Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 196/14
POSTANOWIENIE
Dnia 6 marca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marta Romańska (przewodniczący)
SSN Anna Owczarek (sprawozdawca)
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z wniosku K. G. i M. G.
przy uczestnictwie J. C.-S., Gminy J., Skarbu Państwa - Starosty N., M. P. i O. J.
o zasiedzenie nieruchomości,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 6 marca 2015 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczki O. J.
od postanowienia Sądu Okręgowego w N.
z dnia 31 grudnia 2013 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę do
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w N.,
pozostawiając mu rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Postanowieniem z dnia 20 listopada 2012 r. Sąd Rejonowy w N.: (1) dokonał
podziału nieruchomości gruntowej, położonej w P. gmina J., stanowiącej działkę nr
ew. 1101, dla której prowadzona jest księga wieczysta Kw nr […] na działki nr
1101/1 o powierzchni 0,0143 ha i nr 1101/2 o powierzchni 0,0173 ha, (2) stwierdził
nabycie przez zasiedzenie prawa własności działki nr ew. 1101/1 o powierzchni
0,0143 ha przez M. i K. małżonków G. we wspólności ustawowej - z dniem 1
stycznia 2009 r. Postanowieniem z dnia 31 grudnia 2013 r. Sąd Okręgowy w N.
oddalił apelacje uczestniczek postępowania - Gminy J. i O. J.
Podstawa faktyczna i prawna rozstrzygnięć była zgodna. Nieruchomość
stanowiąca projektowaną działkę nr ew. 1101/1 znajduje się w posiadaniu
wnioskodawców. Sądy nie wyjaśniły jaka jest treść wpisów w prowadzonej dla niej
księdze wieczystej. W oparciu o rejestr gruntów ustaliły, że odnośnie do działki
ewidencyjnej nr 1101 ujawniono jako posiadacza: Skarb Państwa, a jako sposób
korzystania: droga gminna. Wojewoda N. rozporządzeniem nr 52 z dnia 31 grudnia
1998 r. (Dz. Urz. Województwa N. … 1998 r., Nr 63) zaliczył ją do dróg gminnych.
Nie została wydana decyzja Wojewody N. o przejściu nieruchomości na własność
Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego (którą Sąd Okręgowy
określił jako „decyzja dotycząca przejęcia własności nieruchomości”) przewidziana
w art. 73 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. Przepisy wprowadzające
ustawy reformujące administrację publiczną (Dz. U. 1998, Nr 133, poz. 872 ze zm.).
Zdaniem Sądu Okręgowego taka decyzja, mimo deklaratoryjnego charakteru,
stanowi wyłączny dowód nabycia prawa własności na wskazanej podstawie, stąd
nie jest możliwe samodzielne ustalenie tej okoliczności w postępowaniu sądowym,
także jako przesłanki innego rozstrzygnięcia. Dla wyłączenia nieruchomości z
obrotu prawnego na podstawie ustawy z dnia 21 marca 1985 r. o drogach
publicznych (jedn. tekst Dz.U. 2013 r. poz. 260), uniemożliwiającego także nabycie
jej przez zasiedzenie, konieczne jest stwierdzenie, że stanowi ona faktycznie drogę
publiczną. Odwołując się do definicji legalnej (art. 4 pkt 2 cyt. ustawy) Sąd
stwierdził, że dla przyjęcia że nieruchomość stanowiła drogę należało wykazać, że
jest zaliczona do jednej z kategorii dróg, spełnia określone parametry techniczne i
jest faktycznie wykorzystywana jako droga publiczna. Uznał, że wybudowanie na
3
niej w 1973 r. wodociągu jako zbiorczej inwestycji mieszkańców nie świadczy o
publicznym wykorzystywaniu działki, gdyż nastąpiło to także w interesie
wnioskodawców. Co do sposobu objęcia jej w posiadanie ustalił, że najpóźniej w
1977 r. doszło do nieformalnej umowy zamiany działek nr 1109/1 i nr 1099 między
K. G. (poprzednikiem prawnym wnioskodawców) a S. C. (ojcem uczestniczki O. J.) i
przy tej okazji K. G. objął w posiadanie również część działki nr 1101, po czym -
bez sprzeciwu otoczenia - rozebrał ogrodzenie między nią a uzyskaną działką nr
1099, a całość włączył do swojego siedliska. Działka nr 1101, wcześniej
wykorzystywana jako droga, od tej zamiany nie była ogólnie dostępna, nie
przejeżdżano nią, tylko sporadycznie przechodzono, przy czym „miało to charakter
jedynie grzecznościowy”. Swobodne przejście osób trzecich miało miejsce do
wybudowania przez K. G. - ojca wnioskodawcy, niezgodnie z prawem, na terenie
własnej nieruchomości i częściowo działki proj. nr ew. 1101/1 w połowie lat
osiemdziesiątych stodoły. Działka „obiektywnie nie przypominała drogi”, gdyż nie
była utwardzona, a „jej struktura nie pozwalała na swobodny przejazd”.
