Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UK 39/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 2 grudnia 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Kazimierz Jaśkowski (przewodniczący)
SSN Halina Kiryło (sprawozdawca)
SSN Andrzej Wróbel
w sprawie z odwołania D. D., Da. D. i J. D.
od decyzji Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego Placówki
Terenowej w R.
o odsetki,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 2 grudnia 2010 r.,
skargi kasacyjnej odwołujących się D. D. i Da. D. od wyroku Sądu Okręgowego -
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w L.
z dnia 28 października 2009 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
2
Prezes Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego decyzją z dnia 19
sierpnia 2008 r. odmówił wnioskodawcom […] działającej imieniem własnym oraz
małoletniego J. D. wypłaty odsetek od jednorazowego odszkodowania.
Sąd Rejonowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w L. wyrokiem z
dnia 15 kwietnia 2009 r. oddalił odwołanie wnioskodawców od powyższej decyzji.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że Prezes Kasy Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego decyzją z dnia 14 października 2003 r. odmówił wnioskodawcom
prawa do jednorazowego odszkodowania z tytułu śmiertelnego wypadku przy pracy
rolniczej J. D. Sąd Rejonowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z
dnia 31 sierpnia 2007 r. zmienił zaskarżoną decyzję i przyznał wnioskodawcom
prawo do spornego świadczenia. Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych wyrokiem z dnia 27 listopada 2007 r. zmienił powyższe orzeczenie w
ten sposób, iż ustalił prawo wnioskodawczyni D. D. i małoletniego J. D. do
jednorazowego odszkodowania z tytułu śmiertelnego wypadku przy pracy rolniczej,
zaś wniosek Da. D. o prawo do tegoż świadczenia przekazał organowi rentowemu
do rozpoznania. Odpis wyroku Sądu drugiej instancji wraz z uzasadnieniem został
doręczony Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego w dniu 7 stycznia 2008 r.
Wykonując prawomocny wyrok sądowy Prezes Kasy Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego decyzją z dnia 21 stycznia 2008 r. przyznał wnioskodawcom prawo do
jednorazowego odszkodowania, jednocześnie zawieszając je o kwotę świadczenia
przypadającą na dwóch uprawnionych członków rodziny, tj. wnuka i syna. Wypłata
odszkodowania nastąpiła w dniu 21 stycznia 2008r. Od decyzji tej wniosła
odwołanie D. D., domagając się przyznania odsetek od zrealizowanego
świadczenia za okres od dnia 15 października 2003 r. do dnia zapłaty.
Postanowieniem z dnia 3 czerwca 2008 r. Sąd Rejonowy – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych przekazał wniosek o sporne odsetki organowi
rentowemu według właściwości. W wyniku rozpoznania wniosku zapadła
przedmiotowa decyzja z dnia 19 sierpnia 2008 r.
Analizując pretensje wnioskodawców w świetle art. 85 ust. 1 ustawy z dnia
13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.
U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74) w związku z art. 52 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o
ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz. U. z 2008 r. Nr 50, poz.
3
291) Sąd Rejonowy stwierdził, że w niniejszym przypadku została spełniona ta
przesłanka przyznania odsetek od należności głównej, jaką jest nieustalenie przez
organ rentowy w ustawowym terminie prawa ubezpieczonych do jednorazowego
odszkodowania z tytułu śmiertelnego wypadku przy pracy rolniczej, skoro pierwotną
decyzją odmówiono wnioskodawcom tegoż prawa i przyznano je dopiero wyrokiem
sądowym. Zachodzi jednak negatywne kryterium uwzględnienia roszczeń
odwołujących się, gdyż w ocenie Sądu pierwszej instancji opóźnienie w przyznaniu
świadczenia było następstwem okoliczności, za które Kasa Rolniczego
Ubezpieczenia Społecznego nie ponosi odpowiedzialności. Wydając decyzję
odmowną organ rentowy nie dysponował bowiem potrzebnymi danymi i
dokumentami, pozwalającymi na ustalenie, że zgon J. D. był następstwem
nadmiernego wysiłku fizycznego związanego z wykonywaniem zająć w
gospodarstwie rolnym i zakwalifikowanie zdarzenia jako śmiertelnego wypadku
przy pracy rolniczej. Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego nie pozostawała
też w zwłoce z wypłatą odszkodowania przyznanego wyrokiem sądowym,
albowiem decyzja wykonująca tenże wyrok została wydana w ciągu miesiąca od
doręczenia stronie odpisu orzeczenia.
Zdaniem Sądu pierwszej instancji w sprawie nie ma zastosowania art. 118
ust. 1a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 2009 Nr 153, poz. 1227), gdyż
przepis ten dotyczy wyłącznie zasad postępowania w sprawie wypłaty świadczeń
emerytalno – rentowych.
Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 28
października 2009 r. oddalił apelację wnioskodawców od powyższego orzeczenia.
Podzielając ustalenia faktyczne Sądu Rejonowego i przyjmując je za własne,
Sąd drugiej instancji uznał, że nie doszło do naruszenia prawa materialnego przy
ferowaniu zaskarżonego orzeczenia .
Cytując wyrok Trybunału Konstytucyjnego wydany w sprawie sygn. akt P
11/07, zgodnie z którym art. 118 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych może mieć zastosowanie jedynie w sytuacji,
gdy za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji organ
rentowy nie ponosi odpowiedzialności, Sąd Okręgowy stwierdził, że w
4
przedmiotowej sprawie wydając decyzję o odmowie przyznania wnioskodawcom
prawa do jednorazowego odszkodowania Kasa Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego opierała się na orzeczeniu Regionalnego Inspektora Orzecznictwa
Lekarskiego, wykluczającego związek śmierci J. D. z wykonywaną przez niego
pracą rolniczą. Weryfikacja tego stanowiska możliwa była dopiero w toku procesu
sądowego, na podstawie opinii biegłego kardiologa.
Podobnie należy ocenić pretensje wnioskodawców w świetle art. 85 ust. 1
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych i przyjąć brak odpowiedzialności
organu rentowego za opóźnienie w ustaleniu prawa odwołujących się do spornego
świadczenia, skoro wyjaśnienie wszystkich istotnych okoliczności sprawy nastąpiło
po przeprowadzeniu przez Sąd Rejonowy postępowania dowodowego z
dokumentacji chorobowej zmarłego, zeznań świadków i opinii biegłych lekarzy.
Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego zachowała też miesięczny termin do
wydania decyzji przyznającej świadczenie, liczony od daty wyjaśnienia ostatniej
niezbędnej do tego okoliczności, jaką w tym przypadku jest dzień doręczenia
organowi rentowemu odpisu prawomocnego wyroku sądowego.
Powyższy wyrok został zaskarżony skargą kasacyjną wnioskodawców.
Skargę oparto na obydwu podstawach kasacyjnych. W ramach naruszenia
przepisów postępowania, które miało wpływ na wynik sprawy, skarżący zarzucił
naruszenie art. 386 § 1 w związku z art. 47714
§ 2 oraz art. 378 § 1, art. 382, art.
328 § 2 i art. 391 § 1 k.p.c. poprzez nieuwzględnienie zasadnej apelacji i jej
oddalenie, pomimo:
- nierozpoznania zarzutu apelacji dotyczącego bezprawnego uchylenia się
pozwanego od stosowania w prowadzonym przez niego postępowaniu unormowań
Kodeksu postępowania administracyjnego, a w szczególności art. 6, art. 7 art. 8 i
art. 77 § 1 tej ustawy;
- niedokonania oceny konsekwencji prawnych faktu zaniechania przez pozwanego
w prowadzonym postępowaniu obowiązków wynikających z unormowań § 9 ust. 2
pkt 1 – 3 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 21
października 1991 r. w sprawie ustalania prawa do renty inwalidzkiej rolniczej oraz
zgłaszania i ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy rolniczej (Dz. U.
