanej sprawie, kiedy to szkoda z tytułu utraconych korzyści trwa
w czasie i narasta. Odmienny pogląd prawny, prezentowany w skardze kasacyjnej
pozwanego Skarbu Państwa, jest więc - co zasady - nieusprawiedliwiony.
Nieuzasadnione jest tez kwestionowanie przez skarżącego istnienia związku
przyczynowego pomiędzy wydaniem bezprawnej decyzji a utratą korzyści przez
6
powódki. Nie ulega przecież wątpliwości, że niemożność dysponowania spornymi
lokalami użytkowymi pociągała za sobą niemożność uzyskiwania dochodu z ich
ewentualnego, a - jak się potwierdziło w sprawie - ich faktycznego najmu.
Trzeba dodać, że w powołanym orzecznictwie, a zwłaszcza w wyroku z dnia 22
stycznia III CSK 240/08, istnienie związku przyczynowego w takich stanach
faktycznych przyjmowano za oczywiste.
3. Powstaje jednak kwestia określenia w niniejszej sprawie daty końcowej,
do której to odszkodowanie powódkom się należy. Należy przyjąć, że wyznacza ją
data wydania przez Samorządowe Kolegium Odwoławcze orzeczenia w dniu
14 października 2003 r., uchylającego decyzję Prezydium Rady Narodowej z dnia
29 października 1951 r. Wydanie tego orzeczenia oznaczało bowiem odzyskanie
przez powódki prawa własności do budynku, a tym samym roszczenie
o odszkodowanie na podstawie art. 160 § 1 k.p.a. za okres po tej dacie stało się
w stosunku do Skarbu Państwa bezprzedmiotowe. Sąd Apelacyjny zasądził
roszczenie za cały dochodzony okres, tj. do 30 listopada 2005 r., nie rozdzielając
czasowo należnego powódkom odszkodowania od Skarbu Państwa do dnia
14 października 2003 r. Rozdzielenie tych okresów i odpowiednie zmniejszenie
odszkodowania, wymagałoby poczynienia dodatkowych ustaleń, których nie wolno
czynić w postępowaniu kasacyjnym. Dlatego też zaskarżony wyrok w stosunku do
pozwanego Skarbu Państwa podlegał uchyleniu w całości (art. 39815
w zw. z art.
108 § 2 k.p.c.).