Ostatecznie działka nr 1101 została przegrodzona płotem przez M. P., a dalsza jej
część obecnie zajmowana jest przez uczestniczkę M. P. K. G. na podstawie aktu
własności ziemi wydanego w 1977 r. uzyskał tytuł własności gospodarstwa rolnego,
włącznie z działką nr 1099, ale bez części działki nr 1101. Z tych względów Sądy
stwierdziły, że działka proj. nr ew. 1101/1 nie spełnia wymogów pozwalających na
uznanie jej za drogę, a K. G. władał nią jako samoistny posiadacz w złej wierze co
najmniej od 1978 r., kiedy dodatkowo zamanifestował wolę posiadania, dokonując
usunięcia ogrodzenia. Uzasadnia to stwierdzenie zasiedzenia na rzecz jego
następców prawnych, na podstawie art. 172 k.c., z dniem 1 stycznia 2009 r.
Postanowienie Sądu Okręgowego w N. zostało zaskarżone skargą
kasacyjną przez uczestniczkę O. J. Skarga, oparta na obu podstawach
kasacyjnych, zarzuca naruszenie prawa materialnego poprzez:
- niewłaściwą wykładnię art. 172 § 1 i 2 k.c. w zw. z art. 2a i art. 4 pkt 2 ustawy
o drogach publicznych poprzez przyjęcie, ze grunt ujawniony w dokumentacji
jako droga publiczna wobec tego, że nie jest zabudowany budowlą
w rozumieniu prawa budowlanego, może podlegać zasiedzeniu oraz poprzez
nie przyjęcie, że zapis taki wyklucza zasiedzenie na skutek odwołania się do
4
definicji drogi wprowadzonej ustawą z dnia 14 listopada 2003 r. o zmianie
ustawy o drogach publicznych oraz o zmianie niektórych innych ustaw, która
nie obowiązywała w dacie przyjętej jako początek biegu zasiedzenia ani
w dacie wejścia w życie art. 73 ustawy z dnia 13 października 1998 r.
Przepisy wprowadzające ustawy reformujące administrację publiczną;
- niewłaściwą wykładnię art. 336 w zw. z art. 172 k.c. w zw. z art. 2a ustawy
o drogach publicznych poprzez przyjęcie, że władanie rzeczą wyłączoną
z obrotu ma charakter posiadania w rozumieniu prawa cywilnego
prowadzącego do zasiedzenia oraz że grunt stanowiący drogę publiczną
może być przedmiotem zasiedzenia;
- niewłaściwą wykładnię art. 172 k.c. w zw. z art. 73 ust. 1 i art. 73 ust. 3
ustawy z dnia 13 października 1998 r. - Przepisy wprowadzające ustawy
reformujące administrację publiczną poprzez przyjęcie, iż przejęcie
własności nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa następuje wyłącznie na
podstawie konstytutywnej decyzji wojewody wydawanej w oparciu o te
przepisy mimo potwierdzenia jej deklaratywnego charakteru i w wyniku tej
sprzeczności zaniechanie ustalenia jakie przepisy lub decyzje wywołały
skutki polegające na zmianie władztwa wykonywanego w dniu 31 grudnia
1998 r. przez Skarb Państwa z dniem 1 stycznia 1999 r. w prawo własności;
- naruszenie art. 172 k.c. przez przyjęcie biegu przedawnienia od 1978 r.