Nr 103, poz. 449 ze zm.) w związku z art. 45 ust. 4 i ust. 5 ustawy z dnia 20 grudnia
5
1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz. U. z 1998 r. Nr 7,
poz. 25 ze zm.);
- nieuwzględnienia niezastosowania się Sądu pierwszej instancji do obowiązku
wszechstronnego zbadania okoliczności sprawy, nie tylko co do zarzutów
podniesionych przez skarżących, ale i tych, które powinny być wzięte pod rozwagę
z urzędu.
Natomiast w ramach drugiej podstawy kasacyjnej zarzucono naruszenie
prawa materialnego przez:
1/ błędną wykładnię art. 85 ust. 1 zdanie 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 137, poz. 887 ze zm.) w związku z
art. 52 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników
(jednolity tekst: Dz. U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.) i art. 77 ust. 1 Konstytucji RP,
polegającą na uznaniu, że
- określenie „okoliczności, za które Zakład ponosi odpowiedzialność” nie obejmuje
skutków obiektywnie bezprawnego działania (zaniechania) organu rentowego w
toku postępowania prowadzonego w sprawie ustalenia prawa do świadczenia, w
tym odpowiedzialności za nieprawidłowe orzeczenie lekarza orzecznika;
- w sytuacji, gdy prawo do świadczenia zostało ustalone przez sąd, termin do
wydania decyzji w sprawie świadczenia i jego wypłaty, biegnie zawsze od dnia
doręczenia mu prawomocnego orzeczenia sądu, niezależnie od tego, co sprawiło,
że to sąd, a nie organ rentowy ustalił to prawo;
- przesłanką powstania obowiązku organu rentowego wypłaty odsetek jest zwłoka
tego organu w ustaleniu prawa do świadczenia pieniężnego z ubezpieczenia
społecznego rolników lub wypłaty tego świadczenia, a nie opóźnienie w ustaleniu
prawa do świadczenia,
2/ niewłaściwe zastosowanie art. 85 ust. 1 zdanie 2 ustawy systemowej polegające
na przyjęciu, że zaniechanie przez organ rentowy podjęcia z urzędu działań, o
których mowa w § 9 ust. 2 pkt 1 – 3 powołanego rozporządzenia Ministra
Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 21 października 1991r. w sprawie
ustalania prawa do renty inwalidzkiej rolniczej oraz zgłaszania i ustalania
okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy rolniczej w związku z art. 45 ust. 5
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, wydanie przez lekarza orzecznika
6
KRUS nieprawidłowego orzeczenia oraz wydanie przez organ rentowy niezgodnej z
prawem decyzji odmawiającej ustalenia prawa do świadczenia są przyczynami
niezależnymi od pozwanego.
Skarżący wnieśli o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania oraz zasądzenie kosztów postępowania
kasacyjnego, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej wskazano, że Sąd drugiej instancji nie
rozpoznał istotnego zarzutu dotyczącego zgodności z prawem postępowania
organu rentowego w sprawie przyznania wnioskodawcom prawa do
przedmiotowego odszkodowania. Tymczasem w myśl art. 52 ust. 1 ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników w sprawach nieuregulowanych w tym akcie
stosuje się odpowiednio przepisy ustawy systemowej, której art. 123 stanowi z
kolei, że w sprawach nieuregulowanych stosuje się przepisy k.p.a., w tym przepisy
dotyczące postępowania dowodowego. Nadto w toku procesu nie wyjaśniono
wszystkich okoliczności sprawy, przez co należy rozumieć zarówno te, które są
objęte zarzutami stron, jak i te, które podlegają uwzględnieniu z urzędu. Nie wzięto
zatem pod rozwagę uchybień Prezesa KRUS w postępowaniu przez organem
rentowym, które uzasadniały stanowisko apelujących w kwestii spornych odsetek.
Skarżący podnieśli, iż zgodnie z art. 77 ust. 1 Konstytucji RP, każdy ma
prawo do wynagrodzenia za szkody, jakie zostały mu wyrządzone przez niezgodne
z prawem działanie władzy publicznej. Nie ulega zaś wątpliwości, że Prezes KRUS
jako centralny organ administracji rządowej jest jednocześnie organem władzy
publicznej. Odsetki na gruncie prawa ubezpieczeń społecznych - podobnie jak w
prawie cywilnym – mają zaś charakter odszkodowawczy i zmierzają do
zrekompensowania wyrządzonej szkody majątkowej. W przypadku instytucji władzy
publicznej jako pewnej całości, odpowiedzialność odszkodowawcza uzależniona
jest od bezprawności działania tej instytucji, a nie poszczególnych osób. Stąd nie
usprawiedliwia wydania niewłaściwej decyzji fakt, iż organ rentowy opierał się w
tym zakresie na wadliwym orzeczeniu Regionalnego Inspektora Orzecznictwa
Lekarskiego. Poza tym Sądy obydwu instancji mylą użyte w art. 476 k.c. pojęcie
opóźnienia w spełnieniu świadczenia ze zwłoką, podczas gdy nie są to terminy
tożsame. Odpowiedzialność z tytułu odsetek za opóźnienie jest odpowiedzialnością
7
obiektywną, niezależną od winy dłużnika, stąd chybione jest stwierdzenie Sądów,
że organ rentowy nie ponosi winy za opóźnienie w przyznaniu świadczenia. Wbrew
poglądowi wyrażonemu w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, nie można więc
obciążać wnioskodawców obowiązkiem wykazania winy Prezesa KRUS w
zaistniałym opóźnieniu.
Wypada zgodzić się ze stanowiskiem Sądów, iż w sprawie doszło do
bezprawnego zachowania pozwanego, stypizowanego w art. 85 ust. 1 ustawy
systemowej, polegającego na nieustaleniu w terminie prawa do świadczenia. W
takiej sytuacji to Sądy powinny wskazać i uzasadnić wystąpienie okoliczności
wyłączających odpowiedzialność organu rentowego za powstałe opóźnienie. Skoro
decyzja Prezesa KRUS została zmieniona wyrokiem sądowym to znaczy, że była
ona niezgodna z prawem. W tej sytuacji po stronie wnioskodawców nie istniał
obowiązek wykazywania żadnych innych okoliczności uzasadniających żądanie
wypłaty odsetek od przedmiotowego świadczenia. Tym bardziej, iż w postępowaniu
sądowym nie ujawniono jakichkolwiek przesłanek, których wykazanie ciążyłoby na
stronie skarżącej, a które nie były znane organowi rentowemu. To pozwany
powinien zaś udowodnić, że dopełnił wszystkich powinności dla ustalenia prawa
wnioskodawców do dochodzonego odszkodowania. Tymczasem organ rentowy
pominął przedłożoną przez wnioskodawców dokumentację potwierdzającą, iż zgon
J. D. był następstwem wypadku przy pracy rolniczej i nie wezwał strony do
dołączenia dodatkowych dokumentów, będących w jej posiadaniu już w trakcie
postępowania przed pozwanym. Wydając decyzję odmowną Prezes KRUS oparł
się wyłącznie na adnotacji lekarza orzecznika, która okazała się błędna. Oceny tej
nie zmienia akcentowany przez Sądy fakt, że ostateczne ustalenie wpływu czynnika
zewnętrznego na zgon poszkodowanego nastąpiło w końcowym etapie
postępowania sądowego, skoro wadliwa decyzja była konsekwencją
nieprawidłowego postępowania pozwanego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stosownie do art. 398¹³ § 1 k.p.c. Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę
kasacyjną w granicach zaskarżenia oraz w granicach podstaw, a z urzędu bierze
8
pod rozwagę tylko nieważność postępowania. W świetle art. 398³ § 1 k.p.c. skarga
kasacyjna może być oparta na zarzutach naruszenia prawa materialnego przez
błędną jego wykładnię i niewłaściwe zastosowanie (pkt 1) oraz na zarzutach
naruszenia przepisów postępowania, jeżeli uchybienia te mogły mieć wpływ na
wynik sprawy (pkt 2). Zgodnie z utrwalonym w judykaturze poglądem, pod pojęciem
podstawy skargi kasacyjnej rozumie się zaś konkretne przepisy prawa, które
zostały w niej wskazane z jednoczesnym stwierdzeniem, że wydanie wyroku
nastąpiło z ich obrazą. W razie oparcia skargi kasacyjnej na podstawie wymienionej
w art. 398³ § 1 pkt 2 k.p.c. konieczne jest przy tym, aby - poza naruszeniem
przepisów procesowych - skarżący wykazał, iż konsekwencje wadliwości
postępowania były tego rodzaju, że kształtowały treść zaskarżonego wyroku.
