Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 23/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 grudnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
SSN Barbara Myszka (sprawozdawca)
SSN Marta Romańska
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z powództwa Firmy Budowlanej "A." sp. z o.o. w B.
przeciwko Gminie O.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 11 grudnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 23 września 2014 r.,
1. oddala skargę kasacyjną,
2. zasądza od pozwanej na rzecz powódki kwotę 5400 zł (pięć
tysięcy czterysta złotych) tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy w K. - po rozpoznaniu sprawy z powództwa A. B.,
prowadzącej Firmę Budowlaną „A.” (obecnie: Firma Budowlana A. sp. z o.o.)
przeciwko Gminie O. o zapłatę - wyrokiem z dnia 25 września 2013 r. zasądził od
pozwanej na rzecz powódki kwotę 1 356 680,97 zł i orzekł o kosztach procesu.
Ustalił, że w dniu 17 lutego 2010 r. strony zawarły umowę, w której powódka
zobowiązała się wykonać roboty budowlane, obejmujące termomodernizację
i przebudowę budynku Miejskiego Ośrodka Medycyny Pracy w O., na podstawie
dostarczonej przez pozwaną dokumentacji, a pozwana - zapłacić wynagrodzenie
ryczałtowe w kwocie 11 873 379,24 zł. Umowa została zawarta na zasadach
określonych w ustawie z dnia 29 stycznia 2004 r. - Prawo zamówień publicznych
(jedn. tekst: Dz.U. 2007 r. Nr 223, poz. 1655 ze zm.; obecnie: Dz.U. z 2013 r., poz.
907 ze zm. - dalej: „Pr.z.p.”). W trakcie wykonywania robót powódka stwierdziła, że
dokumentacja projektowa automatyki systemu oddymiania i instalacji elektrycznej w
zakresie sterowania oddymianiem nie pozwala na prawidłowe wykonanie
przedmiotu umowy. Fakt ten oraz jego konsekwencje dla kontynuacji robót
odnotowano w dzienniku budowy i potwierdzono w dniu 10 listopada 2010 r. na
naradzie odbytej z udziałem przedstawicieli powódki, biura projektów oraz
pozwanej. W wykonaniu poczynionych ustaleń biuro projektowe zobowiązało się do
przygotowania nowego projektu rozwiązań technicznych automatyki i zasilania
systemu sterowania systemem oddymiania, który określono jako uzupełniający.
Projekt taki został sporządzony w grudniu 2010 r. i przedłożony pozwanej, która w
dniu 2 lutego 2011 r. przekazała go powódce. Ze względu na to, że projekt ten
zawierał nowe rozwiązania, nie przewidziane w projekcie podstawowym, powódka
przedstawiła pozwanej kosztorys na kwotę 1 356 680,97 zł z wnioskiem o zawarcie
dodatkowej umowy albo aneksu do umowy z dnia 17 lutego 2010 r. Pozwana nie
wyraziła na to zgody. Nie kwestionowała wartości robót objętych kosztorysem,
podniosła natomiast, że pierwotny projekt umożliwiał powódce prawidłowe
oszacowanie wartości zamówienia w celu ustalenia wynagrodzenia. Powódka
wykonała prace wskazane w projekcie uzupełniającym i zostały one przez pozwaną
3
odebrane. Pozwana zapłaciła powódce jedynie umówione wynagrodzenie
ryczałtowe.
Na etapie postępowania przetargowego powódka, dysponując otrzymanym
projektem wykonawczym, nie była w stanie przewidzieć dodatkowych robót
systemu oddymiania, a co za tym idzie nie mogła dokonać ich wyceny. Stało się
to możliwe dopiero po otrzymaniu projektu sporządzonego przez biuro projektowe
w grudniu 2010 r. Wykonanie instalacji na podstawie pierwotnego projektu mogłoby
zagrażać bezpieczeństwu osób przebywających w budynku, a kontynuowanie robót
bez prawidłowo sporządzonego projektu - do wykonania całości robót niezgodnie
z projektem. Wartość robót wykonanych na podstawie zmienionej dokumentacji
wyraża się kwotą 1 356 680,97 zł.