mimo nie wyjaśnienia czyją własnością i w czyim władaniu była w tym czasie
działka nr 1101/1, wcześniejszego zakazu zasiadywania własności
gromadzkiej i gminnej oraz przez niewskazanie sposobu obliczania okresu
posiadania sprzed 1 października 1990 r.;
- naruszenie art. 10 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie kodeksu
cywilnego w zw. z art. 172 k.c. i art. 176 § 1 i 2 k.c. przez niezastosowanie
i przyjęcie, że termin zasiedzenia rozpoczął się w dniu 1 stycznia 1979 r.
i upłynął z dniem 14 czerwca 2009 r. podczas gdy mógł rozpocząć bieg
dopiero od dnia 27 maja 1990 r., tj. wejścia w życie ustawy z dnia 10 maja
1990 r. przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym.
5
Podstawa naruszenia przepisów postępowania (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.)
wskazuje na uchybienie art. 233 § 1 k.p.c. poprzez zaniechanie rozpoznania
sprawy w sposób wszechstronny i całościowy; art. 244 k.p.c. poprzez przyjęcie,
że zaświadczenia wójta gminy J. oraz Dziennik Urzędowy Województwa M. nie
stanowią wystarczającej przesłanki do uznania działki będącej przedmiotem sporu
za rzecz wyłączoną z obrotu; art. 328 § 2 k.p.c. poprzez nie wskazanie w oparciu o
jakie dowody sąd ustalił, że nieruchomość nie jest drogą publiczną, pominięcie
czyją była ona własnością i w jaki sposób była wykorzystywana do dnia 1
października 1990 r.
Sąd Najwyższy zważył:
Zgodnie przyjmuje się w judykaturze, że sporządzenie uzasadnienia nie
odpowiadającego wymaganiom, jakie stawia przepis art. 328 § 2 w zw. z art. 391
§ 1 i art. 13 § 2 k.p.c. może wyjątkowo wypełniać podstawę kasacyjną przewidzianą
w art. 3983
§ 1 pkt 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., a to wówczas, gdy wskutek tego
uchybienia orzeczenie nie poddaje się kontroli kasacyjnej, w szczególności dlatego,
że uzasadnienie nie ma wszystkich koniecznych elementów, bądź zawiera takie
braki, które ją uniemożliwiają (por. m.in. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
10 listopada 1998 r., III CKN 792/98, OSNC 1999, nr 4, poz. 83, z dnia 26 listopada
1999 r., III CKN 460/98, OSNC 2000, nr 5, poz. 100, z dnia 9 marca 2006 r., I CSK
147/05, nie publ., z dnia 16 stycznia 2006 r., V CK 405/04, nie publ., z dnia
4 stycznia 2007 r., V CSK 364/06, nie publ., z dnia 21 marca 2007 r., I CSK 458/06,
nie publ.). Stanowisko to opiera się na założeniu, że ocena zastosowania prawa
materialnego z punktu widzenia pierwszej podstawy kasacyjnej jest możliwa tylko
wtedy, gdy ustalona podstawa faktyczna orzeczenia jest niewadliwa i na tyle pełna,
że możliwe jest zastosowanie do niej określonej normy prawa materialnego.
Błąd sądu, polegający na pominięciu przy dokonywaniu oceny prawnej pewnych
ustalonych faktów jak i oparcie tej oceny na stanie faktycznym niedostatecznie
ustalonym dla przypisania go określonej normie prawnej, w zasadzie jest bowiem
błędem w zakresie subsumpcji prawa (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
24 listopada 2005 r., IV CK 241/05, nie publ.).
6
Istota zarzutów podniesionych w ramach obu podstaw skargi kasacyjnej
zmierza do wykazania, że rozstrzygnięcie jest błędne, gdyż ze względów
podmiotowych i przedmiotowych oraz wobec braku upływu ustawowego terminu
zasiedzenie nieruchomości objętej wnioskiem nie mogło nastąpić, przy czym
w wyniku błędów Sądu drugiej instancji w procedowaniu i orzekaniu nie jest
możliwe wydanie orzeczenia reformatoryjnego.