W przedmiotowej sprawie w ramach pierwszej z ustawowych podstaw
kasacyjnych skarżący zarzucili naruszenie prawa materialnego przez błędną
wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 85 ust. 1 zdanie 2 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z
2009 r. Nr 295, poz. 1585 ze zm.)w związku z art. 52 ustawy z dnia 20 grudnia
1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz. U. z 2008 r. Nr
50, poz. 291 ze zm.) i art. 77 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, zaś w
ramach drugiej – naruszenie przepisów art. 386 § 1 w związku z art. 47714
§ 2 oraz
art. 378 § 1, art. 382, art. 328 § 2 i art. 391 § 1 k.p.c. Pozostaje zatem rozważyć
zasadność powyższych zarzutów.
Analizę zaskarżonego wyroku rozpocząć wypada od oceny
prawidłowości zastosowanych w sprawie procedur, gdyż to właśnie w uchybieniach
procesowych skarżący upatrują przyczyny wadliwych ustaleń stanu faktycznego i w
rezultacie tegoż – niewłaściwej ich subsumcji.
Chybiony jest zarzut naruszenia art. 386 § 1 w związku z art. 47714
§ 2
k.p.c. przy ferowaniu zaskarżonego wyroku, gdyż drugi z powołanych przepisów
dotyczy postępowania pierwszoinstatcyjnego i nie mógł być przedmiotem uchybień
Sądu drugiej instancji, zaś pierwszy, traktujący o możliwości zmiany wyroku i
orzeczenia co do istoty sprawy, nie został zastosowany, skoro uznając apelację za
bezzasadną Sąd Apelacyjny rozstrzygnął o jej oddaleniu, w myśl art. 385 k.p.c.
9
Odnośnie do pozostałych zastrzeżeń skarżących do sposobu
procedowania przez Sąd Apelacyjny godzi się przytoczyć treść art. 378 § 1 k.c., w
myśl którego sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę w granicach apelacji; w
granicach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod uwagę nieważność
postępowania. Zgodnie z utrwalonym poglądem Sądu Najwyższego, ustanowiony w
tym przepisie obowiązek rozpoznania sprawy w granicach apelacji oznacza zakaz
wykraczania przez sąd drugiej instancji poza te granice oraz nakaz rozważenia
wszystkich podniesionych w apelacji zarzutów i wniosków, a uzasadniony zarzut
istotnego naruszenia tego wymagania stanowi dostateczną podstawę
uwzględnienia skargi kasacyjnej (wyrok z dnia 11 grudnia 2008 r., IV CSK 331/08,
LEX nr 487529; wyrok z dnia 2 lipca 2008 r., II PK 7/08, LEX nr 497686;
postanowienie z dnia 17 stycznia 2007 r., II CSK 321/06, LEX nr 428715;
postanowienie z dnia 19 października 2006 r., V CSK 234/06, LEX nr 453757;
postanowienie z dnia 5 czerwca 2002 r., II CKN 748/00, LEX nr 55254; wyrok z
dnia 27 stycznia 2004 r., I PK 219/03, OSNP 2004 nr 23, poz. 404; postanowienie z
dnia 21 sierpnia 2003 r., III CKN 392/01, OSNC 2004 nr 10/161, OSNC 2004, nr 10,
poz. 161). Z ustanowionego w art. 378 § 1 k.p.c. obowiązku sądu rozpoznania
sprawy w granicach apelacji nie wynika konieczność osobnego omawiania przez
sąd w uzasadnieniu wyroku każdego podniesionego w apelacji argumentu, wynika
z niego jednak obowiązek odniesienia się do sformułowanych w apelacji zarzutów i
wniosków, w sposób wskazujący na to, że sąd rozważył je w całości przed
wydaniem orzeczenia (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 lipca 2009 r., I PK
38/09, LEX nr 523541). Należy też przypomnieć, że w uchwale składu siedmiu
sędziów z 31 stycznia 2008 r., III CZP 49/07( OSNC 2008 nr 6, poz. 55), mającej
moc zasady prawnej, Sąd Najwyższy wskazał, że sąd drugiej instancji
rozpoznający sprawę na skutek apelacji nie jest związany przedstawionymi w niej
zarzutami dotyczącymi naruszenia prawa materialnego, wiążą go natomiast zarzuty
dotyczące naruszenia prawa procesowego.
Przenosząc powyższe rozważania na płaszczyznę niniejszego sporu należy
stwierdzić, że chybiony jest zarzut naruszenia przez Sąd Apelacyjny wskazanego
przepisu proceduralnego.
10
Wprawdzie w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku Sąd drugiej instancji nie
odniósł się do zarzutu apelacji naruszenia przez Kasę Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego przepisów art. 6, art. 7, art. 8 i art. 77 § 1 Kodeksu postępowania
administracyjnego ani do sugerowanego w skardze kasacyjnej naruszenia przez
organ rentowy § 9 ust. 2 pkt 1- 3 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Gospodarki
Żywnościowej z dnia 21 października 1991 r. w sprawie ustalania prawa do renty
inwalidzkiej rolniczej oraz zgłaszania i ustalania okoliczności i przyczyn wypadku
przy pracy rolniczej (Dz. U. Nr 103, poz. 449 ze zm.) w związku z art. 45 ust. 1
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, jednakże w świetle art. 378 § 1 k.p.c.
związanie sądu zarzutem apelacji w zakresie naruszenia przepisów postępowania
dotyczy obrazy przepisów postępowania cywilnego przez sąd pierwszej instancji, a
takimi nie są powołane przez autora skargi kasacyjnej unormowania regulujące
postępowanie przez organem rentowym. Jak bowiem wyjaśnił Sąd Najwyższy w
postanowieniu z dnia 11 lutego 1999 r. II UKN 468/98 (OSNP 1999 nr 12 – wkł.) w
postępowaniu przed sądami pracy i ubezpieczeń społecznych przepisy Kodeksu
postępowania administracyjnego nie mają zastosowania, a zarzut ich naruszenia
przez organ rentowy nie stanowi podstawy kasacyjnej obrazy przepisów
procesowych. Z uzasadnienia wyroku wynika zaś, że Sąd drugiej instancji rozważył
całościowo wszystkie okoliczności towarzyszące opóźnieniu w ustaleniu przez
organ rentowy prawa wnioskodawców do jednorazowego odszkodowania z tytułu
śmiertelnego wypadku przy pracy rolniczej i w ich kontekście ocenił słuszność
dochodzonych przez odwołujących się roszczeń. Podnosząc tego rodzaju
zastrzeżenia proceduralne pod adresem Kasy Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego i wskazując na potrzebę analizy prawnych skutków tychże uchybień
dla ustalenia zasadności zgłaszanych pretensji w zakresie prawa do odsetek od
przyznanego świadczenia, skarżący w gruncie rzeczy zmierzają do wykazania
nieprawidłowej – ich zdaniem – subsumcji ustalonego przez Sądy stanu
faktycznego sprawy. Jest to jednak zagadnienie ze sfery prawa materialnego, a nie
procesowego.