Sąd Okręgowy podkreślił, że z art. 651 k.c. nie wynika obowiązek
szczegółowego sprawdzania przez wykonawcę dostarczonej mu dokumentacji
w celu wykrycia jej ewentualnych wad. Określony w tym przepisie obowiązek
wykonawcy należy rozumieć w ten sposób, że wykonawca powinien niezwłocznie
zawiadomić zamawiającego o niemożności realizacji inwestycji na podstawie
otrzymanego projektu lub o tym, że realizacja robót zgodnie z dostarczonym
projektem spowoduje powstanie obiektu wadliwego. Chodzi tu jednak o takie
sytuacje, w których stwierdzenie nieprawidłowości dostarczonej dokumentacji nie
wymaga wiedzy specjalistycznej. W niniejszej sprawie do wykrycia braków projektu
dostarczonego przez pozwaną konieczne było sporządzenie dodatkowej
dokumentacji, którą powódka otrzymała po upływie 6 miesięcy od rozpoczęcia
robót. Obowiązek dostarczenia takiej dokumentacji ciążył natomiast na pozwanej,
która - jak wynika z protokołu narady odbytej w dniu 10 listopada 2010 r. - miała
pełną świadomość konieczności uzupełnienia pierwotnego projektu.
Analiza art. 632 k.c., który w drodze analogii ma zastosowanie do umów
o roboty budowlane, prowadzi do wniosku - stwierdził dalej Sąd Okręgowy -
że niezmienność wynagrodzenia ryczałtowego dotyczy wyłącznie rozmiaru prac
oraz ich kosztów, natomiast nie dotyczy zakresu dzieła. Oznacza to, że roboty
niezaprojektowane nie wchodzą w zakres świadczenia przyjętego przez
wykonawcę na podstawie art. 647 k.c. W sytuacji, w której wykonawca zostaje
4
zmuszony do wykonania robót nieobjętych pierwotnym projektem i ponosi z tego
tytułu koszty, przysługuje mu przeciwko zamawiającemu roszczenie przewidziane
w art. 405 k.c.
Wyrokiem z dnia 23 września 2014 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację
pozwanej. Stwierdził, że po wydaniu zaskarżonego wyroku powódka przekształciła
formę prowadzonej działalności w jednoosobową spółkę z ograniczoną
odpowiedzialnością oraz że wszystkie prawa i obowiązki powódki jako
przedsiębiorcy przeszły na Firmę Budowlaną A. sp. z o.o. Podniesione w apelacji
zarzuty obrazy przepisów postępowania uznał za bezzasadne i zaaprobował
ustalenia Sądu pierwszej instancji, według których dopiero projekt wykonawczy z
grudnia 2010 r. umożliwiał wykonanie instalacji oddymiania w sposób zgodny ze
sztuką budowlaną oraz że projekt ten zawierał nowe elementy w postaci automatyki
i szczegółowego uzupełnienia założeń technicznych realizacji zasilania
elektrycznego dla systemu sterowania procesem oddymiania budynku, które w
istotny sposób zwiększyły zakres rzeczowy oraz wartość koniecznych do
wykonania robót, których nie można było przewidzieć na etapie przygotowywania
przez powódkę oferty przetargowej. Zaaprobował tym samym stanowisko Sądu
pierwszej instancji, że na etapie kosztorysowania powódka nie mogła określić
kosztów robót wskazanych w projekcie z grudnia 2010 r. Podkreślił, że - wbrew
odmiennym zapatrywaniom pozwanej - powódka nie mogła zaniechać wykonania
prac przewidzianych w tym projekcie, ponieważ przyjęła na siebie obowiązek
wykonania całości robót związanych z termomodernizacją i przebudową budynku, a
wykonanie automatyki i sterowania systemem oddymiania było jedynie ich
elementem, ale elementem istotnym dla zapewnienia bezpieczeństwa osobom
korzystającym z tego budynku, bez którego odbiór całej inwestycji nie byłby
możliwy. W tej sytuacji, skoro pozwana konsekwentnie odmawiała zawarcia nowej
umowy bądź aneksu do umowy z dnia 17 lutego 2010 r., powódka nie mogła
zaniechać wykonania spornych prac bez narażania się na sankcje grożące w razie
niewykonania umowy.