Co do kwestii podmiotowych trafnie zarzuca skarga kasacyjna całkowite
pominięcie przez Sąd okoliczności czyją własnością, w czyim posiadaniu oraz
w jaki sposób była wykorzystywana sporna nieruchomość w 1978 r., tj. przyjętej
dacie objęcia w posiadanie samoistne. Sąd nie poczynił żadnych ustaleń
w przedmiocie wpisów w dziale I i II księgi wieczystej, prowadzonej dla tej
nieruchomości, która zawiera dane dotyczące stanu prawnego, oraz pominął ocenę
zapisów w rejestrze gruntów. Przepisy ewidencyjne katastru gruntowego nakazują
zamieszczanie w nim danych dotyczących stanu prawnego działek gruntu,
a dopiero w ich braku ujawnianie stanu faktycznego. Nie ustalono kiedy i na jakiej
podstawie w rejestrze oznaczono sporną działkę jako drogę gminną, a status jej
posiadacza przypisano Skarbowi Państwa. Okoliczności powyższe były relewantne,
gdyż skutki posiadania ujawniające się w sferze prawa rzeczowego wprawdzie
mogą polegać na nabyciu praw rzeczowych, w tym w sposób pierwotny prawa
własności na podstawie zasiedzenia, ale z ograniczeniami wynikającymi
z przepisów prawa. I tak w polskim systemie prawnym w okresie do dnia 1 lutego
1989r. obowiązywała zasada jednolitej socjalistycznej własności ogólnonarodowej
(państwowej) przysługującej początkowo niepodzielnie Państwu (art. 128 k.c.), a po
zmianie art. 128 k.c. w okresie do dnia 1 października 1990 r. - Skarbowi Państwa
i państwowym osobom prawnym. W następstwie zmian ustrojowych nastąpiło
upodmiotowienie jednostek samorządu terytorialnego oraz uwłaszczenie ich
mieniem państwowym, w tym prawem własności nieruchomości. Pierwszy etap
komunalizacji opartej na ustawie z dnia 10 maja 1990 r. - Przepisy wprowadzające
ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych
(Dz. U. Nr 32, poz. 191 z późn. zm.) różnicował jej charakter. Nabycie przez gminę
mienia na podstawie art. 5 ust. 1 następowało z mocy prawa z dniem 27 maja
1990 r., a decyzja komunalizacyjna Wojewody miała charakter deklaratoryjny,
7
natomiast przekazanie gminie, na jej wniosek, na podstawie art. 5 ust. 4 mienia
ogólnonarodowego (państwowego) innego niż wymienione w ust. 1-3, jeżeli było
ono związane z realizacją jej zadań, miało charakter konstytutywny i dochodziło do
skutku z dniem, w którym decyzja Wojewody stawała się ostateczna. Uwłaszczenie
nie miało wpływu na stan faktyczny w zakresie posiadania, przy czym przeszkoda
prawna uniemożliwiająca zasiedzenie nieruchomości komunalnych ustała z dniem
27 maja 1990 r., podczas gdy nieruchomości państwowych dopiero z dniem
1 października 1990 r., kiedy uchylono art. 177 k.c. na podstawie ustawy z dnia
28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (por. uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 13 stycznia 1993 r., III CZP 174/94, OSNC 1995, Nr 4, poz. 67,
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 czerwca 2012 r., I CSK 614/11, nie
publ., wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 lipca 2013 r., V CSK 320/13, nie publ.).