W kwestii naruszenia art. 382 k.p.c. wypada przypomnieć, przepis ten
nie stanowi samodzielnej podstawy działania sądu drugiej instancji, gdyż swoją
11
funkcję merytoryczną (rozpoznawcza) sąd ten spełnia – w zależności od potrzeb
oraz wniosków stron – stosując (przez odesłanie zawarte w art. 391 k.p.c.)
właściwe przepisy o postępowaniu przed sądem pierwszej instancji. Nie można
zatem - z pominięciem wymagań przewidzianych w art. 398³ § 1 pkt 2 k.p.c. –
zasadnie zarzucać naruszenia przez sąd drugiej instancji tego przepisu i
przypisywanych temu sądowi kompetencji w postępowaniu odwoławczym. Zarzut
naruszenia art. 382 k.p.c. w zasadzie nie może stanowić samodzielnego
uzasadnienia podstawy kasacyjnej z art. 398³ § 1 pkt2 k.p.c., lecz konieczne jest
wskazanie także tych przepisów normujących postępowanie rozpoznawcze, którym
sąd drugie instancji, rozpoznając apelację, uchybił (wyroki Sądu Najwyższego z
dnia 6 stycznia 1999 r., II CKN 102/98, LEX nr 50665; z dnia 13 czerwca 2001 r., II
CKN 537/00, LEX nr 52600 i z dnia 12 grudnia 2001 r., III CKN 496/00, LEX nr
53130 oraz z dnia 26 listopada 2004 r., V CK 263/04, LEX nr 520044). Jeżeli
podstawa kasacyjna z art. 398³ § 1 pkt 2 k.p.c. ogranicza się do zarzutu
naruszenia ogólnej normy procesowej art. 382 k.p.c., to może być ona
usprawiedliwiona tylko wówczas, kiedy skarżący wykaże, że sąd drugiej instancji
bezpodstawnie nie uzupełnił postępowania dowodowego lub pominął część
zebranego materiału, jeżeli uchybienia te mogły mieć wpływ na wynik sprawy, albo
kiedy mimo przeprowadzenia postępowania dowodowego orzekł wyłącznie na
podstawie materiału zgromadzonego przez sąd pierwszej instancji lub oparł swoje
rozstrzygnięcie na własnym materiale, pomijając wyniki postępowania dowodowego
przeprowadzonego przez sąd pierwszej instancji (postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 26 marca 1998 r., II CKN 815/97, Wokanda 1999 nr 1, poz. 6
oraz wyroki z dnia 16 marca 1999 r., II UKN 520/98, OSNP 2000 nr 9, poz. 372; z
dnia 8 grudnia 1999 r., II CKN 587/98, LEX nr 479343; z dnia 6 lipca 2000r., V CKN
256/00, LEX nr 52657; z dnia 13 września 2001 r., I CKN 237/99, LEX nr 52348; z
dnia 22 lipca 2004r., II CK 477/03, LEX nr 269787; z dnia 10 stycznia 2008 r., IV
CSK 339/07, LEX nr 492178; z dnia 24 kwietnia 2008 r., IV CSK 39/08, LEX nr
424361 i z dnia 24 czerwca 2008 r., II PK 323/07, LEX nr 491386). Art. 382 k.p.c.
nie nakłada przy tym na sąd drugiej instancji obowiązku przeprowadzenia
postępowania dowodowego, lecz sąd ten jest władny samodzielnie dokonać
ustaleń faktycznych bez potrzeby uzupełniania materiału dowodowego zebranego
12
przed sądem pierwszej instancji, o ile zachodzą ku temu potrzeby. Uzupełnienie
postępowania przed sądem apelacyjnym o dowody, które mimo wniosku strony sąd
pierwszej instancji pominął, jest uzasadnione wówczas, gdy dotyczą one
okoliczności istotnych z punktu widzenia prawa materialnego mającego znaczenie
dla rozstrzygnięcia sprawy (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 26 maja 1999 r., III
CKN 254/98, LEX nr 521901; z dnia 2 marca 2000 r., III CKN 257/00, LEX nr
530723 i z dnia 17 lipca 2008 r., II CSK 102/08, LEX nr 447689).
Wracając do niniejszej sprawy należy stwierdzić, że niesłuszny jest zarzut
naruszenia art. 382 k.p.c. przy ferowaniu zaskarżonego wyroku. Sąd Apelacyjny
podzielił bowiem ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji i przyjął je za własne.
Apelujący nie wykazali zaś istnienia nieprawidłowości w prowadzeniu postępowania
dowodowego przez Sąd pierwszej instancji ani błędów logicznych w ocenie jego
wyników. Nie można również podzielić zarzutu nieuwzględnienia przez Sąd
Apelacyjny naruszenia w postępowaniu pierwszoinstancyjnym obowiązku
wszechstronnego zbadania okoliczności sprawy. Przede wszystkim ewentualne
uchybienia proceduralne sądu pierwszej instancji nie mogą być podstawą
zaskarżenia kasacyjnego. Można byłoby natomiast zarzucać – w ramach
naruszenia art. 382 k.p.c. – nieuzupełnienie przez sąd drugiej instancji
postępowania dowodowego w zakresie niezbędnym dla prawidłowego
rozstrzygnięcia sporu lub niesłuszne pominięcie przezeń istotnej części już
zgromadzonego materiału. Skarżący nie precyzują jednak, jakie konkretnie
dowody zostały nieprzeprowadzone, mimo ich zawnioskowania przez strony lub
pominięte przy dokonywaniu ustaleń faktycznych. W uzasadnieniu tegoż zarzutu
skargi mowa jest jedynie o znajdujących się w aktach sprawy przykładach
nieprawidłowego działania organu rentowego ( bez ich bliższego określenia) i braku
inicjatywy dowodowej Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego
polegającej w niewezwaniu wnioskodawców do uzupełnienia dokumentacji (
również bez sprecyzowania, o jaką dokumentację chodzi).