Sąd Apelacyjny uznał, że ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji
wymagają uzupełnienia, w związku z czym dopuścił dowód z uzupełniającej opinii
Centrum Postępu Techniczno - Organizacyjnego Budownictwa W. sp. z o.o. w W.
5
Ustalił, że udział wartości prac związanych z wykonaniem instalacji oddymiania
według założeń projektu z lipca 2009 r., na podstawie którego została
przygotowana oferta przetargowa powódki, stanowił 11,18% ogólnej wartości robót
przewidzianych do wykonania zgodnie z umową zawartą przez strony w dniu 17
lutego 2010 r. Projekt sporządzony w grudniu 2010 r. obejmował szczegóły założeń
wykonawczych pominięte w projekcie z lipca 2009 r., a ponadto zupełnie nowe
rozwiązania w zakresie automatyki systemu sterowania. Wartość robót, które
należało zrealizować przy wykonywaniu systemu oddymiania według nowych
założeń projektowych - według średnich cen materiałów, robocizny, kosztów
pośrednich oraz zysku obowiązujących w pierwszym kwartale 2011 r. - wynosi
1 452 827,28 zł, jest zatem wyższa od kwoty objętej żądaniem pozwu.
Sąd Apelacyjny uznał za nieuzasadniony zarzut naruszenia przez powódkę
obowiązku informacyjnego przewidzianego w art. 651 k.c. Podkreślił, że powódka
nie dysponowała i nie musiała dysponować wiedzą dotyczącą spornego elementu
robót przyjętych do wykonania oraz że dostarczony jej projekt wykonawczy był
zaopatrzony w stosowne stwierdzenia o kompletności i poprawności przyjętych
rozwiązań, pochodzące od autorów legitymujących się wymaganymi uprawnieniami.
Zgodnie z art. 648 § 2 k.c., wymagana przez właściwe przepisy dokumentacja
projektowa stanowi część składową umowy o roboty budowlane. Z kolei zgodnie
z art. 649 k.c., w razie wątpliwości poczytuje się, iż wykonawca podjął się
wszystkich robót objętych projektem stanowiącym część składową umowy. Między
stronami doszło do kontrowersji - stwierdził Sąd Apelacyjny - której usunięciu służy
wskazana w art. 649 k.c. norma interpretacyjna. W sytuacji, w której dopiero projekt
sporządzony w grudniu 2010 r. pozwalał na właściwe określenie rozmiaru
rzeczowego oraz kosztów wykonania części robót, których pierwotny projekt
nie obejmował, pomimo że były one konieczne nie tylko dla prawidłowego działania
systemu oddymiania, ale dla zapewnienia bezpieczeństwa osobom przebywającym
w budynku, należy przyjąć, że obowiązek wykonania spornych robót
powstał dopiero w chwilą dostarczenia powódce projektu z grudnia 2010 r.
Powódka była zobligowana do ich wykonania, ponieważ - zgodnie z zawartą
umową - jako generalny wykonawca odpowiadała za zrealizowanie całości zadania
inwestycyjnego, a bez prawidłowego działania systemu oddymiania budynku nie
6
można by mówić o należytym wykonaniu umowy. Pozbawiony racji jest zatem
zarzut naruszenia art. 411 pkt 1 k.c. przez przyjęcie, że powódka może żądać
zwrotu świadczenia, skoro wiedziała, że nie była do świadczenia zobowiązana.
Poza tym do przyjęcia, że zachodzi określona w powołanym przepisie przyczyna
wyłączająca obowiązek zwrotu konieczna jest świadomość braku powinności
świadczenia, powstanie bowiem jakiejkolwiek wątpliwości w tym względzie niweczy
odwołanie się do tej podstawy odmowy zwrotu świadczenia.