Uchyleniu tego przepisu i zmianie art. 172 k.c., polegającej na wydłużeniu
wskazanych w ustawie terminów zasiedzenia, towarzyszyły przepisy przejściowe
przewidujące, co do zasady, rozpoczęcie biegu zasiedzenia od wejścia ustawy
w życie, z możliwością jego skrócenia o czas uprzedniego posiadania, z górną
granicą oznaczoną, jako połowa terminu zasiedzenia (art. 9 i art. 10). Judykatura
przyjmuje, że mają one zastosowanie także do nieruchomości komunalnych
(por. m.in. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 13 stycznia 1995 r., III CZP 174/94,
OSNC 1995, Nr 4, poz. 67; z dnia 19 stycznia 2006 r., III CZP 100/05; z dnia
13 kwietnia 2007 r., III CZP 23/07, OSNC 2008, Nr 5, poz. 45; postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 20 maja 2004 r., II CK 337/03, OSP 2005, Nr 6, poz. 77; z dnia
11 lutego 2011 r., I CSK 247/10, nie publ.) oraz że, obok skrócenia terminu o czas,
w którym nieruchomość była własnością państwową, równolegle możliwe jest
zaliczanie czasu posiadania wykonywanego w okresie trwania zakazu przez inny
podmiot (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 1993 r., III CZP 14/93,
OSNC 1993, Nr 11, poz. 196, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 czerwca
2000 r., I CKN 796/98, OSNC 2000, Nr 12, poz. 234, postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 29 czerwca 2012 r., I CSK 614/11, nie publ.). Przyjmuje się
również że, ustalając okres posiadania w sposób wskazany w art. 10, przy jego
skracaniu zalicza się na podstawie art. 176 k.c. okres posiadania poprzednika
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 lutego 1975 r., III CRN 421/74,
8
OSNCP 1976, Nr 5, poz. 109, uzasadnienie uchwały (7) Sądu Najwyższego z dnia
31 stycznia 2002 r., III CZP 721/01, OSNC 2002, Nr 9, poz. 107). Z tej przyczyny
nie można odeprzeć podstawy skargi kasacyjnej w części wskazującej na
naruszenie art. 172 k.c. oraz art. 10 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie
ustawy - Kodeks cywilny w zw. z art. 172 k.c. i art. 176 § 1 i 2 k.c. Nie poddaje się
bowiem kontroli prawidłowość zastosowania art. 172 k.c. na skutek przyjęcia,
że w odniesieniu do spornej nieruchomości termin zasiedzenia rozpoczął się w dniu
1 stycznia 1979 r. i upłynął z dniem 31 grudnia 2008 r. (w skardze oczywiście
błędnie oznaczono tę datę jako 14 czerwca 2009 r.).
Dopiero poczynienie prawidłowych ustaleń i ocen prawnych w tym
przedmiocie mogłoby stanowić podstawę dalszych rozważań sądu, a ich brak
uniemożliwia ocenę zasadności pozostałych podstaw skargi kasacyjnej.
W szczególności dopiero po przesądzeniu, że sporna nieruchomość wcześniej nie
stanowiła własności publicznej oraz czy, niezależnie od faktycznego
wykorzystywania, była drogą ustanowioną w sposób przewidziany przepisami
prawa, możliwa będzie ocena, czy nie powstały następcze faktyczne i prawne
przeszkody uniemożliwiające nabycie jej własności przez zasiedzenie.
Wprawdzie chybiona jest – co do zasady - podstawa skargi w zakresie
odnoszącym się do niedopuszczalności zasiedzenia dróg publicznych, jako
wyłączonych z obrotu cywilnoprawnego (res extra comercium), mimo
przeznaczenia do powszechnego użytku (res publico usuidestinatae), ale z uwagi
na niedostatek ustaleń trudna do odparcia w odniesieniu do przedmiotu sporu.
Stanowisko judykatury odnoszące się do tej kwestii jest zróżnicowane. W części
orzeczeń przyjęto, że wyłączenie takie ma charakter bezwzględny, gdyż wprawdzie
możliwe jest posiadanie w zakresie innego prawa, ale nie posiadanie samoistne,
a tym samym wykluczone nabycie własności przez zasiedzenie (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 15 marca 1963 r., I CR 151/63, OSNC 1964 nr 9, poz. 177,
z dnia 3 września 1980 r., IV CR 202/80, nie publ., postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 7 maja 2014 r., II CSK 491/13, nie publ.). Odmienny,
dominujący pogląd opowiada się za przyjęciem, że możliwa jest kwalifikacja
posiadania jako samoistnego, prowadzącego do zasiedzenia wówczas, gdy na
danej nieruchomości, mimo wyodrębnienia i wpisania jej jako drogi w ewidencji,
9
faktycznie ani prawnie w rozumieniu ustawy o drogach publicznych droga nigdy nie
została utworzona (por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 6 marca
2002 r., III CRN 11/01, OSNAPUS 2002 nr 21, poz. 513, postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 15 lutego 2012 r., I CSK 293/11, OSNC 2012 nr 9, poz. 104,
z dnia 14 marca 2014 r., III CSK 103/13, z dnia 10 kwietnia 2013 r., IV CSK 514/12,
OSNC 2012 nr 12, poz. 143, z dnia 22 maja 2014 r., IV CSK 556/13, nie publ.).