Wreszcie odnośnie do zarzutu naruszenia 328 § 2 k.p. warto zauważyć, że
powołany przepis może stanowić usprawiedliwioną podstawę kasacyjną wtedy, gdy
uzasadnienie wyroku sądu drugiej instancji nie posiada wszystkich koniecznych
elementów lub gdy zawiera kardynalne braki, które uniemożliwiają kontrolę
13
kasacyjną. Chodzi o sytuację, gdy treść uzasadnienia orzeczenia uniemożliwia
całkowicie dokonanie oceny toku wywodu, który doprowadził do wydania wyroku
(orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 8 października 1997 r., I CKN 312/97; z dnia
19 lutego 2002 r., IV CKN 718/00; z dnia 20 lutego 2003 r., I CKN 656/01 i z dnia
22 maja 2003 r., II CKN 121/02, niepublikowane oraz z dnia 10 listopada 1998 r., III
CKN 792/98, OSNC 1999, nr 4, poz. 83; z dnia 9 marca 2006r., I CSK 147/05, LEX
nr 190753 i z dnia 9 lipca 2008 r., I PK 2/08, LEX nr 497691). Trzeba zaś
pamiętać, iż art. 328 § 2 k.p.c. zastosowany odpowiednio do uzasadnienia
orzeczenia sądu drugiej instancji (art. 391 § 1 k.p.c.) oznacza, że uzasadnienie to
nie musi zawierać wszystkich elementów uzasadnienia wyroku sądu pierwszej
instancji, ale takie elementy, które ze względu na treść apelacji i na zakres
rozpoznawanej sprawy, wyznaczony przepisami ustawy, są potrzebne do
rozstrzygnięcia sporu przez tenże sąd (wyrok Sadu Najwyższego z dnia 20
września 2007 r., II CSK 244/07, LEX nr 487508). W sytuacji, gdy sąd drugiej
instancji nie uzupełnia postępowania dowodowego ani, po rozważeniu zarzutów
apelacyjnych, nie znajduje podstaw do zakwestionowania oceny dowodów i ustaleń
faktycznych orzeczenia pierwszoinstancyjnego, może te ustalenia przyjąć za
podstawę faktyczną swojego rozstrzygnięcia. Wystarczające jest wówczas, by
stanowisko to znalazło odzwierciedlenie w uzasadnieniu orzeczenia sądu
odwoławczego (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 20 stycznia 2000 r., I CKN
356/98, LEX nr 50863 i z dnia 17 lipca 2009 r., IV CSK 110/09, LEX nr 518138).
Wbrew twierdzeniom autora skargi kasacyjnej, uzasadnienie
zaskarżonego wyroku posiada wszystkie niezbędne elementy konstrukcyjne,
pozwalające na analizę prawidłowości zapadłego rozstrzygnięcia. Podzielając
ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji, Sąd Apelacyjny dokonał ponownie ich
subsumcji, odnosząc się przy tym do argumentów apelujących w zakresie wykładni
przepisów prawa materialnego, stanowiących podstawę dochodzonych roszczeń.
Wypada zatem przejść do omówienia zarzutów podnoszonych przez
skarżących w ramach drugiej z powołanych podstaw kasacyjnych.
Na wstępie należy zauważyć, w rozstrzygnięciu niniejszego sporu nie
mają zastosowania przepisy art. 118 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
14
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.
U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1127), zarówno w ich pierwotnej redakcji jak i w brzmieniu
nadanym kolejnymi aktami nowelizującymi. W konsekwencji również powoływany
przez skarżących wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 11 września 2007 r., P
11/07 (OTK-A 2007 nr 8, poz. 97), może stanowić jedynie wskazówkę
interpretacyjną w wykładni przepisów, z jakich wnioskodawcy wywodzą swoje
roszczenia do przedmiotowych odsetek. Trzeba bowiem pamiętać, że art. 52 ust. 1
i 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników
(jednolity tekst: Dz. U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291 ze zm.) odsyła, w kwestiach
nieuregulowanych w tym akcie, do ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz.
1585 ze zm.), a odnośnie do zasad zwrotu nienależnie pobranych świadczeń i
ustalania odsetek za opóźnienia – do przepisów emerytalnych oraz przepisów
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych i ustawy o świadczeniach pieniężnych
w razie choroby i macierzyństwa. W tym ostatnim przypadku wybór przepisów
mających zastosowanie do rozstrzygnięcia sporu zdeterminowany jest rodzajem
świadczeń, z którymi wiążą się obowiązki stron: ubezpieczonego - w zakresie
zwrotu pobranej kwoty, a organu rentowego - co do wypłaty odsetek od
należności głównej. Skoro zatem w rozpoznawanej sprawie przedmiotem sporu są
odsetki od jednorazowego odszkodowania z tytułu wypadku przy pracy rolniczej,
które nie jest świadczeniem emerytalny lub rentowym, materialno - prawej
podstawy rozstrzygnięcia należy upatrywać w unormowaniach art. 85 ust. 1 ustawy
o systemie ubezpieczeń społecznych.
Warto więc przytoczyć treść powołanego przepisu, zgodnie z którym jeśli
Zakład – w terminach przewidzianych w przepisach określających zasady
przyznawania i wypłacania świadczeń pieniężnych z ubezpieczeń społecznych lub
świadczeń zleconych do wypłaty na mocy odrębnych przepisów albo umów
międzynarodowych – nie ustalił prawa do świadczenia lub nie wypłacił świadczenia,
jest obowiązany do wypłaty odsetek od tego świadczenia w wysokości odsetek
ustawowych określonych przepisami prawa cywilnego. Nie dotyczy to przypadku,
gdy opóźnienie w przyznaniu lub wypłaceniu świadczenia jest następstwem
okoliczności, za które Zakład nie ponosi odpowiedzialności.
15
Językowa i systemowa wykładnia cytowanego przepisu prowadzi do
wniosku, że zawiera on kompleksową regulacją przesłanek nabycia przez
ubezpieczonego prawa do odsetek od świadczenia z ubezpieczeń społecznych,
przyznanego lub wypłaconego przez organ rentowy z naruszeniem obowiązujących
terminów. Natomiast zamieszczone w nim nawiązanie do przepisów prawa
cywilnego dotyczy jedynie wysokości przysługujących uprawnionemu odsetek. W
ustawie systemowej brak jest zaś – wzorem art. 300 Kodeksu pracy- generalnego
odesłania w kwestiach nieuregulowanych do przepisów Kodeksu cywilnego. Nie
mają zatem racji skarżący odwołując się do użytych prze ustawodawcą w art. 481 §
1 i 3 k.c. pojęć opóźnienia i zwłoki w spełnieniu świadczenia oraz ich skutków
prawnych na gruncie prawa cywilnego. W sprawie nie mają również zastosowania
przepisy Kodeksu cywilnego dotyczące odpowiedzialności odszkodowawczej
dłużnika, zarówno z tytułu czynu niedozwolonego (art. 415 i następne k.c.), jak i z
racji nienależytego wykonania zobowiązania (art. 471 k.c.). Żądanie odsetek jest
wszakże niezależne od poniesienia przez ubezpieczonego szkody jako następstwa
opóźnienia w realizacji należnego mu świadczenia (uchwała Sądu Najwyższego z
dnia 11 września 1991 r., II UZP 11/91, OSP 1992 nr 7-8, poz. 147; wyrok z dnia
29 października 1997 r., II UKN 208/97, OSNP 1998 nr 15, poz. 461 i z dnia 7
października 2004 r., II UK 485/03, OSNP 2005 nr 10, poz. 147).
Skoro w świetle art. 85 ust. 1 zdanie1 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych jedyną przesłanką przyznania odsetek jest uchybienie przez organ
rentowy terminu do ustalenia prawa lub wypłaty świadczenia z ubezpieczeń
społecznych, konieczne jest wykazanie przez ubezpieczonego zaistnienia tegoż
opóźnienia. Trzeba przy tym podkreślić, że za uchybienie terminu w rozumieniu
komentowanego przepisu uważa się zarówno niewydanie w ustawowo określonym
czasie decyzji przyznającej prawo, jak i wydanie błędnej decyzji (odmawiającej
owego prawa mimo spełnienia przez wnioskodawcą warunków jego uzyskania),
następnie zmienionej przez sąd w postępowaniu odwoławczym (wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 12 sierpnia 1998 r., II UKN 171/98, OSNP 1999 nr 16, poz.
521; z dnia 9 marca 2001 r., II UKN 402/00, OSNP 2002 nr 20, poz. 501).