W ustalonym stanie faktycznym - stwierdził Sąd Apelacyjny - nie można
przyjąć, że między stronami doszło do rozszerzenia zakresu umowy z dnia
17 lutego 2010 r. w sposób dorozumiany. Stoi temu na przeszkodzie art. 139 ust. 2
Pr.z.p., zgodnie z którym umowa w sprawie zamówień publicznych wymaga
zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności. Z kolei zmiana umowy
dotychczasowej jest wprawdzie możliwa, ale jej dokonanie jest limitowane treścią
art. 144 ust. 1 Pr.z.p., a w sprawie nie wystąpiły przewidziane w tym przepisie
okoliczności. Wykluczona jest tym samym umowna podstawa dochodzonego
roszczenia. Sporne prace zostały jednak przez pozwaną przyjęte, pozwana
korzysta z nich i jest wzbogacona kosztem powódki, w związku czym na podstawie
art. 405 k.c. powinna zwrócić jej wartość wzbogacenia.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego pozwana, powołując
się na obie podstawy określone w art. 3983
§ 1 k.p.c., wniosła o jego uchylenie
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, ewentualnie zmianę wyroku
Sądu pierwszej instancji i oddalenie powództwa. Wskazała na naruszenie art. 405
w związku z art. 410, art. 411 pkt 1, art. 647, art. 6471
§ 1, art. 648 § 2, art. 632 § 1,
art. 65 § 2 k.c. oraz art. 139 Pr.z.p. przez niezastosowanie art. 411 pkt 1 k.c.,
niewłaściwe zastosowanie art. 405 i art. 410 k.c. oraz błędną wykładnię art. 647,
art. 6471
§ 1, art. 648 § 2, art. 632 § 1 i art. 65 § 2 k.c. oraz art. 139 Pr.z.p.,
a w konsekwencji błędne przyjęcie, że wykonywane przez powódkę roboty
budowlane leżały poza zakresem zawartej umowy oraz że powódka może żądać
zwrotu ich wartości. Podniosła ponadto zarzut obrazy art. 232 w związku z art. 227,
art. 278 § 1, art. 391 § 1 oraz art. 328 § 2 i art. 385 k.p.c. przez dopuszczenie
w interesie powódki z urzędu dowodu z opinii biegłego w celu udowodnienia faktu
mającego dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie, pomimo braku
7
okoliczności uzasadniających działanie wbrew zasadzie kontradyktoryjności
i równości, co doprowadziło do naruszenia prawa do bezstronnego
sądu (art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji), a tym samym miało istotny wpływ
na wynik sprawy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Argumentacja skarżącej, mająca wspierać podniesiony przez nią zarzut
naruszenia art. 232 w związku z art. 227, art. 278 § 1, art. 391 § 1, art. 328 § 2 i art.
385 k.p.c., sprowadza się do twierdzenia, że uchybienie powołanym przepisom
postępowania polegało na dopuszczeniu przez Sąd Apelacyjny z urzędu dowodu
z opinii biegłego w celu wykazania wysokości dochodzonego roszczenia,
że nastąpiło to wyłącznie w interesie powódki, która w toku procesu była
reprezentowana przez radcę prawnego oraz że popełnione uchybienie
doprowadziło do naruszenia prawa do bezstronnego sądu, przez co miało wpływ na
wynik sprawy (art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji).
Na rozprawie w dniu 24 stycznia 2014 r. Sąd Apelacyjny istotnie dopuścił
z urzędu dowód z opinii Centrum Postępu Techniczno - Organizacyjnego
Budownictwa W. sp. z o.o. na okoliczność wartości robót zrealizowanych przez
powódkę przy wykonywaniu systemu oddymiania według nowych założeń
projektowych (t. IV k. 630). Skarżąca nie zgłosiła w związku z tym swojego
zastrzeżenia z wnioskiem o jego wpisanie do protokołu. Zgodnie z utrwalonym
orzecznictwem, strona nie może skutecznie zarzucać uchybienia przez sąd
przepisom postępowania, jeżeli nie zwróciła na nie uwagi sądu w trybie art. 162
k.p.c. Przewidziana w tym przepisie prekluzja zarzutów nie dotyczy tylko takich
uchybień, które powodują nieważność postępowania (zob. uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 27 października 2005 r., III CZP 55/05, OSNC 2006, nr 9, poz.