Pośredni pogląd dopuszcza posiadanie samoistne nieruchomości przeznaczonej
pod drogę publiczną, ale wyłącza możliwość jej nabycia poprzez zasiedzenie,
w szczególności w zakresie pasa drogowego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
15 marca 1963 r., I CR 151/63, OSNC 1964 nr 9, poz. 177, postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 24 czerwca 2010 r., IV CSK 40/10, OSP 2011, nr 5, poz. 58,
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 2014 r., II CSK 491/13, nie publ.).
Sąd Najwyższy w obecnym składzie przychyla się do drugiego z tych stanowisk
i potwierdza, że wskazanie w ewidencji gruntów, iż dana nieruchomość stanowi
drogę publiczną samo przez się nie oznacza zgodności ze stanem faktycznym
i prawnym ani wyłączenia spod zasiedzenia (por. cyt. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 15 lutego 2012 r., I CSK 293/11). Podkreśla jednak,
że każdorazowo badać należy indywidualne okoliczności sprawy, gdyż możliwe
jest, że droga wprawdzie została wybudowana niezgodnie z właściwym reżimem
prawnym, ale powstała, istnieje i jest wykorzystywana zgodnie z przeznaczeniem,
co wyłączałoby dopuszczalność jej zasiedzenia. Uwzględniać przy tym należy stan
w chwili jej zawłaszczenia (objęcia w posiadanie samoistne).
Zgodzić się trzeba z zarzutem skargi, że Sąd drugiej instancji dokonał
niewłaściwej wykładni art. 172 § 1 i 2 k.c. w zw. z art. 2a i art. 4 pkt 2 ustawy
o drogach publicznych poprzez przyjęcie, iż grunt ujawniony w dokumentacji jako
droga publiczna wobec tego, że nie jest zabudowany budowlą w rozumieniu prawa
budowlanego, może podlegać zasiedzeniu. Zmiany wprowadzone ustawą z dnia
14 listopada 2003 r. o zmianie ustawy o drogach publicznych oraz o zmianie
niektórych innych ustaw (Dz. U. 2003 r., Nr 200, poz. 1953 ze zm.) nie miały skutku
wstecznego, a zawarta w niej definicja drogi nie obowiązywała w dacie przyjętej
jako początek biegu zasiedzenia ani w dacie wejścia w życie art. 73 ustawy z dnia
10
13 października 1998 r. - Przepisy wprowadzające ustawy reformujące
administrację publiczną (Dz. U. 1998, Nr 133, poz. 872 ze zm.).
Zagadnienia powyższe pozostają w bezpośrednim związku z oceną
dalszych zarzutów powołanych w ramach kasacyjnej podstawy naruszenia prawa
materialnego. Nabycie z mocy prawa własności nieruchomości przez Skarb
Państwa lub jednostkę samorządu terytorialnego na podstawie art. 73 ust. 1
cyt. ustawy z dnia 13 października 1998 r. następowało bowiem wyłącznie
wówczas, gdy w dniu 31 grudnia 1998 r. spełnione były łącznie trzy przesłanki:
zajęcie nieruchomości pod drogę publiczną, pozostawanie nieruchomości we
władaniu Skarbu Państwa bądź jednostki samorządu terytorialnego oraz
nieprzysługiwanie praw własności nieruchomości Skarbowi Państwa lub jednostce
samorządu terytorialnego. Judykatura zgodnie przyjmuje, że wymieniony przepis,
który w pierwotnym brzmieniu stwierdzał, że nieruchomości pozostające w dniu
31 grudnia 1998 r. we władaniu Skarbu Państwa lub jednostek samorządu
terytorialnego, nie stanowiące ich własności, a zajęte pod drogi publiczne, z dniem
1 stycznia 1999 r. stają się z mocy prawa własnością Skarbu Państwa lub
właściwych jednostek samorządu terytorialnego za odszkodowaniem – stanowił
samodzielną podstawę prawną wywłaszczenia (por. uchwała składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 26 maja 2006 r., III CZP 119/06, OSNC 2006,
nr 12, poz. 195). Stanowił on uzupełnienie art. 2a ustawy z dnia 21 marca 1985 r.
o drogach publicznych (tekst jednolity: Dz.U. z 2004 r. Nr 204, poz. 2086 ze zm.)