W kwestii terminu, w jakim Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego
powinna ustalić prawo wnioskodawców do spornego odszkodowania, należy
16
zacytować art. 52 ust. 1 pkt 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, w myśl
którego do przyznania świadczeń z ubezpieczenia i do ich wypłaty stosuje się
odpowiednio przepisy regulujące przyznawanie i wypłatę odpowiednich świadczeń
przysługujących pracownikom i ich rodzinom. Zatem charakter dochodzonego
świadczenia przesądza o tym, według jakich przepisów realizowane jest prawo do
niego. W przypadku unormowanego w art. 13 tegoż aktu jednorazowego
odszkodowania z tytułu wypadku przy pracy rolniczej właściwe w tym względzie są
przepisy ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z
tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (jednolity tekst: Dz. U. z 2009 r.
Nr 167, poz. 1322 ze zm.). Art. 15 ust. 1, 2 i 3 powołanej ustawy stanowi zaś, że
przyznanie lub odmowa przyznania jednorazowego odszkodowania oraz ustalenie
jego wysokości następuje w drodze decyzji Zakładu, która powinna być wydana w
ciągu 14 dni od dnia: 1/ otrzymania orzeczenia lekarza orzecznika lub komisji
lekarskiej i 2/ wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do jej wydania, a jeżeli
w wyniku decyzji zostało ustalone prawo do jednorazowego odszkodowania oraz
jego wysokość, Zakład dokonuje wypłaty świadczenia w terminie 30 dni od dnia
wydania decyzji.
Wracając do realiów niniejszego sporu wypada zgodzić się ze
stwierdzeniem Sądu drugiej instancji, że ustalenie prawa wnioskodawców do
jednorazowego odszkodowania z tytułu śmiertelnego wypadu przy pracy rolniczej
dopiero w decyzji Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego z 21
stycznia 2008 r., wydanej w wykonaniu prawomocnego wyroku Sądu Rejonowego z
dnia 31 sierpnia 2007 r. - zmieniającego pierwotną, odmowną decyzję tego organu
z 14 października 2003 r. - nastąpiło z naruszeniem ustawowego terminu do
dokonania tejże czynności. Na płaszczyźnie uregulowań art. 85 ust. 1 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych odpowiedzialność Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych, czy Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (do której
unormowania te mają odpowiednie zastosowanie) w zakresie odsetek za
opóźnienie w przyznaniu prawa lub wypłacie świadczenia nie na jednak
absolutnego charakteru. Zgodnie ze zdaniem drugim tegoż przepisu
odpowiedzialność tę wyłącza sytuacja, gdy opóźnienie jest następstwem
okoliczności, za które organ rentowy nie ponosi odpowiedzialności.
17
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, iż niewystarczające jest,
aby wskazane w tym przepisie przesłanki egzoneracji dłużnika były przezeń
niezawinione. Mają one bowiem obiektywny, a nie subiektywny charakter. Zawarte
w komentowanym unormowaniu określenie „okoliczności, za które Zakład nie
ponosi odpowiedzialności” jest bardziej zbliżone znaczeniowo do używanego w
przepisach pojęcia „przyczyn niezależnych” od danego podmiotu, co oznacza, że
organ rentowy jest zobowiązany do uiszczenia odsetek od należności głównej
zarówno wtedy, gdy można przypisać mu winę w zaistniałym uchybieniu terminu do
ustalenia prawa lub wypłaty świadczenia, jak i wtedy, gdy opóźnienie jest
konsekwencją zdarzeń od niego zależnych, choć niezawinionych (wyroki z dnia 7
października 2004 r., II UK 485/03, OSNP 2005 nr 10, poz. 147 i z dnia 21 kwietnia
2009 r., I UK 345/08, LEX nr 551000).
Przekroczenie terminu do ustalenia prawa lub wypłaty świadczenia może
zaś być następstwem uchybień organu rentowego w zakresie wykładni lub
stosowania prawa materialnego albo naruszenia przepisów postępowania.
W sytuacji, gdy organ rentowy z zachowaniem wszelkich wymagań
proceduralnych skompletował cały materiał dowodowy i wyjaśnił wszystkie
okoliczności sprawy tak, że w razie sporu sądowego nie zachodzi potrzeba
prowadzenia dodatkowego postępowania w tym zakresie, zaś wydanie niezgodnej
z prawem decyzji odmawiającej przyznania świadczenia jest skutkiem niewłaściwej
subsumcji ustalonego prawidłowo stanu faktycznego, skorygowanej dopiero przez
sąd rozpoznający odwołanie od zaskarżonej decyzji, należy przyjąć, iż możliwe było
terminowe ustalenie uprawnień wnioskodawcy do świadczenia, a opóźnienie w tym
względzie nastąpiło z przyczyn, za które organ ten ponosi odpowiedzialność, nawet
jeśli nie można mu zarzucić braku należytej staranności w wykładni i stosowaniu
prawa (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 27 września 2002 r., II UK 214/02, OSNP
2004 nr 5, poz. 89; z dnia 22 kwietnia2004 r., III UK 1/04, OSNP 2004 nr 23, poz.
406; z dnia 25 stycznia 2005 r., I UK 159/04, OSNP 2005 nr 19, poz. 398 i z dnia
14 września 2007 r., III UK 37/07, OSNP 2008 nr 21 – 22, poz. 326).
W przypadku, gdy wyjaśnienie okoliczności warunkujących nabycie prawa do
świadczenia następuje dopiero w postępowaniu sądowym, wyłączenie
odpowiedzialności organu rentowego za opóźnienie w jego przyznaniu ma miejsce
18
wtedy, gdy mimo podjęcia - w ramach posiadanych kompetencji i nałożonych
obowiązków - wszystkich niezbędnych czynności, organ ten nie dysponował
materiałem dowodowym pozwalającym na dokonanie ustaleń faktycznych
umożliwiających wydanie decyzji zgodnej z treścią wniosku ubezpieczonego.
Trzeba przy tym pamiętać, że w myśl art. 44 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu
społecznym rolników prawo do świadczeń z tegoż ubezpieczenia ustala się na
wniosek osoby uprawnione. Jak zauważył Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z
dnia 27 września 2002 r., II UK 214/02 (OSNP 2004 nr 5, poz. 89), wykazanie
istnienia prawa do świadczenia i daty jego powstania obciąża dowodowo
wnioskodawcę. Wzajemne relacje między wnioskodawcą a organem rentowym w
postępowaniu dotyczącym ustalania prawa do świadczeń reguluje art. 80 i nast.
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Zgodnie z unormowaniem art. 80
ustawy, w celu ustalenia prawa do świadczeń oraz ich wysokości ubezpieczeni
mają obowiązek przedstawiania stanów faktycznych mających wpływ na prawo lub
wysokość świadczeń, informowania o wszelkich zmianach mających wpływ na
świadczenie, przedkładania na żądanie środków dowodowych, osobistego
stawiennictwa, jeżeli okoliczności sprawy tego wymagają i poddania się
niezbędnym badaniom lekarskim.
Przepisu tego nie stosuje się jednak, jeżeli Zakład ma możliwości
mniejszym nakładem niż ubezpieczony ustalić okoliczności niezbędne do
przyznania i wypłaty świadczenia. W przypadku gdy ubezpieczony utrudnia
wyjaśnienie wszystkich okoliczności sprawy, stosownie do art. 82 powołanego aktu
Zakład może, w drodze decyzji, wstrzymać wypłatę świadczenia lub zawiesić
postępowanie do chwili podjęcia współpracy.