144 i z dnia 27 czerwca 2008 r., III CZP 50/08, OSNC 2009, nr 7-8, poz. 103,
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 26 sierpnia 2009 r., I CSK 13/09, nie publ., z dnia
24 września 2009 r., IV CSK 185/09, OSNC-ZD 2010, nr B, poz. 65, z dnia 3 lutego
2010 r., II CSK 286/09, OSNC 2010, nr 9, poz. 125, z dnia 8 kwietnia 2010 r., II PK
127/09, OSNP 2011, nr 19-20, poz. 248, z dnia 22 lipca 2010 r., I CNP 100/09, nie
publ., z dnia 14 grudnia 2011 r., I CSK 374/11, nie publ., z dnia 29 sierpnia 2013 r.,
8
I CSK 713/12, nie publ. i z dnia 17 czerwca 2014 r., I CSK 401/13, OSNC-ZD 2014,
nr C, poz. 49).
Ze względu na zarzuty naruszenia zasady równości (art. 32 ust. 1 Konstytucji)
oraz prawa do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy przez niezależny, bezstronny
i niezawisły sąd (art. 45 ust. 1 Konstytucji), Sąd Najwyższy - pomimo przeoczenia
przez skarżącą obowiązku wynikającego z art. 162 k.p.c. - uznał za wskazane
szersze ustosunkowanie się do argumentów przytoczonych w uzasadnieniu
rozważanej podstawy kasacyjnej.
Zgodnie z art. 232 k.p.c., strony są obowiązane wskazywać dowody dla
stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki prawne. Sąd może dopuścić dowód
niewskazany przez stronę. Przytoczony przepis był niejednokrotnie przedmiotem
wykładni Sądu Najwyższego (zob. np. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 19 maja 2000 r., III CZP 4/00, OSNC 2000, nr 11, poz. 195,
wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 24 października 1996 r., III CKN 6/96,
OSNC 1997, nr 3, poz. 29, z dnia 5 listopada 1997 r., III CKN 244/97, OSNC 1998,
nr 3, poz. 52, z dnia 25 czerwca 1998 r., III CKN 384/98, Biuletyn SN 1998, nr 11,
s. 14, z dnia 20 października 1999 r., III CKN 392/98, nie publ., z dnia 12 grudnia
2000 r., V CKN 175/00, OSP 2001, nr 7-8, poz. 116, z dnia 15 lutego 2001 r.,
II CKN 387/00, nie publ., z dnia 21 czerwca 2002 r., V CKN 1242/00, nie publ.,
z dnia 23 lipca 2003 r., II CKN 320/01, nie publ., z dnia 13 lutego 2004 r., IV CK
24/03, OSNC 2005, nr 3, poz. 45, z dnia 15 grudnia 2005 r., V CK 400/05,
OSP 2006, nr 11, poz. 127, z dnia 20 grudnia 2005 r., III CK 121/05, nie publ.,
z dnia 22 lutego 2006 r., III CK 341/05, OSNC 2006, nr 10, poz. 174, z dnia
4 stycznia 2007 r., V CSK 377/06, nie publ., z dnia 14 marca 2007 r., I CSK 465/06,
OSP 2008, nr 11, poz. 123, z dnia 4 października 2007 r., V CSK 188/07, nie publ.,
z dnia 24 kwietnia 2008 r., IV CSK 41/08, nie publ., z dnia 5 września 2008 r.,
I CSK 117/08, nie publ., z dnia 30 stycznia 2009 r., II CSK 440/08, nie publ., z dnia
12 marca 2010 r., II UK 286/09, OSNP 2011, nr 17-18, poz. 237, z dnia
29 października 2010 r., I CSK 646/09, nie publ., z dnia 24 listopada 2010 r., II CSK
297/10, nie publ., z dnia 7 czerwca 2011 r., II UK 327/10, nie publ., z dnia
15 czerwca 2011 r., V CSK 382/10, nie publ., z dnia 24 sierpnia 2011 r., IV CSK
551/10, nie publ., z dnia 1 grudnia 2011 r., I CSK 120/11, nie publ., z dnia
9
9 stycznia 2012 r., I UK 232/11, nie publ., z dnia 22 marca 2012 r., IV CSK 330/01,
nie publ., z dnia 27 kwietnia 2012 r., V CSK 202/11, nie publ., z dnia 14 grudnia
2012 r., I CSK 248/12, nie publ., z dnia 7 marca 2013 r., II CSK 422/12, nie publ.,
z dnia 5 lipca 2013 r., IV CSK 738/12, nie publ., z dnia 16 lipca 2014 r., II PK
266/13, M. P. Pr. 2014, nr 11, s. 590 – 593, z dnia 11 grudnia 2014 r., IV CA 1/14,
Biuletyn SN 2015, nr 2, s. 12, i z dnia 21 stycznia 2015 r., II PK 61/14, nie publ.
oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 2001 r., II CKN 1263/00,
nie publ.). Sąd Najwyższy podkreślał, że po zmianach art. 3, art. 213 i art. 232
k.p.c., dokonanych ustawą nowelizującą z dnia 1 marca 1996 r. (Dz.U. Nr 43,
poz. 189 ze zm.), obowiązek przedstawienia dowodów spoczywa przede wszystkim
na stronach. Sąd nie jest jednak pozbawiony inicjatywy dowodowej, która oparta
jest na jego uznaniu, a nie obowiązku ustawowym. Przy istotnym wzmocnieniu
zasady kontradyktoryjności zachowany został cel postępowania cywilnego
w postaci dążenia do wydania orzeczenia zgodnego z zastosowaną normą prawną,
czyli odpowiadającego rzeczywistym okolicznościom sprawy. Z tej przyczyny
dopuszczenie przez sąd dowodu z urzędu zasadniczo nie może być uznane za
działanie naruszające zasady bezstronności sądu i równości stron, nie można
bowiem sądowi zarzucić, że działając w ramach przysługującego mu uprawnienia,
realizuje cel wydania wyroku, zgodnego z rzeczywistym stanem rzeczy. Niekiedy,
zwłaszcza w sytuacjach procesowych, w których nieprzeprowadzenie z urzędu
dowodu stanowiącego element „zebranego materiału” stanowiłoby pogwałcenie
elementarnych zasad, jakimi kieruje się sąd przy wymierzaniu sprawiedliwości,
uprawnienie do dopuszczenia dowodu z urzędu przeradza się w obowiązek
sądu. Nie powinno budzić wątpliwości, że dopuszczenie z urzędu dowodu
niewskazanego przez stronę jest obowiązkiem sądu, jeżeli wymaga tego interes
publiczny. Wyczerpujące wskazanie konkretnych sytuacji procesowych, w których -
ze względu na interes publiczny – uprawnienie do dopuszczenia dowodu z urzędu
przeradza się w obowiązek sądu, nie jest możliwe. Sąd Najwyższy tylko
przykładowo wskazywał na potrzebę działania ex officio, jeżeli zachodzi
podejrzenie, że strony prowadzą proces fikcyjny albo zmierzają do obejścia prawa,
w razie nieporadność strony oraz w sprawach, w których przeprowadzenie dowodu
z urzędu jest jedynym sposobem przeciwdziałania niebezpieczeństwu oczywiście
10
nieprawidłowego rozstrzygnięcia sprawy, podważającego funkcję procesu.
Podkreślał, że dotyczy to głównie wypadków wymagających wiadomości
specjalnych, które może zapewnić jedynie opinia biegłego, gdyż nie można jej
zastąpić inną czynnością procesową.
Oczywiście, sąd powinien korzystać z możliwości działania ex officio
ostrożnie i z umiarem, aby nie narazić się na zarzut naruszenia prawa do
bezstronnego sądu i odpowiadającego mu obowiązku przestrzegania zasady
równego traktowania stron (art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji). Podstawą
kontradyktoryjnego procesu cywilnego jest niewątpliwie zasada równouprawnienia
jego stron, jednak dopuszczenie przez sąd dowodu z urzędu per se nie może być
uznane za działanie naruszające tę zasadę. Podniesienie przez stronę zarzutu
naruszenia art. 32 ust. 1 i 45 ust. 1 Konstytucji nie jest wyłączone, wymaga jednak
wykazania, że w konkretnej sprawie sąd dopuścił z urzędu dowód nie w celu
bliższego wyjaśnienia określonej okoliczności faktycznej, lecz w interesie lub
na rzecz jednej ze stron i - pomimo zastrzeżenia, o którym mowa w art. 162 k.p.c. -
dowód ten przeprowadził.