dodanego z dniem 1 stycznia 1999 r. przez art. 52 pkt 2 ustawy z dnia 24 lipca
1998 r. o zmianie niektórych ustaw określających kompetencje organów
administracji publicznej - w związku z reformą ustrojową państwa (Dz.U.1998, Nr
106, poz. 668) i statuował zasadę, której nie było uprzednio w systemie prawa,
że drogi te stanowią własność publiczną. Jeżeli zatem od dnia 1 stycznia 1999 r.
właścicielem dróg publicznych, a więc i nieruchomości na których są one położone
może być jedynie gmina lub Skarb Państwa, to unormowaniem tym odebrano z mocy
prawa własność nieruchomości wszystkim innym podmiotom. Taka droga, zgodnie
z zasadą superficies solo cedit, jest częścią składową gruntu jako urządzenie trwale
z gruntem związane (art. 48 k.c.), zatem nie może być odrębnym od gruntu
przedmiotem własności i innych praw rzeczowych (art. 47 k.c.). Okoliczności
11
uzasadniające zastosowanie art. 73 ust. 1 powinny wystąpić przed 1 stycznia
1999 r. (por. wyroki Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 30 lipca 2001 r.,
I SA 513/00, z dnia 21 sierpnia 2002 r., I SA 1441/00, z dnia 15 czerwca 2008 r.,
I OSK 1014/07, z dnia 23 września 2009 r., I OSK 1360/08). Oznacza to,
że wywłaszczana nieruchomość w tym dniu powinna spełniać ówcześnie
określone kryteria techniczne wymagane od dróg publicznych, a nie jedynie
umożliwiać w przyszłości takie jej zagospodarowanie, ponadto powinna być
zaliczona we właściwym trybie do odpowiedniej kategorii dróg publicznych.
Bezzasadna jest skarga w części kwestionującej stanowisko Sądu, który
przyjął, w następstwie uznania wyłącznej kompetencji Wojewody, że nie
przysługuje mu kognicja w zakresie oceny, czy przepis ten miał zastosowanie
do spornej nieruchomości. Skarga odwołuje się do regulacji art. 73 ust. 3, w myśl
której podstawą do ujawnienia w księdze wieczystej przejścia na własność
Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego tych nieruchomości,
jest ostateczna decyzja wojewody wydana na wniosek właściwego zarządu
drogi. Powołany przepis powinien być jednak wykładany całościowo, a nie
w powiązaniu z regulacją tylko jednej z jednostek redakcyjnych. Skoro
jego normatywna treść obejmuje wywłaszczenie z mocy prawa za
odszkodowaniem należy podzielić stanowisko, zdecydowanie przeważające
w judykaturze, że wprawdzie sprawa o stwierdzenie nabycia własności
nieruchomości z mocy prawa na podstawie art. 73 ust. 1 ze swej istoty ma
charakter cywilny, ale byłaby rozpoznawana przez sąd powszechny gdyby
nie wyłączenie, polegające na przekazaniu wojewodom orzekania co do tej
kwestii. Decyzja wojewody ma charakter wyłącznego dowodu nabycia przez
Skarb Państwa lub odpowiednią jednostkę samorządu terytorialnego prawa
na podstawie art. 73 ust. 1 tej ustawy i nie jest możliwe samodzielnie ustalenie
nabycia prawa własności nieruchomości zajętej pod drogę publiczną w dniu
1 stycznia 1999 r. na tej podstawie prawnej przez sąd w postępowaniu
sądowym jako przesłanki innego rozstrzygnięcia (por. uzasadnienia uchwał Sądu
Najwyższego z dnia 26 maja 2006 r., III CZP 19/2006, OSNC 2006, nr 12, poz. 195
oraz z dnia 5 grudnia 2002 r., III CZP 78/2002, OSNC 2003, nr 10, poz. 135 oraz
uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 16 maja 2002 r., IV CKN 1971/2000,
12
OSNC 2003, nr 9, poz. 120 i z dnia 28 marca 2012 r., V CSK 144/1, nie publ.). Sąd
Najwyższy, w składzie rozpoznającym skargę kasacyjną, przychyla się do tego
stanowiska.
Uzasadnione podstawy kasacyjne skargi skutkują koniecznością uchylenia
zaskarżonego orzeczenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania
(art. 39815
§ 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.), z pozostawieniem Sądowi Okręgowemu
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 108 § 2 w zw. z art.
39821
i w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).