Analiza powołanych unormowań prowadzi do wniosku, że chociaż
inicjatywa dowodowa w postępowaniu o przyznanie świadczeń z ubezpieczeń
społecznych należy do ubezpieczonych, jednak organ rentowy ma możliwość
dyscyplinowania wnioskodawców w tym zakresie w drodze m. in. żądania
przedłożenie stosownych środków dowodowych pod rygorem zastosowania
wskazanych wyżej sankcji. Zakład Ubezpieczeń Społecznych czy też Kasa
Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego nie ma jednakże pewności, czy dowody
19
przedstawione przez ubezpieczonego wraz z wnioskiem lub na wezwanie organu
rentowego są wszystkimi, jakimi dysponuje strona.
Co do samego trybu postępowania przez organami rentowymi w sprawie
przyznania świadczeń z ubezpieczeń społecznych, nie ma racji autor skargi
kasacyjnej sugerując stosowanie w tej materii przepisów Kodeksu postępowania
administracyjnego. Przepisy te mają bowiem zastosowanie o tyle, o ile
poszczególne ustawy wchodzące w zakres prawa ubezpieczeń społecznych i akty
wydane na ich podstawie nie stanowią inaczej (wyrok Sadu Najwyższego z dnia 21
września 1999 r., II UK 109/99, OSNP 2000 nr 24, poz. 903). Powoływane przez
skarżących unormowania art. 6, art. 7, art. 8 i art. 77 § 1 k.p.a. - stanowiące, iż
organy administracji publicznej działają na podstawie przepisów prawa, stoją na
straży praworządności i podejmują wszelkie kroki niezbędne do dokładnego
wyjaśnienia stanu faktycznego oraz załatwienia sprawy, mając na względzie interes
społeczny i słuszny interes obywateli, a nadto obowiązane są prowadzić
postępowanie w taki sposób, aby pogłębiać zaufanie obywateli do Państwa oraz
świadomość i kulturę prawną obywateli, jak również w sposób wyczerpujący zebrać
i rozpatrzyć cały materiał dowodowy - mają zresztą ogólny charakter i nie regulują
szczegółowych zasad procedowania w konkretnych rodzajach spraw. Kwestie te –
w odniesieni do postępowania w sprawach o przyznanie jednorazowych
odszkodowań z tytułu wypadku przy pracy rolniczej - unormowane są natomiast w
art. 45 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników oraz wydanym na podstawie
delegacji ustawowej rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej
z dnia 21 października 1991r. w sprawie ustalania prawa do renty inwalidzkiej
rolniczej oraz zgłaszania i ustalania okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy
rolniczej (Dz. U. Nr 103, poz. 449 ze zm.), obowiązującym w spornym okresie i
zastąpionym rozporządzeniem Ministra Polityki Społecznej z dnia 28 kwietnia
2005r. w sprawie sposobu i trybu zgłaszania wypadku przy pracy rolniczej oraz
ustalania jego okoliczności i przyczyn ( Dz. U. Nr 76, poz. 669).
Prawdą jest, że zgodnie z art. 45 ust. 4 ustawy o ubezpieczeniu
społecznym rolników Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego ustala
okoliczności i przyczyny wypadku przy pracy rolniczej. Osoba upoważniona przez
organ rentowy ma zaś prawo dokonać oględzin miejsca i przedmiotów związanych
20
ze zdarzeniem oraz przeprowadzić dowody z zeznań świadków. § 9 pierwszego z
powołanych wyżej rozporządzeń stanowił natomiast, że postępowanie powinno być
podjęte niezwłocznie po przyjęciu zgłoszenia wypadku. Postępowanie to
obejmowało przesłuchanie poszkodowanego i świadków, oględziny miejsca i
przedmiotów związanych ze zdarzeniem oraz dowody z opinii biegłych. W
postępowaniu dowodowym należało zaś brać pod uwagę dokumentację lekarską
związaną z wypadkiem oraz zaświadczenie lekarskie o czasowej niezdolności
poszkodowanego do pracy, wydane na zasadach i w trybie określonych odrębnymi
przepisami. Wreszcie w myśl art. 46 ust. 1 pkt 7 ustawy o ubezpieczeniu
społecznym rolników orzeczenia dotyczące innych niż wymienione w punktach 1 –
6 przepisu okoliczności warunkujących przyznanie świadczeń z ubezpieczenia
społecznego rolników (do jakich w przypadku jednorazowego odszkodowania
przysługującego członkom rodziny ubezpieczonego należy, w świetle art. 10 ust. 1
pkt3 ustawy, stwierdzenie związku śmierci rolnika z wypadkiem przy pracy
rolniczej) w prowadzonym postępowaniem o ustalenie prawa do świadczeń wydają
w pierwszej instancji lekarze rzeczoznawcy Kasy, a w drugiej instancji – komisje
lekarskie Kasy. Wspomniane orzeczenia lekarskie są zatem ostatnią przesłanką
wydania przez Kasę decyzji o przyznaniu lub odmowie przyznania tego rodzaju
świadczenia.
W przypadku zdarzeń wypadkowych takich, jak będące przedmiotem
postępowania przed Kasą Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego w niniejszej
sprawie, sytuacja jest dodatkowo skomplikowana. Mamy bowiem do czynienia z
zawałem mięśnia sercowego, doznanym podczas wykonywania pracy rolniczej, z
więc z incydentem zaistniałym na podłożu schorzenia samoistnego.
W świetle utrwalonego w judykaturze poglądu fakt występowania u
pracownika schorzenia samoistnego jako głównej siły sprawczej zawału nie
wyklucza uznania zdarzenia za wypadek przy pracy, jeżeli w środowisku pracy
zaistniały czynniki przyspieszające bądź pogłębiające proces chorobowy (por.
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 21 czerwca 1977 r., III PRN 17/77, Lex nr 14393;
z dnia 19 maja 1980 r., III PZP 5/80, OSNCP 1980 nr 12, poz.228; z dnia 13 maja
1982 r., II PRN 8/82, OSP 1983 nr 5, poz.107; z dnia 25 października 1994 r., II
URN 38/94, OSNAPiUS 1995 nr 4, poz.52; z dnia 2 października 1997r., II UKN
21
281/97, OSNAPiUS 1998 nr 15, poz.456; z dnia 20 listopada 1997 r., II UKN
347/97, PiZS 1998 nr 9 s.38; z dnia 22 listopada 2000r., II UKN 63/00, OSNAPiUS
z 2002 nr 13, poz. 316; z dnia 15 marca 2004 r., II UK 381/03, LEX nr 399777).
W definiowaniu ustawowego kryterium kwalifikacyjnego wypadku przy
pracy, jakim jest zewnętrzna przyczyna zdarzenia, zasadniczą rolę odegrała
uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 11 lutego 1963 r., III PO
15/62 (OSNCP 1963 nr 10, poz.215), w której stwierdzono, że przyczyną sprawczo-
zewnętrzną zdarzenia może być każdy czynnik zewnętrzny (tzn. taki, który nie
wynika z wewnętrznych właściwości człowieka) zdolny wywołać w istniejących
warunkach szkodliwe skutki. W tym znaczeniu przyczyną zewnętrzną może być nie
tylko narzędzie pracy, maszyna, siły przyrody, ale także praca i czynności samego
poszkodowanego (np. potknięcie się, niefortunny odruch). Taką przyczyną jest
również nadmierny wysiłek pracownika, za który u człowieka dotkniętego
schorzeniem samoistnym może być uważana praca wykonywana jako codzienne
zadanie w normalnych warunkach, gdyż nadmierność wysiłku pracownika powinna
być oceniana przy uwzględnieniu jego indywidualnych właściwości – aktualnego
stanu zdrowia, sprawności ustroju.