W niniejszej sprawie Sąd Apelacyjny w niczym nie naruszył art. 32 ust. 1 ani
art. 45 ust. 1 Konstytucji. Trzeba przypomnieć, że powódka uczyniła częścią swojej
argumentacji dołączoną do pozwu pozasądową ekspertyzę Wydziału Budownictwa
i Inżynierii Środowiska Politechniki […], która nie korzystała z domniemania
prawdziwości (art. 245 k.p.c.). Weryfikacja zawartych w niej wniosków wymagała
wiadomości specjalnych, co nie budziło wątpliwości samej skarżącej (k. 130). Sąd
pierwszej instancji przeprowadził zawnioskowane dowody z opinii biegłego i z opinii
dwóch ośrodków naukowych, lecz opinie te dotyczyły dostarczonej przez skarżącą
dokumentacji projektowej i możliwości oszacowania na jej podstawie wartości
zamówienia w celu ustalenia wysokości wynagrodzenia w ofercie przetargowej (k.
269, k. 366, k. 418 i k. 497). Dowód z opinii biegłego dopuszczony przez Sąd
Apelacyjny z urzędu dotyczył natomiast kosztów robót wykonanych przez powódkę
na podstawie zmienionej dokumentacji (k. 630 i k. 643). Wbrew odmiennym
zapatrywaniom skarżącej, nie był to dowód przeprowadzony w interesie powódki,
lecz w celu rzetelnego ustalenia kosztów zrealizowanych robót, co było konieczne
dla rozstrzygnięcia sprawy i zrealizowania celu procesu.
11
Konkludując ten watek rozważań, trzeba stwierdzić, że powołana przez
skarżącą podstawa kasacyjna z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. okazała się
nieuzasadniona.
Przechodząc do rozważenia podniesionych zarzutów naruszenia prawa
materialnego trzeba przypomnieć, że podlegają one ocenie na kanwie ustaleń
faktycznych stanowiących podstawę zaskarżonego wyroku oraz że - zgodnie z art.
39813
§ 2 k.p.c. - w postępowaniu kasacyjnym Sąd Najwyższy jest tymi ustaleniami
związany. Podkreślenie to było konieczne, ponieważ sformułowane przez skarżącą
zarzuty naruszenia przepisów art. 405 w związku z art. 410, art. 411 pkt 1, art. 647,
art. 6471
§ 1, art. 648 § 2 i art. 632 § 1 w związku z art. 65 § 2 k.c. oraz art. 139
Pr.z.p. przez niezastosowanie art. 411 pkt 1 k.c., niewłaściwe zastosowanie art.
405 i art. 410 k.c. oraz błędną wykładnię art. 647, art. 6471
§ 1, art. 648 § 2 i art.
632 § 1 oraz art. 65 § 2 i art. 139 Pr.z.p., a w konsekwencji błędne przyjęcie,
że wykonywane przez powódkę roboty budowlane leżały poza zakresem zawartej
umowy oraz że powódka może żądać zwrotu ich wartości, pozostają
w sprzeczności z ustaleniami przyjętymi za podstawę zaskarżonego wyroku.
Dokonując oceny zasadności tych zarzutów trzeba więc odnieść je do wiążących
ustaleń faktycznych, według których dopiero w trakcie wykonywania robót powódka
stwierdziła, że dostarczona jej przez pozwaną dokumentacja projektowa nie
pozwala na prawidłowe wykonanie przedmiotu umowy, że dysponując tą
dokumentacją powódka nie była w stanie przewidzieć dodatkowych robót systemu
oddymiania, a co za tym idzie nie mogła prawidłowo oszacować wartości
zamówienia w celu ustalenia wynagrodzenia oraz że wykonanie instalacji według
pierwotnego projektu dostarczonego przez pozwaną mogłoby zagrażać
bezpieczeństwu osób przebywających w budynku, a kontynuowanie robót bez
prawidłowo sporządzonego projektu - do wadliwego wykonania całości robót.