W odniesieniu do towarzyszącego pracy wysiłku fizycznego dominująca
jest linia orzecznictwa, zgodnie z którą wykonywanie zwykłych, codziennych
obowiązków w typowych dla danego stanowiska warunkach może – przy
uwzględnieniu indywidualnych predyspozycji zdrowotnych pracownika – stanowić
dla niego nadmierne obciążenie i stać się zewnętrzną przyczyną zdarzenia
(por.wyroki Sądu Najwyższego z dnia 13 stycznia 1977r., III PZP 15/76, PiZS 1978
nr 1 s. 44; z dnia 25 stycznia 1977 r., III PRN 46/76, PiZS 1978 nr 1 s. 44; z dnia
10 lutego 1977 r., III PRN 194/76, OSNCP 1977 nr 10, poz.196; z dnia 16 lutego
1977 r., III PRN 55/76, OSP 1978 nr 12, poz.217; z dnia 12 sierpnia 1983 r. I PRN
8/83, PiZS 1984 nr 1, s. 40; z dnia 28 października 1983 r., II PRN 10/83,
niepublikowany; z dnia 4 maja 1984r., III PRN 6/84, Sł.Prac.1985 nr 1 s.28; z dnia 9
lipca 1991 r., II PRN 3/39, OSP 1992 nr 11-12, poz.263; z dnia 25 października
1994 r., II URN 38/94, OSNAPiUS 1995 nr 4, poz.52; z dnia 21 maja 1997 r., II
UKN 130/97, OSNAPiUS 1998 nr 7, poz. 219; z dnia 30 czerwca 1999 r., II UKN
22/99, OSNAPiUS 2000 nr 18, poz.696; z dnia 18 sierpnia 1999 r., II UKN 87/99,
22
OSNAPiUS nr 20, poz.760 i z dnia 19 czerwca 2001 r., II UKN 419/00, OSNP 2003
nr 5, poz.136). Podkreśla się przy tym, że istnienia związku przyczynowego
pomiędzy rodzajem wykonywanej pracy i warunkami, w jakich jest ona świadczona,
a gwałtownym pogorszeniem stanu zdrowia pracownika nie można domniemywać
ani przypuszczać, lecz przyjęcie tej treści tezy powinno mieć uzasadnienie w
materiale dowodowym sprawy, analizowanym w kontekście posiadanej przez
biegłych lekarzy wiedzy medycznej (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 9
kwietnia 1968 r., III UZP 1/68, OSPiKA 1969, poz. 57; z dnia 8 lipca 1994 r., II PRN
4/94, OSNAPiUS 1994 nr 9, poz.146; z dnia 8 listopada 1994 r., II PRN 6/94,
OSNAPiUS 1995 nr 10, poz.122; z dnia 29 stycznia 1997 r., II UKN 70/96,
OSNAPiUS 1997 nr 18, poz.357; z dnia 8 sierpnia 1999r., II UKN 74/99,
OSNAPiUS 2000 nr 19, poz.731). Towarzyszący wykonywaniu pracy wysiłek
fizyczny musi zaś być istotnym ogniwem w łańcuchu przyczynowo-skutkowym,
prowadzącym do gwałtowanego pogorszenia stanu zdrowia pracownika (por.
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 1997 r., II UKN 85/96, OSNAPiUS 1997
nr 19, poz.386 i z dnia 29 października 1997 r., II UKN 304/97, OSNAPiUS 1998 nr
15, poz.464).
Rozstrzygnięcie o wypadkowym charakterze zawału mięśnia sercowego
wymaga zatem skompletowania szczegółowego materiału dowodowego odnośnie
do stanu zdrowia ubezpieczonego przed zaistnieniem zdarzenia oraz warunków
pracy w dniu wypadku, by na tej podstawie biegli lekarze mogli wypowiedzieć się
na temat wpływy wysiłku fizycznego towarzyszącego wykonywanej pracy na
gwałtowne pogorszenie stanu zdrowia poszkodowanego.
Jak wynika z wiążących dla Sądu Najwyższego w myśl art. 398¹³ § 2 k.p.c.
ustaleń Sądu drugiej instancji, w niniejszej sprawie Kasa Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego dopełniła wynikających z cytowanych wcześniej przepisów
obowiązków w zakresie prowadzenia postępowania dowodowego, gdyż
przesłuchano świadków zdarzenia […], a nadto zgromadzono dokumentację
lekarską J. D. w postaci zaświadczenia oraz historii choroby pacjenta z Przychodni
Rejonowej w P. dotyczących leczenia w poradni chorób wewnętrznych,
kardiologicznej i medycyny rodzinnej z lat 1987, 1992, 1993, 1994, 1999 2002 i
2003, zaświadczeń z 10 września 2003 r. związanych z wypadkiem, karty zlecenia
23
wyjazdu Pogotowia Ratunkowego, orzeczenia lekarza orzecznika ZUS o chorobie
niedokrwiennej serca i przebytym w 1992 r. zawale, zaświadczeń lekarskich z
września1992 r. i października 2002 r. oraz elektrokardiogramów z lipca i sierpnia
1992 r. Dopiero jednak materiał dowodowy uzupełniony w procesie sądowym o
zeznania dodatkowych świadków zdarzenia oraz o dokumentację leczenia
szpitalnego J. D. z lat 1992 - 1993, leczenia uzdrowiskowego w 1992 r., wyniki
badania echokardiograficznego z sierpnia 2002 r., historię choroby z prywatnego
gabinetu lekarskiego z lat 2002 - 2003 i z Poradni Kardiologicznej z 2003 r. pozwolił
biegłemu specjaliście z zakresu chorób wewnętrznych – kardiologii na wydanie
opinii potwierdzającej związek śmiertelnego zawału serca poszkodowanego z
wysiłkiem towarzyszącym wykonywanej przez niego pracy rolniczej. Z uzasadnienia
opinii wynika, że ta właśnie dokumentacja stanowiła dla autora opinii główny
argument za przyjęciem wypadkowego charakteru przedmiotowego zdarzenia.
Skoro zatem ustawodawca powierzył lekarzowi rzeczoznawcy KRUS m.
in. ustalenie związku śmierci rolnika z wypadkiem przy pracy rolniczej i orzeczenie
tegoż lekarza, wykluczające ów związek, stanowiło podstawę wydania przez Kasę
Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego decyzji odmawiającej członkom rodziny J.
D. prawa do jednorazowego odszkodowania, a decyzja ta została zmieniona
wyrokiem Sądu Rejonowego zapadłym w wyniku dokonania w postępowaniu
odwoławczym ustaleń faktycznych w oparcie o dowody nieznane organowi
rentowemu, bo przedłożone przez wnioskodawców dopiero w toku procesu
sądowego, należy uznać, że zachodzą okoliczności wyłączające odpowiedzialność
dłużnika za opóźnienie w przyznaniu spornego świadczenia. Kasa Rolniczego
Ubezpieczenia Społecznego nie miała bowiem możliwości uwzględnienia
przedmiotowego wniosku odszkodowawczego wcześniej niż w wykonaniu
prawomocnego wyroku sądowego.
Podsumowując powyższe rozważania wypada stwierdzić, że jeżeli organ
rentowy, w ramach udzielonych mu kompetencji i nałożonych nań obowiązków,
podjął określone przepisami działania zmierzające do wyjaśnienia wszystkich
okoliczności warunkujących nabycie przez ubezpieczonego prawa do świadczenia,
późniejsza zmiana decyzji odmownej prawomocnym wyrokiem sądowym nie
oznacza, że przekroczenie terminu do ustalenia prawa do świadczenia jest
24
następstwem okoliczności, za które organ ten ponosi odpowiedzialność w
rozumieniu art. 85 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.
Nie podzielając zarzutów i wniosków skargi kasacyjnej Sąd Najwyższy z
mocy art. 39814
k.p.c. orzekł o jej oddaleniu.