W orzecznictwie utrwalił się pogląd, że umowa o roboty budowlane zawarta
przez jednostkę sektora publicznego po przeprowadzeniu postępowania
o udzielenie zamówienia publicznego pozostaje umową, o której mowa w art. 647
i nast. k.c. Zmianie ulega tylko rygor, pod jakim zastrzeżona jest forma tej umowy,
gdyż zamiast wymaganej w art. 648 § 1 k.c. w związku z art. 74 § 1 k.c. formy
pisemnej ad probationem, znajduje zastosowanie forma pisemna ad solemnitatem
12
z art. 139 ust. 2 Pr.z.p. Przepisy o zamówieniach publicznych nie uchybiają zatem
przepisom kodeksu cywilnego o bezpodstawnym wzbogaceniu. W konsekwencji
roszczenie o zwrot wartości materiałów budowlanych wbudowanych w budynek
zamawiającego w wykonaniu umowy o roboty budowalne, nieważnej z uwagi na
naruszenie przepisów o zamówieniach publicznych, jest roszczeniem o zwrot
wartości nienależnego świadczenia znajdującym swe podstawy z art. 410 § 1
w związku z art. 405 k.c. (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 29 kwietnia 2005 r.,
V CK 537/04, nie publ., z dnia 5 grudnia 2006 r., II CSK 327/06, nie publ., z dnia
10 października 2007 r., I CSK 234/07, nie publ., z dnia 7 lutego 2013 r., II CSK
248/12, nie publ. i z dnia 21 lutego 2013 r., IV CSK 354/12, nie publ.).
Skarżąca nie kwestionuje dopuszczalności stosowania przepisów
o bezpodstawnym wzbogaceniu, zmierza natomiast do wykazania, że powódka nie
może domagać się zwrotu kosztów robót wykonanych na podstawie zmienionej
dokumentacji projektowej, ponieważ zgodnie z art. 411 pkt 1 k.c. nie można żądać
zwrotu świadczenia, jeżeli spełniający świadczenie wiedział, że nie był do
świadczenia zobowiązany. Tezę tę wspiera wywodem o rażącym zaniżeniu przez
powódkę wyceny robót oraz pełnej znajomości zarówno stanu faktycznego, jak
i prawnego uzasadniającego brak obowiązku świadczenia.
Odnosząc się do tego zarzutu trzeba zauważyć, że skarżąca abstrahuje od
ustaleń faktycznych stanowiących podstawę zaskarżonego wyroku. Nie można
zasadnie formułować twierdzeń o świadomości braku obowiązku spełnienia
świadczenia w sytuacji, w której kontynuowanie prac według pierwotnego projektu,
bez uprzedniego wykonania dodatkowych robót systemu oddymiania, zagrażało
bezpieczeństwu osób przebywających w budynku i prowadziło do wadliwego
wykonania całego obiektu. Powódka była przekonana o konieczności wykonania
spornych robót, natomiast skarżąca kwestionowała jedynie żądanie zapłaty
dodatkowego wynagrodzenia. W tak ustalonym stanie faktycznym nie można więc
przyjąć, że znany powódce stan faktyczny uzasadniał brak obowiązku wykonania
dodatkowych robót systemu oddymiania oraz że miała ona świadomość,
iż obowiązujące przepisy prawa uzasadniają brak obowiązku wykonania tych robót.
Trzeba dodać, że ewentualne wątpliwości co do obowiązku spełnienia świadczenia
nie mogą być utożsamiane z wymaganą przez art. 411 pkt 1 k.c. pozytywną
13
wiedzą dłużnika o braku powinności spełnienia świadczenia (zob. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 12 grudnia 1997 r., III CKN 235/97, OSNC 1998, nr 6,
poz. 101).
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
oraz art. 98 i 99
w związku z art. 391 § 1 i 39821
k.p.c. oraz § 6 pkt 7 i § 12 ust. 4 pkt 2
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie
opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa
kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego
z urzędu (jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 490 ze zm.) orzekł, jak w sentencji.
kc